پروفيسر ڊاڪٽر سيد اسدالله شاهه جو انٽرويو
شاهمراد چانڊيو: سائين اسدالله شاه صاحب، توهان جي وڏي مهرباني انٽرويو لاءِ ٽائيم ڏنو. سڀ کان پهرين توهان جي تعارف کان شروعات ڪنداسين ۽ بعد ۾ توهان جي ڄاڻ ، توهان جي تجربي، توهان جو مختلف عهدن تي رهڻ ۽ توهان جي سڀني تجربن بشمول نوڪري ڪرڻ جي تجربي کي آهستي آهستي انٽرويو ۾ آڻينداسين. توهان سڀ کان اڳ مهرباني فرمائي پنهنجو مڪمل تعارف ڪرايو، پنهنجي ڳوٺ، پنهنجي خاندان، والدين ، ويجهن مٽن مائٽن جي بابت ٻڌايو ۽ توهان تعليم حاصل ڪرن لاءِ ڪٿان شروعات ڪئي؟
اسدالله شاهه: پهرين ته توهان جي وڏي مهرباني شاهمراد چانڊيو صاحب، ۽ اهو تمام ضروري آهي ته ماڻهو زندگيءَ جو تجربوshare ڪري، انهي کان پهرين جو ماڻهو مري وڃي، ۽ پوءِ سڀ ڪجهه دفن ٿي وڃي، تنهن ڪري بهتر آهي ته ماڻهوshare ڪري، جنهن مان ڪجهه نوجوانن کي فائدو ٿئي، تنهن ڪري وڏي مهرباني. توهان جي پهرين سوال جو جواب اهو آهي ته آءٌ هڪڙي ننڍڙي ڳوٺ حاجي امين لاکي ۾ ڄائو هيس، جيڪو هاڻ سعيد آباد تعلقي ۽ مٽياري ڊسٽرڪٽ ۾ اچي ٿو، پر اهو پهرين حيدرآباد ڊسٽرڪٽ جي تعلقي هالا جو ڳوٺ هو.
اسان جي خاندان جي تعليم سان دلچسپي آهي، پڙهيو لکيو خاندان آهي. ماضيءَ ۾ ان ۾ ڪافي مشهور ماڻهو رهيا آهن، ان مان تمام گھڻو مشهور نالو ڊاڪٽر وڏل شاهه جو رهيو آهي، جيڪو سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪيمسٽري ڊپارٽمينٽ جو پروفيسر ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ ڪيميڪل انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ جو Pioneer به رهيو. اهو منهنجو مامو آهي، اسين تڏهن ننڍا هئاسين پر ان جي تعليم جي جيڪا progress هئي يا انهيءَ جي جيڪا تعليمي ميدان ۾ خدمت هئي، ان ننڍي هوندي ڏاڍو inspire ڪيو، ته اسين به ان وانگر ٿيون ۽ پوءِ لڳ ڀڳ جيڪي ڳوٺ کي ويجها اسڪول هئا، جيئن پير جهنڊي ۾ ٿورڙو پڙهياسين، منصوره ۾ پڙهياسين. منصوره هالا جي ڀرسان هڪڙو ڳوٺ آهي، ڏيپر به سڏبو آهي. اتي اٺون درجو پڙهياسين. هالا ۾ نائون، ڏهون، يارنهون، ٻارنهون پاس ڪيوسين ۽ پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ تعليم ورتيسين. ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ مان گريجوئيٽ ٿي پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ئي استاد ٿيس.
شاهمراد: توهان پير جهنڊي واري ڳوٺ جي اسڪول ۽ منصوره جي اسڪول ۽ هالا جي اسڪول جو نالو کنيو، انهن اسڪولن جي باري ۾ ڪجهه ڳالهائڻ چاهيندا؟
اسدالله شاهه: پير جهنڊي ۾ ڪجهه ڳوٺ آهن پيرن جا پر جيڪو وڏو ڳوٺ آهي، اتي مڊل اسڪول هو. اهو مڊل اسڪول پير جهنڊو شريف سڏبو هو، ۽ اڃان به آهي. هاڻي ته شايد هاءِ اسڪول ٿي ويو هجي، ان ۾ پڙهيس. منصوره ۾ هاءِ اسڪول هو، ۽ اهو جڏهن 1970ع ۾ Nationalize ٿيو ته ان ۾ منهنجو مامو ايڪٽنگ هيڊ ماستر ٿيو ۽ مامو اسان کي پڙهائڻ جي رجحان سان پاڻ سان گڏ وٺي ويو. اسين پنج ست ٻار هئاسين، جيڪي سڀ پاڻ ۾ سئوٽ ماسات هئاسين. منصوره ۾ ئي رهندا هئاسين ۽ اوسي پاسي جي علائقن جا ٻار به هوندا هئا، سو اهو منصوره ڏيپر هالا کي ويجهو آهي ۽ ديني تعليم جي حوالي سان به ڪافي مشهور ڳوٺ آهي. ان کان علاوه هالا ۾ ته سروري اسلاميه هاءِ اسڪول ۽ ڊگري ڪاليج هو، جتان نائون، ڏهون ۽ يارنهون ٻارنهون به پاس ڪيم. انهيءَ کان پوءِ ڪوشش ته اها هئي ته انجنيئر يا ڊاڪٽر ٿيون ، جيئن اڄ تائين هلندو اچي، پر some how سليڪشن ڪا نه ٿي سگھي، پوءِ سوچيم ته سڀ علم هڪجهڙا آهن ۽ سنڌ يونيورسٽي پنهنجو هڪ عظيم ادارو آهي، سو ان ۾ ٽيسٽ ڏنم، qualify به ڪيم ۽ تڏهن نئين نئين انفارميشين ٽيڪنالاجي شعبي جي شروعات ٿي هئي، نوان پروگرام هئا، جن ۾ اليڪٽرانڪس ۾ سال 1980/1981ع ۾ B.sc ۾ داخلا ورتم.
شاهمراد: سائين توهان هاسٽل ۾ رهيا ؟
اسدالله شاهه: نه. پنهنجو گھر هو پٺاڻ ڪالونيءَ ۾ ان ۾ رهندا هئاسين ۽ پوءِ وري ڄام شوري ۾ ڦاٽڪ تي، اسان جي مامي گھر ٺهرايو هو. پوءِ اسين سڀ ڪزن اتي گڏجي رهندا هئاسين ۽ جڏهن مون کي نوڪري ملي يونيورسٽيءَ ۾، ته به ڪجهه ڏينهن انهيءَ گھر ۾ رهيس.
شاهمراد: توهان يونيورسٽيءَ ۾ تعليم سٺن نمبرن ۾ پاس ڪئي. تڏهن توهان اتي ليڪچرار طور مقرر ٿيا ؟
اسد الله شاهه: ها ان وقت يونيورسٽي ۾ ماسٽرس ڊگري پروگرام ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي ۾ پوزيشن کنئي ۽ يڪدم مون کي ايڊهاڪ ليڪچرار طور نوڪري جي آڇ ٿي ۽ 25 جنوري 1986ع منهنجو پهريون ڏينهن هو سنڌ يونيورستي ۾ ليڪچرار طور. مطلب منهنجو career 25 جنوري 1986ع کان شروع ٿئي ٿو. هاڻي ته 32 سال ٿي ويا آهن، حالانڪ لڳن نه ٿا ته ڪيئن گذريا پر گذري ويا آهن ۽ اهو سلسلو اتان کان شروع ٿيو. علم حاصل ڪرڻ ۽ علم ڏيڻ جو ۽ اهو شايد دلي طور تي شوق به هو ته استاد ٿي ماڻهو ان فيلڊ ۾ خدمت ڪري، اها نوڪري به آهي، ته Humanity به آهي، پيغمبراڻو پيشو به آهي، سو دل چيو ان کي ئي جاري رکجي ۽ ان سان ئي اڄ ڏيهن تائين سلهاڙيل آهيان.
شاهمراد: سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ توهان شاگرد رهيا ۽ ان کان پوءِ ڪافي سال توهان اتي پڙهايو ۽ پوءِ توهان سنڌ يونيورسٽي ڇڏي. توهان ٻڌائيندا ته توهان جي پڙهڻ دوران سنڌ يونيورسٽي جو ماحول ڪيئن هو، ۽ توهان جي پڙهائڻ دوران ڪيئن هو، ۽ پوءِ توهان جي يونيورسٽي ڇڏڻ جا سبب ڪهڙا هئا؟
اسدالله شاهه:. جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اسين پڙهندا هئاسين ته ماحول ٺيڪ هو، پر خراب ٿيندي اسان ڏٺو. اصل ۾ اها ڏک جي ڳالهه آهي، ۽ پوءِ جڏهن آءٌ استاد ٿيس ته ان دوران ماحول اڃان وڌيڪ خراب ٿيندو ويو. پوءِ ڪجهه سال موڪل ڪري وري لنڊن مان پڙهي آياسين ته وڌيڪ ماحول خراب ٿي چڪو هو. سو اهو پوئتي پئي ويو! جنهن ۾ ڪافي رجحان پڙهڻ کان هٽي ڪري ٻين ڳالهين تي هوندو هو، جنهن ۾ اسين سڀ هڪ جهڙا هئاسين، استادن جو به ڏوهه هو، ان ۾ شاگردن جو به ڏوهه هو، پوليٽيڪل سسٽم جو به ڏوهه آهي، ۽ اهو خراب ٿيندو ويو. ان ۾ هڪڙو سبب منهنجو سنڌ يونيورسٽي کي وڏي دلي ڏک سان ڇڏڻ جو اهو به هو. ڇاڪاڻ ته اتي مون کي career نظر نه پئي آيو، پنهنجو career جيڪو مون کي plan ۾هيو، ته هتي contributeڪيون. ٻارن کي P.hD’s ڪرايون. هتي سيکاريون. هتي سکڻ وارا هوندا، پويان لڳي ايندا ۽ اچي سکندا. اسين انهن جي پويان لڳنداسين پر ان وقت اهڙي ڪابه ڳالهه نه هئي. جڏهن آءٌ انگلينڊ مان واپس آيس 1998ع ۾، اهو به اتفاق سان جنوري جو مهينو هو، ۽ تاريخ 26 جنوري تي مون واپس اچي Join ڪيو. Ph.d ڪري اچڻ کان پوءِ. ماحول خراب ٿيندو ويو ته ان کي سڌرندي نه ڏٺوسين. پوءِ سوچيوسين ته هاڻي جي اسين به هتي رهي ٿا پئون ته اهڙا ئي ٿينداسين جهڙا باقي آهن، ان ماحول جو حصو ٿي وينداسين. جيئن ته اهو مون کي ڪڏهن به پسند نه هو. ڇاڪاڻ ته آءٌ سمجهندو هئس ته ڪنهن تعليم واري ماڻهوءَ جو موت آهي زندگي ۾ ته علم ۽ علم سان دلچسپي کڄي وڃي ۽ خدمت نه ڪري، سو مون مرڻ نه ٿي چاهيو، ۽ مون سنڌ يونيورسٽي ڇڏي.
شاهمراد: جڏهن توهان Ph.D ڪري آيا هئا ته توهان کي جوائن ڪرڻ وقت يا ان کان پوءِ ڪا پوسٽ آفر ٿي هئي؟
اسدالله شاهه: پرووسٽ جي پوسٽ مون کي اڳي ئي آفر ٿي هئي، جڏهن اڃا آءٌ لنڊن مان پي ايڇ. ڊي ختم ڪري اچڻ وارو هيس، ته هتان فونون آيون ڪجهه دوستن جون. انهن چيو ته اسان توهان لاءِ هي پوسٽ رکي آهي. جنهن لاءِ صحيح ياد ڪونهي ته مون انهن دوستن کي ها چيو هجي يا نه ڪئي هجي پر منهنجي دل ۾ اهو هو ته مون کي پي ايڇ. ڊي ڪري اچڻ کان پوءِ پرووسٽ ٿيڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي. پرووسٽ ته آءٌ پي ايڇ. ڊي کان سواءِ به ٿي پئي سگھيس. مون سمجهيو پئي ته بهتر آهي ته مون کي ريسرچ related activities ۾involve ڪيو وڃي، پوءِ ڀلي ڇونه Immediately ڪا Co Supervision ئي ڇو نه هجي. اهو منهنجو preference هو، جيڪو بدقسمتيءَ سان ڪونه ٿي سگھيو.
شاهمراد: اسان وٽ سڀني تعليمي ادارن ۾ خاص طور تي يونيورسٽين ۾ استادن جو لاڙو رهيو آهي ته جڏهن هو پنهنجي ڪيريئر ۾ سينيئر ٿيندا ويندا آهن ته پوءِ admin Job or charge وٺڻ جي ڪوشش ڪندا آهن! استادن جو اهو لاڙو يا رجحان شاگردن ۽ خود سندن اڪيڊمڪ ڪيريئر تي ڪيترو اثرانداز ٿي سگھي ٿو، ۽ يونيورسٽيءَ لاءِ ڪيترو فائديمند يا نقصانڪار ٿي سگھي ٿو.؟
اسدالله شاهه: آءٌ سمجهان ٿو ته يونيورسٽين کي اهو Identify ڪرڻ کپي ته ڪهڙو ماڻهو سٺو ايڊمنسٽريٽر اڪيڊميشن ٿي سگھي ٿو يا ڪهڙو ماڻهو سٺو ريسرچ اڪيڊميشن ٿي سگھي ٿو. ڪهڙو ماڻهو سٺو ٽيچر ٿي سگھي ٿو. هر ماڻهو کي ائين بغير سوچي سمجهي ڪنهن پوزيشن تي رکڻ اهو نقصانده آهي ۽ اهو ٿيو آهي. گھڻو ڪري سينيئر ماڻهو کي رکڻو آهي، ضروري ڪونهي ته سينيئر سٺو ايڊمنسٽريٽر هجي، اهو سٺو ريسرچر به ٿي سگھي ٿو ۽ سٺو اڪيڊميشن به ٿي سگھي ٿو پر سٺو ايڊمنسٽريٽر به هجي. اهوضروري ڪونهي. ڇاڪاڻ ته ان جي برعڪس ڪم ٿئي ٿو ان ڪري هر ماڻهو جي ڪوشش آهي ۽ ان کي پوءِ ان پوزيشن ۾ رهڻ کان پوءِ ان ڦرڻي ڪرسي جو ايڏو مزو ٿو اچي وڃي جو چون ٿا ته ان تي ويٺا هجون! ڇاڪاڻ ته ڪم ڪونهي آرڊر هلائڻو آهي، ۽ پوءِ ائين اسان جو ٽيلينٽ سڄو ضايع ٿي ٿو وڃي ۽ اهو توهان به ڏٺو آهي اسان به ڏٺو آهي، باقي exceptional ماڻهو ملندا توهان کي جيڪي انهن سڀني شين کي ڇڏي اڳتي وڌيا ۽ نڪري ويا آهن. اڪثر پي ايڇ. ڊي اچڻ کان پوءِ اهو ايترو ته common trend هو جو UK ۾ جڏهن مون پي ايڇ. ڊي پئي ڪئي ته تڏهن منهنجو جيڪو Examiner هو پروفيسر جيڪو اڃا به زنده آهي، پروفيسر ڊاڪٽر بالا چندر مون اڄ به ان کي اي ميل ڪئي آهي، انهي مون کي چيو هو ته اسد مون ٻڌو آهي، ته پاڪستان ۾ تو جهڙن ماڻهن کي يا اوهان جهڙن ماڻهن کي ڦرڻي ڪرسي تي ويهارين ٿا ۽ اهي پوءِ سڄي عمر پيا ڦرن ان ڦرڻي ڪرسيءَ تي ۽ ڪم نه ٿا ڪن، ۽ تون پنهنجي پاڻ کي ضايع نه ڪجانءِ . پهرين ته توهان رهي پئو هتي، پوءِ Indirectly ان جا ميسيج مون کي ايندا رهيا ايئرپورٽ تائين به آيا. پر مون چيو ته نه مون کي واپس وڃڻو آهي. انشاءَ الله I will try my level best ته اسين ان سڄي سينارئي کي تبديل ڪريون. ڪوشش ڪئيسين، ڪري نه سگھياسين. پوءِ چيوسين ته ٺيڪ آهي ادارا ته سڀ ادارا آهن، سو سنڌ يونيورسٽي نه سهي، ڪو ٻيو ادارو سهي. پوءِ مون سنڌ يونيورسٽي ڇڏي ۽ مون پنهنجو ڪم continue ڪيو.
شاهمراد: سائين توهان ٻڌائيندا ته توهان جي بيچلر توڙي ماسٽرس ۽ پي ايڇ. ڊي دوران روٽين ڪيئن هوندي هئي؟ توهان جو پنهنجي پڙهائي تي ڪيترو زور رهيو، يا توهان جي سوچ ڇا هوندي هئي ته ڪيئن پڙهجي ۽ اڄ جي شاگردن لاءِ توهان ڪيئن ٿا مشورو ڏيو ته هو پنهنجي يونيورسٽي لائف ڪيئن گذارين؟
اسدالله شاهه: اسان جي زماني ۾ ٽيڪنالاجي اڃا نئين نئين ايجوڪيشن ۾ اچڻ شروع ٿي هئي. اسان جڏهن سنڌ يونيورسٽي ۾ ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي ۾ ماسٽرس ڪئي ته Macintosh ڪمپيوٽر هڪڙو هو، سو به مخصوص آفيس ڪم لاءِ هو، اسان کي رڳو پري کان ڏيکاريندا هئا پر اسان ڊگري ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي ۾ ڪئي پر ٽيڪنالاجي اچڻ شروع ٿي ويئي هئي سو اسان ته پڙهڻ دوران ٽيڪنالاجي جو ايترو استعمال نه ڪري سگھياسين، ڇاڪاڻ ته تڏهن ٽيڪنالاجي افورڊ ڪرڻ به مشڪل ڪم هو، ۽ مهانگو هو، پر اسان سامهون اهو بلڪل صاف ۽ چٽو هو ته هاڻي جيڪا ايجوڪيشن ٿيندي، ان ۾ ٽيڪنالاجي جو ڪردار تمام اهم هوندو ۽ اهو توهان به ڏسو پيا ته موجوده وقت ڪمپيوٽر يا انفارميشن ٽيڪنالاجي جو دور آهي. ان کان سواءِ هاڻي ته ايجوڪيشن حاصل ئي نه ٿي ڪري سگھجي، سو منهنجو ته ميسيج اهو آهي ته اسان جو نوجوان، اڄ جي دور ۾ جيڪي به Technological applications آهن، اهي علم حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪري، ڪرڻ جي لاءِ پوءِ ڀلي اهي سوشل ميڊيا جون ڇو نه هجن يا اهي باقي جيڪي ٽيڪنالاجيز available آهن اهيuse ڪن ۽ دنيا هاڻي open ٿي وئي آهي.every body is connected with every one, all around the globe , you can have lectures from MIT, you can have recorded lectures from oxford university, even free online available سو نوجوانن کي ميسيج ڏيان ٿو ته مهرباني ڪري توهان انهن رسورسز مان فائدو وٺو، ٽيڪنالاجي available آهي، پاڪستان ۾ يا پاڪستان جي يونيورسٽين ۾ ايتري ڪا shortage نه آهي. هاڻي ٽيڪنالاجي جو، انٽرنيٽ هجي، نيٽورڪنگ هجي، بينڊوڊٿ هجي ڪمپيوٽرس هجن ، هاڻي ته آرام سان هر ماڻهو وٽ ڪمپيوٽر ٿي ويو آهي. اسڪولن جا ٻار به ڪمپيوٽر استعمال پيا ڪن، سمارٽ فون اچي ويا آهن، سو انهي مان فائدو وٺو ۽ انهن کي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪريو.
شاهمراد : سائين اهو ٻڌايو ته سنڌ جي يونيورسٽين جو جيڪو عروج هيو 1980ع کان پهرين، ان ٽائيم تي به ضرور ادارن ۾ بهتر ماڻهو هوندا، انهن مان ڪجهه ماڻهو جي توهان کي ياد هجن جن توهان کي متاثر ڪيو هجي يا توهان جي يونيورسٽي ۾ پڙهڻ دوران توهان کي ڪنهن متاثر ڪيو هجي، جيئن ڪي استاد جن کان توهان متاثر ٿيا هجو، جن کي ڏسي توهان کي لڳندو هجي ته هي مڪمل استاد آهي. ائين توهان پرائمري کان وٺي هاءِ اسڪول ويندي يونيورسٽي بيچرل ماسٽرس ۽ پي ايڇ. ڊي تائين پنهنجي ڪجهه استادن جو ذڪر ڪرڻ چاهيندا؟
اسدالله شاهه: استاد ته سڀ عزت وارا آهن، اسان کي پڙهايو اٿن ٻه لفظ به پڙهايائون ته اسان جا استاد آهن، سو هاڻي انهن جي لاءِ ته ڪا غلط ڳالهه نٿي ڪري سگھجي. استاد ته استاد آهي ۽ ٻه لفظ به سيکاريائين تڏهن به اسان جو استاد ٿي ويو پر انهن ۾ تمام سٺا، ايوريج ٿي سگھن ٿا. ان قسم جي توهان ڪلاسيفڪيشن ڪري سگھو ٿا. چند استاد هئا جيڪي يونيورسٽيءَ ۾ اسان جي زماني ۾ تمامcompetent ائين کڻي چئجي ورلڊ ڪلاس جا هئا. جن ۾ هڪڙو سائين عيسيٰ دائودپوٽو صاحب اسان جو استاد رهيو، ان به اسان کي پڙهايو. اهو اڃا به زنده آهي اسلام آباد ۾ رهي ٿو، فري لانس رائيٽر آهي ۽ اسان سڀني کي ان تي فخر ٿيڻ کپي ته هو اسان جو آهي، هو اسان جو استاد رهيو آهي ۽ اسان کي ان پڙهايو ۽ هڪ ٻه ٻيا به استاد هئا جن کان مان ڪافي متاثر ٿيس. انهن مان هينئر ڪجهه پاڪستان ۾ آهن، ڪجهه نه آهن. ڪجهه ڇڏي ويا آهن. پاڪستان کان ٻاهر نوڪري پيا ڪن. يونائيٽڊ اسٽيٽس ۾ ويري امپريسو پرسنلٽيز هيون ۽ اڃان به آهن اسان وٽ ورلڊ ڪلاس جا استاد هاڻي به پروڊيوس ڪري سگھجن ٿا ۽ آهن به پر تمام ٿورائي ۾ آهن ۽ انهيءَ جو وڏي ۾ وڏو سبب شايد اهو به آهي ته استاد جي overall سوسائٽي مان respect گھٽجي ويئي آهي. يا ته اهو استاد وارو جاب نه ٿو ڪري يا ته ماڻهن کي استاد جو جاب وڻي نه ٿو، تنهنڪري استاد کي اها سوسائٽي ۾ ريسپيڪٽ ڪانه پئي ملي ڀلي پوءِ اهو ڪهڙو به استاد ڇونه هجي پرائمري جو هجي، سيڪنڊري جو هجي يا ڪاليج ۽ يونيورسٽي جو هجي . انهي ڪري آءٌ سمجهان ٿو ته استاد اسان وٽ ويچارو ٿي ويو آهي، هاڻي جنهن قوم ۾ استاد جي عزت ڪانهي اهو وري قوم کي ڇا ڏيندو؟ اهو به توهان ڏسو پيا! سو آهي vice versa . استاد کي عزت ڏيو، استاد به ڏيندو. وڌيڪ محنت ڪندو، پيسا ته نه ٿا ڏيوس پر عزت ته ڏيوس، پر جي پيسا به نه ڏيوس ۽ عزت به نه ڏيوس ته پوءِ استاد ان قوم کي ڇا ڏيندو! ڪجهه به نه ڏيندو ۽ اسان وٽ اهو ئي ٿئي پيو پر اميد آهي ته انشاءَ الله زندگي ۾ اهو ڏينهن ڏسبو، جڏهن استاد کي وڏي عزت هوندي ۽ استاد وري پنهنجي مرتبي تي پهچندو ۽ اڳ جيان معتبر سڏبو، اها ئي اميد آهي انشاءَ الله .
شاهمراد: سائين جيئن توهان ٻڌايو ته توهان جي فيملي هڪ پڙهي لکي فيملي آهي ۽ سنڌ ۾ تمام گھٽ پڙهيل لکيل فيمليون رهيون آهن. توهان ته 1960ع يا 1970ع جي ڏهاڪي جي ڳالهه پيا ڪيو ته تڏهن توهان جي مامي پي ايڇ. ڊي ڪئي، اهو ڪيئن ٿيو؟ توهان جي فيملي ۾ پڙهڻ جو رجحان ڪيئن آيو، ۽ هاڻي توهان جي فيملي ۾ رجحان ڪيئن آهي، آ يا ساڳيو تسلسل آهي؟
اسدالله شاهه: ادا فيملي اسان جي صفا ننڍڙي آهي، ۽ بقول وڏن جي، ته اسان بلوچستان جي ڪنهن حصي مان ڪو صدي ڏيڍ اڳي لڏي اچي سنڌ ۾ ويٺاسين ، سو پنج ڇهه گهر آهن اسان جا، باقي ٻين سيدن سان مٽيون مائٽيون ڪيون اٿئون سو ٿورا اهي گڏ ٿيا آهن سو اسين بنيادي طور پنج ڇهه گھر ئي آهيون..
تعليم جو رجحان ائين ٿيو، جو جڏهن پاڪستان ٺهيو پئي ته vacum پيدا ٿيو. هندو استاد جيڪي ڇڏي پئي ويا ته جيڪي ٿورا گھڻا پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو هئا، انهن ۾ اسان جا جيڪي ماما يا چاچا هئا، اهي به هيا. جنهن ۾ منهنجو والد صاحب به پڙهيو لکيو هيو، انهن ۾ سڀ کان پهرين جيڪو اسان جو وڏو مامو هيو ڊاڪٽر محمد صالح شاهه، جيڪو سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جو سيڪريٽري به ٿيو، پوءِ رٽائر ٿيو. اهو اسان جي خاندان جو ليڊر ٿيو پڙهائي ۾. اهو پرائمري تعليم حاصل ڪري چڪو هو، پهرين ماستري مليس. پوءِ مختلف ٽريننگون ڪيائون. پوءِ ڪاليج جو ليڪچرار ٿيو. پوءِ پرنسپال ٿيو. ڪيترن ئي سنڌ جي ڪاليجن ۾ جنهن ۾ ٽنڊو جان محمد ۽ خيرپور. اڃا سوڌا به ان جا شاگرد اسان کي ملندا آهن. پوءِ هو اها نوڪري ڇڏي اچي سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۾ سبجيڪٽ اسپيشلسٽ ٿيو. پوءِ شايد سيڪريٽري به ٿيو، پر مون کي سينيئر سبجيڪٽ اسپيشلسٽ ٿيڻ تائين پڪ آهي، يا خبر آهي اهو ٿيو. ان کان پوءِ انهي ئي رجحان پنهنجي ئي خاندان ۾ ۽ اردگرد جي ڳوٺن ۾ جيڪي ماڻهو هئا، جن کي ٿورو تعليم ڏانهن رجحان هو، انهن تي اثر ٿيو. ائين منهنجو ٻيو مامو قادر بخش شاهه جنهن کي اسين اڪثر قادن شاهه سڏيندا هئاسين، اهو به هو. ان به پنهنجي لائف ۾ پي ايڇ. ڊي ڪري ختم ڪئي پر ويچاري کي ٽائيم ڪونه مليو، ٿيسز جمع ڪئي هيائين، سنڌي لينگئيج ۾ پر ان کان اڳ ۾ ان جي وفات ٿي وئي. ان کان پوءِ اسان جي خاندان ۾منهنجو چاچو هو، جيڪو وڌيڪ ته نه پڙهيو پر استاد ٿيو ۽ بهترين پرائمري استاد رهيو. جنهن اسان کي تعليم ڏني. ان جو نالو سائين لعل شاهه هو. ڏاڍو بهترين استاد پنهنجي ان سڄي علائقي ۾ مڃيل ماڻهوهو. ايماندار ماڻهو اڪيلو پيو پنجاهه يا سئو ٻارن کي پڙهائيندو هو ۽ تمام competent پر پرائمري ٽيچر ٿي، هيڊ ماسٽريءَ تان رٽائر ٿيو. جنهن جي به هاڻي وفات ٿي چڪي آهي. ان سان گڏوگڏ اسان جو ٻيو استاد اسان جو ئي سوٽ آهي، جيڪو اڃا زنده آهي ۽ سندس خير شاهه نالو آهي، اهو به تعليم ۾ آيو. اڇا انهن جي لڳ ڀڳ جيڪي اسان جي خاندان ۾ ٻيا هئا، انهي ۾ ڊاڪٽر وڏل شاهه، جيڪو سڀني کان اڳيان نڪتو، ڪيمسٽري ۾ ماسٽرس ڪيائين. ان کان پوءِ پي ايڇ، ڊي امپيريل ڪاليج لنڊن مان ڪيائين ۽ پوءِ سنڌ يونيورسٽي جوائن ڪيائين. سو تقريباَ اهي ماڻهو اسان جي خاندان جي تعليم سان لاڳاپيل پهرين کيپ هئي جن اسان جي خاندان ۾ تعليم جو رجحان وڌو ان کان پوءِ سڀني انهن جي پوئواري ڪئي آهي. اسان جي خاندان ۾ ڪو به ڇوڪرو اڻ پڙهيل نه آهي، ۽ اسين جيڪي انهن وڏن کان پوءِ ڇڏي ٽين جنريشن ۾ اسين ڪي ڇهه پي ايڇ ڊي ڊاڪٽر آهيون سوٽ ماسات پاڻ ۾. هينئر به اسان جي خاندان مان تازو تازو ڊاڪٽر ثناءَ الله شاهه پي ايڇ. ڊي ڪئي آهي. ڪراچي يونيورسٽي مان ۽ ڊاڪٽر شهنواز شاهه جيڪو انشاءَالله جلد ڊاڪٽر ٿيندو، اهو چائنا ۾ پي ايڇ. ڊي تي ڪم ڪري پيو. ان جي گھرواري چائنا ۾ ڪري پئي ۽ شهنواز شاهه سنڌ يونيورسٽي ۾ ليڪچرار به آهي، ان سان گڏ عبدالسلام شاهه جيڪو منهنجو نياڻو به ٿئي، اهو پي ايڇ. ڊي ڪري پيو ملائشيا مان ۽ تمام گھڻو ذهين آهي. ڊاڪٽر عنايت الله شاهه جيڪو هتي ملائشيا جي هن انٽرنيشنل اسلامڪ يونيورسٽيءَ ۾ پڙهائي ٿو فيڪلٽي آف الائيڊ ميڊيڪل ۽ هيلٿ سائنس ۾ ڪوانتن ڪيمپس ۾ هن ئي يونيورسٽي ۾ آءٌ به آهيان ڪولالمپور گومبڪ ڪئمپس ۾ آهيان، اهو به لنڊن مان پي ايڇ ڊي آهي ۽ هتي ملائشيا ۾ آهي. ڊاڪٽر ولي الله شاهه جيڪو هاڻي ڪيناڊا ۾ آهي ۽ پنهنجي سڄي ڪٽنب سان گڏ اتي رهي ٿو. ان جي گھرواري به ڊاڪٽر آهي، ان کان علاوه ثناءُ الله شاهه، جنهن جو ذڪر آءٌ پهرين ڪري به آيس، اهو ڪراچي ۾ سپارڪو ۾ جنرل مئنيجر آهي ۽ ان جي گھرواري به ڊاڪٽر آهي epthomologist آهي. ال ابراهيم هاسپيٽل ڪراچيءَ ۾. هاڻي اها اسان جي ٽئين کان چوٿين جنريشن آهي، پڙهيل لکيلن جي. باقي انهيءَ کان پهرين جيڪي اسان جا وڏڙا هئا، انهن کي ٿوريون گھڻيون زمينون هيون، جيڪي اڃا به آهن اسان جي ڳوٺ جي اردگر ۾. جن مان ڪجهه ٻيلي کاتي ۾ اچي ويون آهن، ڪجهه پڪي تي آهن. آءٌ ذڪر ڪندس خير شاهه جو، جيڪو منهنجو ٿئي ته مامو پر اسين ادا ادا ڪندا آهيون، جيڪو پرنسپال ٿيو ۽ ڪافي سنڌي ٻولي جو ماهر آ، اخبارن ۾ به لکندو آهي ان جو سمورو اولاد پڙهيو لکيو آهي. ٻيو مامو ميرل شاهه آهي، جيڪو هالا ۾ رهندو هو، هاڻي وفات ٿي وئي اٿس، انهيءَ جو سمورو اولاد پڙهيو لکيو آهي، ڊاڪٽر وڏل شاهه جو، ننڍو نوجوان پٽ آهي، اهو آرمي آفيسر رهيو ۽ پوءِ ADC رهيو پريزيڊنٽ آصف زرداري جو. هاڻي ڊائريڪٽر جنرل آهي ڪراچي ۾سنڌ Sindh Disaster Management cell جو ۽ نوجوان آهي. هاڻي اهو به وري MBA ڪري پيو لنڊن مان. سو ائين خاندان اسان جو ايجوڪيشن ۾ ڪافي مڃيل خاندان آهي. سٺا استاد ۽ سٺا محقق ريسرچر ۽ علم وارا ماڻهوپيدا ٿيا آهن ان ننڍڙي ڳوٺڙي مان پر پوءِ ڪجهه شفٽ ٿي شهر ۾ به وڃي ويٺا آهن پر تعلق اڃان اسان جو پنهنجي ڳوٺ سان ائين آهي جيئن اسان جو شروع کان هو. گھر، مال متاع ۽ مٽ مائٽ به اٿئون، اتي ايندا ويندا به آهيون، عيدون به اتي ڪيون، دفن به اتي ٿيون. اهي اسان جي پوري خاندان جون روٽس پنهنجي جاءِ تي قائم آهن. باقي هاڻي ڪي ڪراچيءَ ۾ به رهن ٿا، ڪي حيدرآباد ۾ رهن ٿا، ڪي ٻين جاين تي رهن ٿا. منهنجو ڀاءُ ڪراچيءَ ۾ فارميسي ۾ فارماسٽ اينالائسٽ آهي، ڪافي سينيئر پوزيشن تي آهي. سيف الله شاهه آهي، اهو جيڪو آ، سو سڪرنڊ ڪاليج آهي جيڪو ان ۾ ايگرانامي جو ليڪچرار آهي، سو تقريباَ اسان جو ڪو به اهڙو نوجوان ڪونهي. ها فيض الله شاهه هو، جيڪو ٽنڊو ڄام يونيورسٽي مان ڊين ٿي رٽائر ٿيو انگلش لينگئيج جو پروفيسر هو ۽ ٻيا به اسان جا سوٽ ماسات آهن، سي پڙهيا لکيا آهن. سو تقريباَ اسان جو جيڪو سڄو خاندان تعليم سان لاڳاپيل آهي. انهيءَ جو بنياد وڏي مامي وڌو، جنهن جو نالو ڊاڪٽر محمد صالح شاهه هو، جنهن قاسمي صاحب جي نگرانيءَ ۾ سنڌي ۾ پي ايڇ. ڊي ڪئي. اها شروعات هئي جيڪو جاري ڪندو آيو آخر عمر تائين، سو انسپائريشن بنيادي طور ان کان شروع ٿي. ٻي انسپائريشن پنهجي ئي خاندان ۾ پنهنجي ننڍي مامي ڊاڪٽر وڏل شاهه کان ٿي، جيڪو سڄي دنيا ۾ ڪافي نالو رکي ٿو. ان کان پوِءِ اهو سلسلو هلي پيو آهي، سو پيو هلندو، تعليم سان. ڪڏهن به رشتو ختم بند نه ٿيندو انشاءَالله.
شاهمراد: سائين توهان اڄ ملائشيا ۾انٽرنيشنل اسلامڪ يونيورسٽي ۾ انفارميشن ٽيڪنالاجي شعبي جا ڊائريڪٽر آهيو، پهرين توهان سنڌ يونيورسٽي ۾ به پڙهايو. پوءِ اسرا يونيورسٽي حيدرآباد، سکر آءِ بي اي ۽ سي ايم بي ڪراچي ۾ به پروفيسر ٿي ڪم ڪيو آهي، اهو توهان جو تجربو هڪ استاد، پروفيسر جي حيثيت سان ڪيئن رهيو آهي، سنڌ يونيورسٽيءَ کان نڪري اسرا يونيورسٽي ۽ ٻين ادارن ۾ ڪيئن ماحول نظر آيو؟ گڏوگڏ ملائشيا ۾ ڪافي سالن کان آهيو، هتي ڪئين محسوس ڪريو پيا؟ ان کان علاوه توهان جو پنهنجي ڪيريئر جي حوالي سان ڇا چوڻ آهي، توهان پاڻ کي پڙهائڻ ۽ ريسرچ ڪرڻ ۾ ڪيئن ٿا ڏسو ؟
اسدالله شاهه: ها ادا مون ٻن يا ٽن ادارن ۾ ڪم ڪيو آهي، مون جڏهن سنڌ يونيورسٽي ڇڏي اسرا يونيورسٽي جوائن ڪئي ته اتي مون کي ڪمپيوٽر سائنس شعبي جو هيڊ آف ڊپارٽمينٽ مقرر ڪيو ويو ۽ آءٌ اتي اسسٽنٽ پروفيسر طور مقرر ٿيس. ڇاڪاڻ ته آءٌ تازي تازي پي ايڇ. ڊي ڪري آيو هيس، ان کان پوءِ مون کي ڏيڍ سال ۾ ايسوسئيٽ پروفيسر ڪيو ويو ۽ وري ڏيڍ سال وڌيڪ ڪم ڪرڻ کان پوءِ مون کي پروفيسر ڪيو ويو. سو اسسٽنٽ پروفيسر کان پروفيسر ٿيڻ تائين مون کي ٽي يا سوا ٽي سال لڳا ۽ پروفيسر ٿيڻ جي ٽن مهينن کان پوِءِ آئون ڊين ٿيس فيڪلٽي آف ڪمپيوٽر ۽ مينجيمينٽ سائنس ۾. اسرا يونيورسٽي ۾ منهنجو تجربو تمام سٺو رهيو. اسرا يونيورسٽي ۾ مون کي سکڻ لاءِ الاهي ڪجهه مليو. ڇاڪاڻ ته اتي قاضي اسدالله صاحب جيڪو وائيس چانسلر هو. ان وقت ۽ اڃا به آهي، منهنجو دوست به آهي. تمام ورلڊ ڪلاس لرنيڊ ماڻهو آهي، انهي جي تجربي مان مون کي تمام گھڻو فائدو ٿيو، مون ان کان ڏاڍو سکيو. تعليمي پراسيس جيڪي به آهن علم جا پڙهائڻ کان وٺي ادارا هلائڻ تائين، اهي مون سڀ ڪم ان سان گڏ ويهي سکيا ۽ ان سيکاريا. ۽ اهو منهنجو تمام سٺو تجربو رهيو ته ڪنهن competent ماڻهو سان جيڪو اسان کان ڪافي اڳيان آهي. انهي عمر ۾ جنهن کان سکڻ جو موقعو مليو ۽ مون ڪافي ڪجهه سکيو ان ۽ ان دل سان سيکاريو ۽ اتي آءٌ يارنهن سال رهيس تقريباَ لڳ ڀڳ ساڍا ڏه سال يارنهن سال رهيس، پرائيويٽ ادارو آهي ۽ سٺي عزت ڏنائون ۽ آخر تائين ڏنائون. انهي کان پوءِ مون کي شوق ٿيو ته آءٌ ڪجهه دنيا ڏسان ٻاهر نڪران. سو اپلاءِ ڪيوسون، ٻن ٽن جاين تي حالانڪ اسرا يونيورسٽي ڇڏڻ جو ڏک به ٿيو پئي پر پوءِ نوڪري به ملي وئي، ڇاڪاڻ ته اتي ٽريننگ اهڙي ٿي هئي ۽ اتي جيئن ته ڪم ڪرڻ جو رجحان هو انڊپينڊنٽلي ڪم ڪرڻ جو، ڪا به ڊسڪريجمينٽ ڪانه هئي. ان ڪري مون جيڪو ڪرڻ چاهيو پئي، جيڪو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اتفاق سان نه ڪري سگھيس. اهو مون اسرا ۾ ڪيو. مون اسرا ۾ نوجوانن جون ٽريننگون شروع ڪيون، انهن کي ريسرچ ڪرائڻ شروع ڪرايو، انهن کي پيپر لکرائڻ شروع ڪيا. هاڻي ڪيترن نوجوانن جا نالا ٻڌايان جيڪي دنيا جي ڪافي ملڪن ۾ هينئر ڪم پيا ڪن ۽ خوش آهن ۽ سڀ جا سڀ مون سان رابطي ۾ آهن. بهرحال پوءِ سکر ۾ به ويس سال کن. ڇاڪاڻ ته اتي ڪو ايڏو وڏو تجربو رهيو ئي ڪونه سال کن رهيس سکر IBA جو اُٿڪ هو تڏهن رجحان هو ۽ ڏاڍي سٺيdirection ۾ پئي ويو اهو ادارو پر اتفاق سان اتي رهي نه سگھيس ڪجهه پرسنل ريزنس جي ڪري. پوءِ آءٌ وري ڪراچي جيڪا IOBM آهي CBM جي نالي سان به مشهور آهي، اتي آءٌ رهيس اتي به اتفاق سان سال کن رهيس پر جڏهن مون اسرا يونيورسٽي ڇڏي پئي ته مون اپلاءِ ڪيو هيو انٽرنيشنل اسلامڪ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر جي پوزيشن لاءِ ۽ منهنجي سليڪشن ٿي وئي هئي پر مون کي خبر ئي ڪانه پئي. انهي کان پوءِ آئون سکر ويس ته مون کي ڪال آئي جيڪا فائنل ڪال هئي. حالانڪ آءٌ ملائشيا وڃڻ واري ڳالهه وساري ڇڏي هئي ۽ سال کن ڪراچي CBM ۾ رهيس پر پوءِ وري مون کي شوق ٿيو ڪراچي جون حالتون ڏسي مون سوچيو هاڻي ٻاهر وڃجي هتي ته ڪراچي جون حالتون سڌرن نه پيون، روز فائرنگ پئي ٿي، ڪڏهن ته اسين اداري ۾ بند پيا آهيون، ڇاڪاڻ ته ٻاهر گڙٻڙ هوندي هئي چوندا هيا ته توهان انتظار ڪيو ويٺا هجو، جڏهن گڙٻڙ بند ٿيندي تڏهن هتان نڪرنداسين. شام جي پنج جي جاءِ تي رات جو ستين بجي نڪرندا هئاسين، اهو به مختلف گس ڏئي مين رستو ڇڏي گاڏيون ڦيرائي اچي گھرن تي ڇڏيندا هئا. جوهر ۾ آءٌ رهندو هيس تڏهن. سو اها ڏاڍي تڪليف واري صورتحال هئي. انهيءَ ڪري مون فيصلو ڪيو ته آءٌ ٽراءِ ڪريان ٻاهر. انهيءَ دوران جيئن ته اپلاءِ ٿيل هيو، سو مون اپروچ ڪئي اسلامڪ يونيورسٽي ملائشيا ۾ ته هنن چيو ته توهان جي ته اسان وٽ مقرري ٿي پئي آهي، توهان آهيو ڪٿي، اسين ته ڳولهيون پيا. مون هنن کي چيو ته ليٽر توهان وري مون ڏانهن موڪليو ۽ هن ايڊريس تي موڪليو ۽ ٿي سگھي ٿو پهرين وارو ليٽر ڪنهن غلط ايڊريس تي ويو هجي، پوءِ انهن وري ليٽر مون ڏانهن موڪليو ۽ مون فيصلو ڪيو ته هاڻي مون کي هتان ڇڏڻو آهي. انهيءَ ۾ سٺي ڳالهه اها به هئي جنهن مون کي وڌيڪ appeal ڪيو ته آءٌ پنهنجي وطن مان هڪ ٻئي ڌاري وطن ۾ جيڪو اسان کان ايجوڪيشن ۾ ڪافي اڳيان آهي well established آهي ان ۾ مون کي پروفيسر ڪيو پئي ويو ان ڳالهه مون کي ڏاڍو اپيل ڪيو. ان وقت منهنجا ڪجهه دوست هئا، جيڪي به چون پيا ته ان کان وڌيڪ ماڻهو کي ڪهڙي opportunity ملندي، انهن توهان کي پروفيسر ڪري مقرر ڪيو آهي، هاڻي جي توهان نه ويندا ته اها ڪا عقلمندي ته ڪانهي ۽ حالتن اڳي ئي Discourage ڪري ڇڏيو هو، سو مون فيصلو ڪيو هيڏانهن اچڻ جو ۽ آءٌ جنوري يارنهن 2011ع تي هتي اچي جوائننگ ڪئي پروفيسر طور ڪمپيوٽر سائنس شعبي ۾، پوءِ وري هنن کي سال ڏيڍ کان پوءِ انفارميشن سسٽمس ڊپارٽمينٽ ۾ پروفيسر جي ضرورت پئي، جتي ڪجهه نوان پروگرام شروع ڪرڻا هئا ته مون کي وري ڪمپيوٽر سائنسن مان وري هيڏانهن انفارميشن سسٽمس شعبي ۾ ساڳي ئي فيڪلٽي ۾ پروفيسر ڪيو ويو. انهي دوران آءٌ هيڊ آف ريسرچ ٿيس. تقريباَ اڍائي سال هيڊ آف ريسرچ ٿي رهيس وري سال کن ٿوري ريسٽ ڪئي سين. وري مون کي هيڊ آف ڊپارٽمينٽ ڪيائون انفارميشن سسٽمز ۾ ساڳي ئي فيڪلٽي ۾ جيڪو آءٌ اڃا تائين آهيان ۽ اڄ ڏينهن تائين ته آهيان ٿي سگھي ٿو پوءِ نه هجان، پر اڍائي سال کن آءٌ هيڊ آف ڊپارٽمينٽ رهيو آهيان.
هن يونيورسٽي ۾ مون کي International appearance لڳو، smooth process آهي ۽ پروفيسر کي سٺي ريسپيڪٽ آهي، ماڻهو independently ڪم ڪري سگھي ٿو، ۽ مون وٽ ٻار اچن ٿا پي ايڇ. ڊي ڪرڻ ۽ توهان کي خبر آهي ته پاڻ وٽان پنهنجي سنڌ ۽ پوري پاڪستان مان ڪافي ٻار پي ايڇ. ڊي ڪري ويا آهن ۽ ڪافي اڃا آهن منهنجي سپرويزن ۾، آءٌ سمجهان ٿو ته جيڪا هتي منهنجي Achievement ٿي آهي، سا پاڪستان ۾ ڪڏهن به ڪانه ٿي سگھي ها. منهنجو مطلب آهي in terms of research and Ph.D production ، ڪافي نوجوانن کي جنهن ۾ توهان به ڊاڪٽر ٿيڻ وارا آهيو، ڊاڪٽر يعقوب ڪونڌر صاحب ، ملوڪ رند صاحب آهي، عبدالحفيظ آهي، ذيشان ڀٽي آهي، عبدالوحيد مهيسر، احمد وقاص جيڪو هينئر سکر IBA ۾ آهي ان جو ڪو سپروائيزر رهيس، ايراني شاگرد ڊاڪٽر مصطفيٰ هيو، سسٽر نور النوها ڪري ويئي آ، جيڪا سعودي عرب جي آهي. اهڙي طرح ٻه چار ٻيا شاگرد جن جي سپروائيزري ڪميٽي ۾ آءِ چيئرمين رهيس ان ۾ ڊاڪٽر لبده ڪري ويئي آ، ڊاڪٽر تامي جيڪو ڪويت جو آهي، اهڙي طرح ٻه ٽي ريسرچ ۾ ماسٽرس ڪڍيا آهن. سو انهن ڇهن ستن سالن جي عرصي ۾ ڪي 13 يا 14 پي ايڇ. ڊي ڪڍيا آهن، جيڪو آءٌ سمجهان ٿو ته هڪڙو سٺو ڪنٽريبيوشن آهي، ۽ اهو هتان جي يونيورسٽي وارا به سمجهن ٿا ۽ جيستائين منهنجو writing جو experience آهي، ته گڏي سڏي ڪل 17 کن ڪتاب لکيا اٿم. ان کان علاوه چار کن ڪتاب ٻيا ايڊيٽنگ پراسيس ۾ آهن، جيڪي شايد ڪجهه مهينن ۾ پبلش ٿي وڃن، هي سڀ ڪتاب منهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ آهن ، انهن ڪتابن مان جيڪي prominent ڪتاب ڪري لکيو آهي. اهي ڪتاب Research Methodologies تي هئا، ۽ انهي ۾ جيڪو خاص فوڪس آهي سوIslamic perspective تي آهي، جنهن ۾ اسلامڪ ريسرچ ميٿوڊولاجيڪل پرسپيڪٽو ميٿڊس تي ۽ ميٿوڊولاجيز تي هجي يا فلاسافي آف ناليج تي هجي. اهي ٿورا منفرد ڪتاب آهن منهنجي نظر ۾، ڇاڪاڻ ته اهي تمام ضروري هئا ته جيئن جيڪا Human knowledge آهي، ان جي Orientation صحيح طرف ۾ رکي سگھجي، جنهن ۾ Issues آهن، جن تي آءٌ هينئر وڌيڪ ڪم ڪريان پيو. ان کان علاوه پبليڪيشن جي حوالي سان ڪتابن کي ڇڏي ڪري 190کن جنرلس ۾ پبليڪيشنس آهن جيڪي آن لائين آهن. ماڻهو انهن کي ڏسي پڙهي سگھن ٿا ، ڊائونلوڊ ڪري سگھن ٿا ، سو آءٌ سمجهان ٿو ته ڪو تمام وڏو ڪنٽريبيوشن ته ڪونهي پر ڇهن ستن سالن جي ننڍڙي عرصي ۾هن اداري ۾ رهي ڪري اهو جيڪو ڪنٽريبيوشن آهي، سو ٺيڪ آهي ايڏو خراب به ڪونهي .
شاهمراد : سائين ملائشيا ۾ پروفيسرسن جي پراگريس جي حوالي سان هتان جي منسٽري آف ايجوڪيشن ڪجهه انگ اکر جاري ڪيا هئا، ان ۾ به شايد ٽاپ وارن پروفيسرن ۾ توهان جو نالو هو، ان جي باري ۾ ڪجهه تفصيل ٻڌائيندا؟
اسدالله شاهه: ها ملائشيا ۾ Ministry of Education ، مختلف ريسرچرز جي ٻن سالن جي وقفي کان پوءِ assessment ڪندي آهي ته هنن ڪيترا جنرل آرٽيڪل لکيا آهن ۽ انهن جا ڪيترن ريسرچ آرٽيڪل ٻاهرين دنيا ۾ سائيٽ ڪيا ويا آهن، سيلف سائيٽڊ نه بلڪ، ٻين ريسرچ ڪندڙن ٻاهرين دنيا ۾ سائيٽ ڪيا هجن، ان ۾ سال 2014ع ۽ 2015ع جي جيڪا Assessment هئي، جيڪي facts & figures هئا، سي اسان جي يونيورسٽي ۾ به شيئر ڪيا ويا، انهي ۾ Among top 20 cited researchers of IIUM ۾ منهنجو نالو به هو، جيڪو 14 نمبر تي هو، جيڪو I wish it would have been number one ڇاڪاڻ ته ائين ڪونه هو، اهو سمورو ڪم un intentional هو، ۽ اهو ٻاهرين ريسرچرن تي آهي ته اهي اسان کي ڪيترو سائيٽ ٿا ڪن، انهي ڪري اها پوزيشن ٺيڪ آهي، سو مون پنهنجي حساب سان انهي رپورٽ مطابق ratio ڪڍيو، سڀ ملائشين ريسرچر ملائي پوري ملائشيا جي يونيورسٽين کي گڏائي ته اهي رزلٽ جيڪي پوري ملائشيا جي ٽاپ 20 سيڪڙو ريسرچر تي مشتمل آهن، انهيءَ ۾ منهنجي پوزيشن ٽاپ 2 سيڪڙو وارن ۾ بيهي ٿي. انهيءَ حساب سان اها وڏي ڳالهه آهي، ڇاڪاڻ ته سڀني کي جڏهن Merge ڪبو پاڻ ۾، ته اسين وڃي انهيءَ رينج ۾ بيهنداسين. سو آءٌ سمجهان ٿو، اها ئي منهنجي achievement آهي، هڪ ته توهان فارين ملڪ ۾ ٻيو توهان جي ايتري سائيٽيشنس ٿي پيپرس جي، سا به ٻاهرين دنيا ۾ ٿئي، سا به ماڊرن ورلڊ ۾، ته اها هڪڙي appreciation آهي.
شاهمراد: ان جو مطلب اهو ٿيو ته ملائشيا جي منسٽري آف ايجوڪيشن پروفيسرن جي ڪيل ڪم تي نظر رکي ٿي ۽ ان کي باقاعده evaluate ڪري ٿي ۽ بهتر پروفيسرن کي انعام به ڏيئي ٿي. مطلب ته ايجوڪيشنسٽ قسم جا ماڻهو ملائشين گورنمينٽ ۾ آهن.
اسدالله شاهه : ها بلڪل منهنجي نظر ۾ ته آهن اهڙو ڪجهه جيئن پاڪستان ۾ هاير ايجوڪيشن ڪميشن ڪري ٿي ۽ Best Teacher Award ڏئي ٿي، ڪتاب لکڻ تي پيسا ڏئي ٿي، پر هي جيڪي هائلي سائيٽيڊ ريسرچر يا great number of article writers هجن. اهڙي قسم جي ڪا ايپريسيئيشن منهنجي نظر مان ڪانه گذري پاڪستان ۾. پر هتي جيڪا اها اسيسمينٽ ٿي انهيءَ کان پوءِ هتي يونيورسٽيءَ طرفان بيسٽ ريسرچر اوارڊ ڏنو ويو. منسٽري ڊائريڪٽ ته اوارڊ ڪونه ڏنا پر انهن رپورٽ ڏئي هنن کي ٻڌائي ڇڏيو ته توهان جا فلاڻا ريسرچر جيڪي آهن سي هن ٽاپ رينج ۾ اچن ٿا، پوءِ يونيورسٽي هڪ تقريب ڪئي ۽ انهيءَ ۾ اسان کي انهن شيلڊون به ڏنيون ۽ اسان کي سرٽيفڪيٽ به ڏنا، Best researcher award ۽ هڪ سرٽيفيڪِيٽ ڏنائون، پوءِ جيڪي هن سڄي يونيورسٽي مان جيڪي ٽاپ 20 ريسرچ هئاسين، انهن کي مليا. پر پاڪستان ۾ آءٌ سمجهان ٿو اهو ڏاڍو سٺو ٿيندو ته جيڪر اهڙي قسم جي initiative ورتو وڃي. يونيورسٽي سطح تي يا هاير ايجوڪيشن ڪميشن وٺي ته جيئن جيڪي سٺا ريسرچر آهن ۽ Dedicated worker آهن، انهن کي ڪنهن نموني سان انهن جي محنت جو روارڊ ملي. آءٌ ان جي بلڪل حق ۾ آهيان ته ائين ٿيڻ کپي.
شاهمراد : سائين ملائشيا جي يونيورسٽين ۽ پاڪستاني يونيورسٽين جي ماحول کي ڪمپئير ڪندا؟
اسدالله شاهه : يونيورسٽيون هلنديون آهن ٽن Pillars تي، هڪڙو پلر انهن جا شاگرد آهن، ٻيو پلر استاد ۽ ٽيون پلر ايڊمن آهي. بدقسمتي سان پاڪستان ۾ اهي ٽئي پلر الڳ الڳ آهن، ۽ پاڻ ۾ گڏجي هڪ فائونڊيشن رکن ئي نه ٿا. اسٽوڊنٽس تي پوليٽيڪل اثر رهيو آهي، پوءِ ٻاهريون هجي يا لوڪل هجي، اهي پنهنجي منهن آهن. استاد پنهنجي منهن آهن. اهي به پوليٽڪس ۾ شامل ٿي ٿا وڃن، جيڪي فلاحي تنظيمون انهن ٺاهيون آهن، اهي پوليٽيڪل پرپز لاءِ ۽ پريشر گروپ ٿي ويا آهن، ۽ ايڊمنسٽريشن انهن کي ڪائونٽر ڪرڻ لاءِ وري پنهنجا گروپ ٺاهيا آهن، سو اها گروپنگ تمام گھڻي آهي. ۽ انهي گروپنگ جي ڪري تعليمي رجحان يا تعليم جو جيڪو اصل مقصد آهي، پورو نه ٿو ٿئي. سڀ پوليٽڪس ۾، سڀ Leg-pulling ۾ شامل آهن. ان جي مقابلي ۾ هتي ملائشيا ۾ وري اسٽوڊنٽس سوسائٽيز جي اليڪشن ڪرائبي آهي، پر اهي پوليٽيڪل نه آهن، هتي منسٽري جي طرفان هدايتون آهن ته هر يونيورسٽي جي هر فيڪلٽي کي اليڪشن ڪرائڻي آهي، يونيورسٽي سطح تي به ڪرائڻي آهي ۽ فيڪلٽي سطح تي به ڪرائڻي آهي، ته جيئن انهن جا نمائندا هجن پر پوليٽيڪل بلڪل به نه آهن. هتي استادن جي تنظيم به آهي، پر ستن سالن جي عرصي ۾ مون انهن جي هڪڙي ميٽنگ اٽينڊ نه ڪئي آهي. مون کي خبر ئي نه آهي، ته اسان جي استادن جي تنظيم جو صدر ڪير آهي؟ سال تي هڪڙي دعوت ڪندا آهن رمضان جي مهيني کان پوءِ ته دعوت نامو ملندو آهي، ته آءٌ ڪوشش ڪندو آهيان ته اها تنظيم آهي ڪهڙي، جيڪا اسان کي ماني جي دعوت پئي ڏئي. صرف هڪ ڀيرو مون ان استاد تنطيم جي ماني کاڌي جو ان وقت ان جو صدر اسان جي فيڪلٽي جو ڊاڪٽر پروفيسر فوزان هو. جنهن چيو ته اچو براءِ مهرباني ان بهاني سان ماني کائڻ وارا ته گڏ ٿيون. سو ماڻهو ئي ڪونه هئا، ڪو پريشر ڪونهي، پراسيس ٺهيا پيا آهن هر ماڻهو کي فالو ڪرڻو آهي، انهيءَ پراسيس کي، شاگرد به انهيءِ پراسس کي فالو ڪندا آهن ، استاد به انهي کي فالو ڪندا آهن ۽ هيڊ آف ڊپارٽمينٽ، ڊين فيڪلٽي ويندي وائيس چانسلر تائين هر ڪو پراسيس کي ئي فالو ڪندو آهي، سو Authority جيڪا آهي سا Delicate ٿئي ٿي مٿان کان. منسٽري اهي سڄا پراسيس ٺاهي هنن کي ڏئي ڇڏيا آهن، ته توهان اهي execute ڪيو . So things are quite controlled and appears to be very normal پر اسان وٽ پاڪستان خاص طور سنڌ ۾ ائين ناهي، بادشاهه ويٺا آهن پوءِ جيئن بادشاهت هلائين، هلي ته هلي، نه هلي ته احتجاج. نه هلي ته جهيڙا، سو اهو فرق آهي اسان جي ۽ ملائشيا جي ادارن جي اندر ماحول ۾. باقي آءٌ گارنٽي سان چوان ٿو ته پاڪستان ۾ ۽ اسان جي سنڌ ۾ جيڪو ٽيلنٽ آهي، شايد دنيا جي جيڪي Best countries آهن، انهن جيترو ئي آهي، اسان جو نوجوان ايترو ذهين ۽ ڪامپيٽنٽ آهي، جو ان کي جيڪڏهن اهڙو ماحول ملي ڀلي آمريڪا جهڙو نه پر رڳو ملائشيا جهڙو ماحول به ڏيو، ته به اهو سڄي دنيا کي اٿلائي ڇڏيندو، ايترو ذهين آهي. منهنجو ذاتي تجربو انهن سان اڄ کان ويهه سال اڳ کان آهي جڏهن آءٌ پي ايڇ. ڊي ڪري موٽي آيس. پاڪستان ۾ به جڏهن مون اهو پراسيس شروع ڪيو ته ٽيلنٽ نڪتو، جنهن جا آءٌ نالا کڻي ٿڪجي ٿو پوان، ايترا نالا آهن سڄي دنيا ۾ ويٺا آهن،. ڪيناڊا کان وٺي ڪري آسٽريليا تائين ويٺا آهن، هڪ ٻه به نه، سون جي حساب سان، جيڪي مون سان هينئر به رابطي ۾ آهن، ۽ وڏين پوزيشنن تي ويٺا آهن. سو انهن ۾ ٽيلنٽ هو تڏهن ته نڪتا، بس اسان انهن جي ٿورڙي پالش ڪرڻ شروع ڪئي ته اڃان وڌيڪ shine ٿيا، سو هر شيءِ الله سائين اسان کي ڏني آهي، ذهين ٻار، ذهين نياڻيون، اسان کي رڳو ماحول ٿورڙو رليڪس ڪرڻ کپي، ۽ گڏجي ڪم ڪرڻ کپي. سنڌين جا ادارا، پاڪستان جا ادارا، پاڪستان جو ٽيلنٽ سڄي دنيا ۾ پکڙجي سگھي ٿو، جنهن جو تمام گھڻو فائدو اسان کي ۽ اسان جي ملڪ کي ٿيندو.
شاهمراد : سائين توهان انگلينڊ ۾ به رهيا آهيو ۽ انگلينڊ اهو ملڪ آهي، جو ڪي زمانه سندن بادشاهت جو سج نه لهندو هو ، اهي ماڻهو پنهنجي روين ۾ پنهنجي سسٽم ۾ ڪيئن هئا ۽ توهان جو تجربو ڪيئن رهيو، توهان انگلينڊ ۾ رهيا، پڙهي پي ايڇ. ڊي ڪئي. سو ٿورو ڪمپئير ڪندا؟ انهن جا رويا ڪيئن هيا ۽ اسان جي ماڻهن جا رويا ڪيئن آهن، خاص طور اسان جي انهن ماڻهن جا رويا، جيڪي ٿورا گھڻا ڪامياب ٿين ٿا؟
اسد الله شاهه: ادا انگليڊ جي باري ۾ منهنجو ته خيال آهي ته هنن جي بادشاهت جو سج اڃان به ڪونه ٿو لهي Queen اڃا به انگلينڊ جي راڻي آهي، ته وري آسٽريليا جي به راڻي آهي، ۽ هنن جيڪو attitude develop ڪيو آهي، Towards education and system مون کي رڳو هڪڙي ڳالهه جو ڏاڍو ڏک ٿو ٿئي، اسين رڳو اتي پڙهي ٿا اچون انهن جي سسٽم ۾ پنج پنج سال پي ايڇ. ڊيز ڪري ٿا اچون پر اسين اچڻ ساڻ ڪراچي ايئرپورٽ تي پهچون ٿا يا پاڪستان ۾ لهون ٿا ته اسين مٽجيو وڃون، ابتا ٿيو وڃون. بنيادي طور تي انگلينڊ وارن يا سڌريل ملڪن ايڏو ته سسٽم سموٿ ٺاهي ڇڏيو آهي، جو ڪم ڪرڻ واري کي ڪم ڪرڻ ڏيندا ، competent ماڻهو کي اڳيان آڻيندا، پاڻ نه ڪري سگھندا ته ٻين کان ڪم ڪرائي ويندا، مدد ڪندا هنن وٽ نه آهي ئي نه، ڪوشش ڪندا ته اسين هنن جو مسئلو حل ڪريون ، نه ٿي سگھيو ته sorry ڪندا، پر اسان وٽ انهيءَءُ جي ابتڙ آهي، ڪوشش ڪندا ته اهو ڪم نه ڪيون، پر جي صفا زور آ ته اسين نه ڪيون ، پر ڪم ته ٿي ويندو پر ٿيندو ابتي نموني سان، سبتي نموني سان نه ٿيندو، سو اسان ان ابتي ۽ سبتي واري چڪر ۾ ڦاسي پيا آهيون. ڊين چوندو سڀ منهنجا جهڙو نوڪر هجن، جيئن آءٌ چوان ائين ڪن. پراسيس نه آهي، جو سڀني کي فالو ڪرڻو هجي، هيڊ آف ڊپارٽمينٽ آ، چوندو ته سڀ منهنجا نوڪر هجن، ان ڪري سڀ ڪو ڪوشش ٿو ڪري ته اسان کي به ڪا پوزيشن ملي ته اسين صاحب ٿي ويهون، ڏاڍي ڏک جي ڳالهه آهي. منهنجا دوست به آهن، اهي ڏاڍا ڏکيا لفظ آهن. مون کي چوڻ به نه کپن پر ڏک جي ڳالهه آهي. اسان جي سوچ اها آهي، ته بجاءِ جو اسين serve ڪيون اسين پنهنجي پاڻ کي serve ٿا ڪرايون، ته سڀ ماڻهو اسان کي سائين سائين ڪن، اسان جا نوڪر ٿي هلن، اسان جي اڳيان پويان ٿين، اسان کي دعوتون کارائين ، گاڏيون اسان جون ڊرائيو ڪن، اسان کي فيور ڪن ۽ اسين به انهن کي فيور ڪريون. ڇاڪاڻ ته سسٽم اسان کي اجازت ٿو ڏئي، ۽ جيستائين اسين ويٺا هونداسين تيستائين اهي مزا هوندا، سو مزا ويٺا ڪن. سو ڪم ڇو ڪن، انگريز جي ملڪ ۾ منهنجو ذاتي تجربو آهي، ته اسان جو پروفيسر رٽائر ٿيو، سو ڪافي عرصي کان پوءِ مليو ته پڇا ڪئيسون ته Professor, What are you doing after your retirement, چيائين I am enjoying my life now, after retirement. سو Basically, they enjoy life after retirement. پراسان we enjoy life while we are in service, سو فرق آهي، انگريز جيڪڏهن سڄي دنيا تي حڪومت ڪئي آهي. ته هو بلڪل Deserving Nation آهي، ڀلا اسين اهڙا ڇو ڪون ٿا ٿيون، يا اهڙا ٿيون پوءِ اسين به دنيا تي حڪومت ڪيون پر ان جو مطلب آ ته اسان ماڻهن انهن کان ڪجهه سکيو ئي ڪونهي، وڃون ٿا پي ايڇ. ڊي ڪرڻ ، پي ايڇ. ڊي ڪرڻ کان پوءِ اسين سوچيون ٿا ته هاڻي لفظ به ناهي پڙهڻو، علم سڀ اسان کي اچي ويو آ، هاڻي ويهي اسان کي کائڻو آهي. ڀلي کائو پر اهو ورهايو به ته سهي نه ، علم ته وڌندو ورهائڻ سان، پر ائين ڪرڻ لاءِ اسين تيار ئي نه آهيون، گھڻا پروفيسر آهن اسان جي يونيورسٽين ۾، جيڪي پي ايڇ. ڊي ڪري آيا هجن ۽ وري انهن پنج پنج پي ايڇ. ڊي ڪڍيا هجن. تمام جيڪي سٺا هوندا سي يا ڊين ٿيندا يا پرو وائيس چانسلر ٿيندا، يا ڊائريڪٽر ٿيندا ڪيمپس جا. ڀلا پي ايڇ ڊيز گھڻيون ڪرايون اٿن، پيپر گھڻا لکيا اٿن، انهن جون سائيٽيشنس گھڻيون آهن، ڪتاب گھڻا لکيا اٿن، ڀلا ڪتاب چيپٽر لکيا اٿن، دنيا ۾ گھڻيون ڪانفرنسون ڪرايون اٿن، گھڻن ڪانفرنسزن ۾ جنرل چيئر ٿيا آهن، ڪِيترا نوٽ اسپيڪر ٿيا آهن، گھڻا سيشن چيئر ڪيا اٿن، نيگليجيبل زيرو. ان جو مطلب اهو ٿيو ته اسان وٽ پڙهي اچڻ کان پوءِ به Attitude تبديل نه ٿو ٿئي، جيڪو ٿيڻ کپي، اسان جو جنهن ڏينهن رويو تبديل ٿيو، ۽ رجحان اسان جو ائين ئي ٿيو، جيئن انگلينڊ ۾ آهي، آمريڪا ۾ آهي ته اسين بلڪل انهن جهڙي قوم ٿي سگھون ٿا ۽ اسين آهيون. اسان ۾ وڏو ٽيلنٽ آهي، اسين تڏهن ڪامياب ٿينداسين، جڏهن اسان کي پنهنجي ذميواري جو احساس ٿيندو، ان لاءِ اسان کي پنهنجا رويا تبديل ڪرڻا پوندا. نه ته ان کان پهرين ائين سوچڻ ته اسين انهن جهڙا ٿينداسين يا وري انهن کان اڳيان وينداسين ته ڪڏهن به نه ٿي سگهنداسين .
شاهمراد : توهان ريسرچ جي باري ۾ڳالهه پئي ڪئي ۽ پنهنجي ڪتابن ۽ ريسرچ پيپرن جي باري ۾ به ٻڌايو ان کان علاوه توهان هتي ڪجهه ڪانفرنسون به ڪرايو پيا، توهان پنهنجي ڪوشش سان هڪ ادارو به ٺاهيو آ ته جيئن علم، تعليم، ريسرچ ڪرڻ لاءِ Motivation and opportunity ميسر ٿين، ان جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايو ۽ هينئر تائين توهان پنهنجي اداري طرفان ڪيتريون ڪانفرنسون ڪرايون آهن ۽ توهان پنهنجي هن تجربي جي باري ۾ ڇا چوندا؟
اسدالله شاهه: اها آرگنائيزشن رجسٽرڊ آهي اسان جو دوست جيڪو ملائشين آهي، اوريجنلي اهو پاڪستاني آهي پر هاڻي هتي جو ڀومي آهي،. انهيءَ دوست جي نالي تي اها رجسٽرڊ آرگينائيزيشن آهي. ان دوست جو مقصد هو ته هو ڪنهن نموني سان ماڻهن جي تعليم جي ميدان ۾خدمت ڪري سگھي. پاڻ ڊاڪٽر آهي ۽ پڙهيو به پاڪستان ۾ آهي، ۽ هتي تمام سٺي نموني سان سيٽل آهي ۽ پاڪستان ۾ ان جا واسطا اڃا به آهن، حالانڪ هتي ڪافي عرصي کان رهي ٿو پر ان جي باوجود به جيئن ته هن جون روٽس پوئتي آهن لنڪس پوئتي آهن. ان آرگنائيزيشن پويان مقصد ته ڪانفرنسون، ورڪشاپس سيمينار ٽريننگس ڪرائجن، جيڪي دنيا ۾ لٽرري ماڻهو آهن very competent مڃيل ماڻهن کي وٺي اچي نوجوانن کي ٻڌرائجي. ان سلسلي ۾ پهريون قدم ڪانفرنسن جو شروع ٿي چڪو آهي، ۽ هينئر اسان جي پنجين يا ڇهين ڪانفرنس آهي، جيڪا اسان IEEE جي پليٽ فارم تان ڪيون ٿا، ته جيئن اسان جي ريسرچر IEEE جي ڊيٽابيسس تي ڊجيٽل لائبرري ۾ هجن ۽ کين وڌ کان وڌ اهميت ۽ سائيٽيشن جا موقعا ملن. تجربو ڏاڍو سٺو رهيو آهي، ٿوري دير ٿي ويئي آهي، پر ڪم تمام سٺو آ ۽ ڪا ڳالهه ڪانهي، ۽ دير سان ڪيو درست ڪيو، تڏهن به سهي آ، سو انهيءَ اداري ۾ اسان کي فائدو اهو ٿيو آهي، ته آءٌ جنرل چيئر آهيان ۽ اها Volunteer پوزيشن آهي، ماڻهو ڪافي سڃاڻن ٿا، هاڻي انهيءَ ڪري انٽرنيشنل اداري ڪري ۽ ڪانفرنس جي ڪري، دنيا جي مختلف حصن مان ماڻهو ريسرچ پيپر موڪلين ٿا. تنهن ڪري دنيا جي مختلف ريسرچر سان لهه وچڙ ٿئي ٿي ۽ اسان جي ڪانفرنسن ۾ اچن ٿا. سال ۾ گھٽ ۾ گھٽ 3 ڪانفرنسون ٿين ٿيون. ٻيو فائدو ان ۾ اهو ٿئي ٿو ته اسان جا جيڪي لوڪل ٻار جيڪي پنهنجي سنڌ يا پاڪستان مان آيا آهن انهن ۾ ايڏو ته اعتماد Build up ٿيو آهي، ڇاڪاڻ ته اسان انهن کي مختلف ڪاميٽين ۾ ورهائي رکيو آهي. ڪو، ٽيڪنيڪل ڪميٽي جو ميمبر آهي، ڪو، ڪانفرنس آرگنائيزنگ ڪميٽي جو ميمبر آهي، ڪو، سيشين چيئر آ، ڪو آرگينائيزيشن ۾ ريجنل يا ڪنٽري ڊائريڪٽر، ڪو ريپريزنٽيٽيو آ، انهيءَ ۾ توهان ڏسندا ته پنهنجون جيڪي ٽپيڪل ذاتيون آهن، جيئن چانڊيه، رند، ڪونڌر، بروهي، چنو، اڄڻ انهن ذاتين سان تعلق رکندڙ ٻار ملندا. توهان ڏسندا اسان جي تنظيم جي ويب سائيٽ تي ته اهي نالا توهان کي اتي ملندا. آءٌ سمجهان ٿو ته اها به هڪڙي خدمت آهي، جو اهي دوست نه صرف پي ايڇ. ڊي پيا ڪن پر انهن پراسيس مان به گذرن ٿا، جن سان اهي جڏهن هتان ڪامياب ٿي واپس پوئتي پنهنجي ملڪ ويندا ته اتي به ان قسم جا پروگرام، ڪانفرنسون ڪرائيندا. ٽرينڊ ٿيل هوندا ته انهن ۾ اعتماد هوندو، انهن کي دنيا سڃاڻندي هوندي، جنهن سان دنيا انهن کي فائدو ڏيندي ۽ هو فائدو وٺندا. تنهنڪري آءٌ سمجهان ٿو ته اسان هڪ قسم جي خدمت پيا ڪيون، جلد اسان انشاءٌالله گلوبل ايوينٽ ڪنداسين، اسان جي گذريل ڪانفرنس بحرين ۾ ٿي، اتان جي هڪ تمام سٺي يونيورسٽي AMA University ۾، انهن سان گڏ ڪولابوريشن به ڪئي. ان ڪانفرنس ۾ به تمام گھڻا ريسرچ اسڪالر آيا. سائوٿ آفريقا کان وٺي نيوزيلينڊ تائين تقريبن سورنهن سترنهن ملڪن جا ماڻهو آيا، جن پيپر پيش ڪيا. جن سان اسان جي هڪ قسم جي لنڪ پيدا ٿي، اسان جي نوجوانن جي ٿي، سو آءٌ سمجهان ٿو ته اها تمام بهترين پروفيشنل اڪيڊمي آهي جيڪا اسان شروع ڪئي آهي. حالانڪ اسان ان کي ڪجهه عرصو پهرين به شروع ڪري سگھياسين پئي پر خير آهي، هر شيءِ پنهنجي ٽائيم تي ٿئي ٿي، هاڻي ته هي پليٽ فارم ميسر آهي، اسان جا نوجوان هن پليٽ فارم تان پوري دنيا سان ڳنڍيل آهن. مان نوجوانن کي انهن جي موجودگي جي حساب سان مختلف ملڪن جو ڪوآرڊينيٽر ڪري ڇڏيو آهي، ڪو عرب ملڪن ۾ آهي ته ڪو يورپ جي ملڪن ۾ يا آسٽريليا يا ايشيا جي ٻين ملڪن ۾. هاڻي ته اهي سڀ سنڌ جا نوجوان هڪٻئي سان رابطي ۾ آهن. ٻيو اهو ٿو ٿئي ته اهي جيڪي سڀ نوجوان scattered هئا، اهي هاڻ سڀ لنڪ ٿي ٿا وڃن . ڪير ڪٿي آهي، ڪير ڇا پيو ڪري ، ڪير ڪنهن کي ڇا ڏئي سگھي ٿو، ڇا اسين ڏئي سگھون ٿا انهيءَ کي. اسين انهيءَ پليٽ فارم تي ڪم ڪريون پيا. آءٌ خوش آهيان. آءٌ سمجهان ٿو ته اهو تمام وڏو ڪم آهي جيڪو اسين ڪريون پيا، سو اهو پليٽ فارم اڃا به وڌائي سگھجي ٿو، ۽ ارادو آهي ته مستقبل ۾ به انٽرنيشنل ايوينٽ ڪندا رهون، ۽ سنڌ ۾ ڪيون ۽ سنڌ کان ٻاهر ٻين صوبن ۾ به ڪريون. اسان کي هاڻي سڄي دنيا جا پروفيشنل سڃاڻين ٿا، اهي اسان جي سڏ تي انشاءَ الله هليا ايندا. اسان اهڙا ايوينٽ مسلسل ڪرائينداسين ته جيئن اسان جي نوجوان لاءِ وڌيڪ موقعا پيدا ٿين، اسان جو نوجوان لنڪئج ڊولپ ڪري، وڌيڪ پڙهي، وڌيڪ سکي، فائدو ڏيڻ وارو ٿئي ۽ فائدو وٺي، ۽ ڏسي ته دنيا ڪٿي پهتي آهي ۽ اسين ڪٿي آهيون، اهو سمجهي ۽ اڳتي وڌي.
شاهمراد : توهان جو ملائشيا ۾ هڪ يونيوسٽي ۾پروفيسر هجڻ ۽ ان کان علاوه الڳ سان ڪنهن تنظيم ۾ هجڻ تمام گھڻي خوشي جي ڳالهه آهي، پر آءٌ ڏسان پيو ته توهان پنهنجي هتي جي موجودگي مان پنهنجي ملڪ جي نوجوانن لاءِ موقعا پيدا ڪري ڏئي رهيا آهيو، حالانڪ اهو سڀ رضاڪارانه آهي. پر وري به توهان ٻڌائيندا ته توهان جو ان ڪم پٺيان ڪهڙو آدرش آهي، حالانڪ اڪثر ماڻهو ٻين ملڪن ۾ وڃي سيٽل ٿيڻ کان پوءِ پنهنجي ڪم ۾ مصروف ٿي ويندا آهن ۽ پوئتي وارن لاءِ گمنام ٿي ويندا آهن، پر توهان پنهنجي ماڻهن سان ايڏو لاڳاپيل رهڻ چاهيو ٿا، ان باري ۾ ڪجهه ٻڌائيندا ته ان پٺيان ڪهڙو ڪارڻ آهي يا ڪو جذبو آهي؟
اسدالله شاهه : ادا منهنجون جڙون سنڌ سان آهن، اهي ٽُٽِي نه ٿيون سگھن ، مرندس ته دفن اتي ٿيندس، منهنجا ماءُ پيءُ اتي دفن آهن ۽ آءٌ به انشاءَ الله اتي ٿيندس. اهو ڳانڍاپو نه ٽٽڻ وارو آهي، باقي سنڌ ۾ تعليمي ادارا به الاهي آهن ، پر منهنجو جيڪو تجربو رهيو ته اسان وٽ نوجوانن کي اڳيان اچڻ جو موقعو ڏاڍو گھٽ ٿو ملي، هڪ اڌ ادارو آهي جيڪو موقعا ڏئي به ٿو پر اهي به هاڻي شروع ٿيا آهن، اڄ کان 20 سال اڳي جڏهن اسين هئاسين ته ڪونه هئا، سو اها فيلنگ منهنجي تڏهن کان به هئي، اهو مون سمجهيو ته اسان جي هڪڙي ڪمزوري آهي، جيڪي اسين سينئر آهيون يا جيڪي تجربي وارا ماڻهو آهيون اسين پنهنجي نوجوان کي ڇو نه ٿا اڳيان آڻيون، سو اسين پليٽ فارم اهڙو ڇونه پيدا ڪيون جو اسين سڀاڻي نه به هجون ته اهي نوجوان ساڳيو سلسلو جاري رکن. hierarchy build up ٿئي، اسين اولاد ته چوندا آهيون ته منهنجي پٽ کي پٽ ٿيڻ کپي ته اسان جي نسل جو سلسلو هلي، پر اسين استاد ڪڏهن ڪونه ٿا سوچيون ته جنهن جاءِ تي آءٌ آهيان ته منهنجو شاگرد به اڳيان ٿي هن جاءِ تي پهچي، ائين آهي ئي نه، سو منهنجو خيال آهي ته اسين اها Hierarchy build up ڪيون ته جيئن اسين نه هجون ته هي به اسان کي اولاد وانگي replace ڪن. اسان جو نعم البدل هجن، اڳيان نڪرن ۽ وري هي ٻين کي موقعا ڏين ۽ اهو سلسلو تا قيامت هلندو رهي. منهنجو مقصد آهي ته سنڌ جي نوجوانن کي انهيءَ پليٽ فارم تي ايڏو ٽرينڊ ڪبو ته جيئن اسين جڏهن ڇڏيون يا اسين مري وڃون، تڏهن به اهو ادارو هلندو رهي ۽ اهو ائين ئي فائدو ڏيندو رهي اسان جي نوجوانن کي، تمام سخت ضرورت آهي تعليم جي، علم جي ۽ اڳتي وڌڻ جي ۽ دنيا ۾ پنهنجو پاڻ مڃرائڻ جي. اسان جو نوجوان پاڻ مڃرائي سگھي ٿو ان ۾ Talent آهي. اهو منهنجو ذاتي تجربو آهي، جنهن ۾ مون کي ڪوبه شڪ شبهو ڪونهي، سو انهيءَ ڪري انشاءَ الله ان جذبي تحت ڪم کي جاري رکبو. اهو سلسلو هلندو رهندو.
شاهمراد : سائين توهان سنڌي نوجوانن جي حوالي سان ڳالهايو پيا ۽ انهن ۾ موجود ٽيلنٽ جي حوالي سان ڳالهيون پيا ڪريو، ۽ توهان ۾ اهو پختو يقين ڏسڻ ۾ آيو ته انهن ۾ وڏو ٽيلنٽ آهي، جيڪي سڌريل ملڪن جي نوجوانن کان ڪنهن به صورت ۾ گھٽ نه آهن، ڪجهه مثال به توهان ڏيو پيا. جيئن ته توهان ملائشيا ۾ آهيو ۽ هتي به توهان وٽ 10 کان 12 سنڌي شاگرد پڙهن پيا، جن ۾ ڪجهه نياڻيون به شامل آهن، ۽ ڪافي ٻيا دوست توهان وٽان پڙهي پاس ڪري به ويا آهن، سو نوجوانن جي توهان وٽ اچڻ جي ڪهڙي موٽيويشن آهي، اهي توهان کي ڇو فالو ٿا ڪن؟ ان جو سبب ڇا ٿي سگھي ٿو. ائين ئي توهان اسرا يونيورسٽي ۾ رهيا، اسرا يونيورسٽي جيڪا هڪ پرائيويٽ يونيورسٽي آهي ۽ اسان وٽ اڪثر پرائيويٽ ادارن ۾ ريسرچ ڪندڙ شاگردن بجاءِ بهترين مارڪن ۽ ڊسيپلين جي بنياد تي ڊگريون رکندڙ شاگرد مارڪيٽ جابس لاءِ تيار ٿيندا آهن، ۽ پرائيويٽ ادارن ۾ خاص طور اسان وٽ ريسرچ تي تمام گهٽ ڌيان ڏنو ويندو آهي. پر توهان ذڪر ڪيو ته اتي به توهان ڪم ڪيو ريسرچ ڪئي. اسرا ۾ ريسرچ حوالي سان توهان وٽ ڪهڙا ڪليگس ۽ نوجوان تيار ٿيا ۽ اهي هينئر ڪٿي آهن، ۽ ملائشيا ۾ ڪهڙا سنڌي شاگر آهن.؟
اسدالله شاهه : اسرا يونيورسٽي ۾ اچڻ جو سبب اهو هيو ته اتي مون کي Independently پنهنجي ڪم ڪرڻ کان سواءِ، آفيشل ڊيوٽي ڪرڻ کان سواءِ مطلب ته پنهنجي پڙهائڻ واري فرض ادا ڪرڻ سان گڏ سڪون سان ويهي پنهنجي ريسرچ کي جاري رکڻ جو موقعو مليو، نوجوان اسان جيڪي به اتي رکيا انهن کي اسان ميرٽ تي رکيو، پوءِ اهي اسان جا نوجوان ڇوڪرا هجن يا اسان جون نياڻيون هجن. سڀ ٽيلنٽ وارا رکياسين ۽ Irrespective of who they are and what they are? جيڪي به ذهين ٻار هيا اهي گھڻو ڪري سنڌ يونيورسٽي ۽ مهراڻ جا گريجوئيٽ هئا اڪثر حيدرآباد ۾ رهاڪو هئا، يا ڀرپاسي جا رهاڪو هئا ۽ انهن ۾ ذهين ٻار اسان کنيا، جنهن ۾ سڀئي ماڻهو اچي ويا، ۽ ٽارگيٽ منهنجو اهو هو ته انهن کي ريسرچ لاءِ آماده ڪجي ته جيئن اهي Knowledge Discovery ۾ مدد ڪري سگهن، انهن کي ته ڪو آئيڊيو هوندو نه هو، تنهن ڪري شروعات ۾ مون انهن کي پنهنجي ئي ٿيسز تي جيڪو اڳيان رهيل ڪم هو، ان تي پيپر لکرايا ، ۽ مون انهن کي پهريونauthor ڪيو۽ آءٌ پاڻ آخري Author ٿيس، انهي ۾ ٻڌايانوَ ٿو ته پوءِ ڇا ٿيو، اسان وٽ جيڪي ماڻهو آهن پوءِ انهن چيو ته هي آخري ليکڪ آهي، هن جو پهريون نالو ڪونهي سو انهيءِ لاءِ آءٌ جواب ڏئي سگھان ٿو پر پوءِ ڏيندس . بحرحال مون انهن کي ٽرينڊ ڪيو، هاڻي انهن ۾ جيڪي Prominent ٻار آهن جن جي ٽريننگ سهي سهي ڪئي،انهن مان ڪي شاگرد به نه هئا پر مون وٽ ڪم ڪيائون ٽريننگ ورتائون، تن ۾ ڊاڪٽر سراج پانڌياڻي آهي، هينئر سعودي عرب ۾ آهي، شمس لغاري صاحب آهي، همدرد يونيورسٽي ۾ هيڊ آف ڊپارٽمينٽ آهي، پي ايڇ. ڊي ڪري پيو، ڏاڍيون منٿون ڪيو اٿمانس ته اچ اچي پي ايڇ. ڊي ڪر، توکي دير ٿي ويندي، مطيع الرحمان آرائين صاحب جنهن کي ايم فل ڪرايم انهيءَ هينئر پي ايڇ ڊي ڪري ختم ڪئي آهي، اسرا ۾ آهي. سائين ڪامران خواجا صاحب آهي، جيڪو يونيورسٽي ملايا مان پي ايڇ. ڊي ڪري ويو آهي، ۽ ٽاپ موسٽ ريسرچر آهي، سنڌ ۾ ۽ اسرا يونيورسٽي ۾ آرٽسٽڪ چلڊرين جو ۽ ڪافي هاءِ ڪوالٽي ريسرچ جنرلس جو آٿر آهي، جنهن ۾ Q1 ڪوالٽي جا جنرلس به اچي وڃن ٿا، سمبل خواجا جيڪا ان جي ڪزن آهي، هينئر زيبسٽ ۾ آهي ۽ پي ايڇ. ڊي ڪري پئي. اهي شروع ۾ جيڪي ماڻهو آيا اسان وٽ اسرا ۾، انهن کان علاوه به ڪجهه ماڻهو هئا، جن ۾ ڪجهه نياڻيون به شامل هيون جيڪي هاڻي ڪجهه ٻين ملڪن ۾ پڙهن پيون. ڪن پي ايڇ. ڊي ڪئي آهي، ڪن نه ڪئي آهي، جن ۾ قرت العين مهيسر ڇوڪري هئي جنهن جا ماءُ پيءِ ڊاڪٽر هيا اها پي ايڇ. ڊي ڪري آئي ، انهن کان ٻيا نوجوان جن ۾ عمر ميمڻ آهي، جيڪو هينئر آسٽريليا ۾ آهي، ۽ ڪنسلٽنٽ آهي اتي اميگريشن جو ڪافي ايڪٽو ماڻهو آهي، عمر سان گڏ عمر جي گھرواري آهي، جيڪا به اڪائونٽنٽ آهي هينئر آسٽريليا ۾ بينش ميمڻ . هي سڀ اسرا ۾ هيا، شروع شروع ۾. هنن نوجوانن کي پڙهائڻو به هوندو هيو ريسرچ به ڪرڻي هوندي هئي انهي دوران جيڪي ڪانفرنسون ٿيون، انهن ۾ مون هنن کي وٺي وڃي ريپبريزنٽ ڪيو، انهن کان علاوه به نالا آهن، جن مان ڪجهه هي آهن. ڊاڪٽر نازش نواز حسيني جنهن ايم فل مون وٽ ڪئي. ڊاڪٽر صوبيا شاهه آهي، جيڪا به پي ايڇ. ڊي ڪري آئي آهي. هي ٻئي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اسسٽنٽ پروفيسرن آهن هاڻي. انهن کان علاوه ٻيا به ڪيترا ئي ٻار هيا، بهرحال ٻيا به نوجوان ڪافي مون وٽان سکيا، جيڪي سکر آءِ بي اي ۾ به ٿيا ڪراچي ۾ پڙهايم اتي به ٿيا، بهرحال ڪجهه نالا ٿي سگھي ٿو مون کي ياد به نه هجن ڇاڪاڻ ته پوڙهو ٿي ويو آهيان ۽ هينئر سڀ ڳالهيون ۽ نالا ٿي سگھي ٿو ياد نه به ايندا هجن، بهرحال هڪ نالو جنيد شيخ به آهي جيڪو اسريٰ ۾ هوندو هيو هينئر اهو به آسٽريليا ۾ آهي. ثمير لغاري آهي جيڪو اسان وٽ گھڻو عرصو ته نه رهيو پر گريجوئيٽ ٿي نڪري ويو، اهو به آسٽريليا ۾ آهي، عمر شاهد آهي، علي شاهد آهي، اهي به اسان وٽان نڪري ويا ۽ هينئر آسٽريليا ۾ آهن ۽ ٻيا به الاهي آهن، ڪيناڊا ۾ به هڪ وڏو تعداد آهي، ڪجهه آمريڪا ۾ به آهن ۽ ڪجهه ٻين جاين تي به آهن. شير دائود پوٽو جيڪو هاڻي سکر آءِ بي اي ۾ ڊائريڪٽر آهي، اهو به اسان وٽ اسريٰ ۾ رهيو، مون سان ڪو آٿرهب آهي پيپرس ۾. هن AIT مان پي ايڇ. ڊي ڪئي، عاصم سميجو اهو به سينئر پوزيشن تي آهي، جيڪو پڻ سکر آءِ بي اي ۾ آهي، اهو به مون وٽ تيار ٿيو اسريٰ ۾ ، سو اهي سڀ هينئر پي ايڇ. ڊيز آهن جن مون سان گڏ ڪم به ڪيو مون کان سکيو به ، They are the best among the people available there. ، نواب ثمر ٽالپر جيڪو به هاڻي تازي پي ايڇ. ڊي ڪري آيو آهي، اهو به منهنجي انڊر ۾ اسسٽنٽ سسٽم ايڊمن هيو پوءِ وري سکر ويو اتان اسڪالرشپ مليس ، سو ڪنهن جا ڪنهن جا نالا ٻڌايان ، تمام گھڻا ماڻهو هئا جيڪي اتي ٽرينڊ ٿيا، ۽ ايترو نمبر ڇوڪرين جو به آهي، جيڪي پڙهي ويون بهترين نموني سان، هاڻي خبر ناهي الائي ڪٿي آهن ، مطلب خبر ته آهي ڪٿي پري پري ملڪن ۾ آهن پر اها خبر نه آهي ته تعليم جاري اٿن پي ايڇ. ڊي ڪن پيون يا نه پيون ڪن پر ايترو آهي ته ڪنٽريبوٽ ڪن پيون تعليمي ادارن ۾. اهو سموريون ڳالهيون اسريٰ ۾ شروعاتي دور جون آهن. توهان جو ٻيو سوال ته نوجوان اسان وٽ ملائشيا ۾ به ڇو ٿا اچن ته ان جو جواب مون وٽ ڏاڍو سادو آهي، ادا اڃيارو ڪيڏانهن ويندو جتي پاڻي پيئڻ لاءِ ملندو، ۽ جتي سٺو ملندو ۽ جي اوهين پاڻي ڏيو سٺو ته توهان ڏانهن ايندا. مثال پنهنجي ڪنهن اداري ۾ ته اتي ويندا ڇو نه ويندا، هتي هلي مون وٽ اچن ٿا شايد هتي مون وٽ به کين سٺو پاڻي ٿو ملي، سو اهي علم جا اڃارا آهن مهرباني ڪري انهن جي اُڃَ ختم ڪريو، اهي پياسا آهن انهن کي پاڻي پياريو، اهي تعليم جا پياسا آهن ، پنهنجن ٻارن جي پنهنجن ئي ادارن ۾ سندن تعليم لاءِ اڃ کي علم سان اجهايو، شايد آءٌ پنهنجن شاگردن کي سٺو ٿو لڳان ، مون کي خبر نه آهي ته آءٌ سٺو آهيان يا نه. مون وٽ شاگرد رڳو سنڌ جا نه آهن پر پوري پاڪستان مان آهن، سڄي دنيا مان آهن. اهي سڀ اچن ٿا، انهيءَ ڪري جو هو تعليم حاصل ڪرڻ ٿا چاهين ۽ اسين ڏيڻ ٿا چاهيون، پوءِ جهڙو به حال آهي.
شاهمراد : سائين هاڻي شاگردن جي ڳالهين کان ڪجهه اڳيان ڳالهه وڌايون ٿا، چوندا آهن ته هر انسان ڪجهه دوست ضرور ٺاهيندو آهي، يا هر انسان جي زندگي ۾ ڪجهه دوست ايندا آهن ، سو ان حوالي سان توهان جي زندگي ۾ ڪجهه سٺا دوست رهيا هجن جن جو ذڪر ڪرڻ چاهيندا هجو، جن سان توهان جو سٺو وقت گذريو هجي؟
اسدالله شاهه: منهنجا سٺي ۾ سٺا دوست منهنجا شاگرد آهن، هڪڙا منهنجا ساڄا هٿ ۽ ٻيا منهجا کاٻا هٿ آهن، ڪوبه منهنجو اهڙو شاگرد نه آهي جيڪو در کان نڪري ۽ مون کي نه سڃاڻي يا مون کي ائين لڳي ته هي منهنجو Right hand يا left hand ڪونهي. آءٌ پر اميد آهيان منهنجن شاگردن کان، اهي ئي منهنجا سٺي ۾ سٺا دوست آهن ۽ اهي ئي منهنجي اولاد وانگر آهن ۽ سڄي عمر جو رشتو آهي. توهان کي مزي جي ڳالهه ٻڌايان ته جن ماڻهن مون سان اسريٰ ۾ 20 سال اڳي ڪم ڪيو هو، اهي هاڻي به 20 سالن کان پوءِ به پي ايڇ. ڊي ڪرڻ لاءِ مون وٽ ٿا اچن ۽ مون سان رابطي ۾ آهن، مون کان جدا نه ٿيا آهن، سو اهي منهنجا Right and left hands آهن ۽ جسم کان جدا ٿيندا ئي نه. باقي منهنجي سطح تي جيڪي منهجا دوست آهن، اهي ڪي گھڻا نه آهن، ٿورا آهن پر اهي به آهن جن سان منهنجو رابطو رهندو آهي، تمام معزز ۽ معتبر ماڻهو آهن ۽ وڏين پوزيشنز تي آهن ۽ هاڻي ته ڪيئي سارا يونيورسٽين جا وائيس چانسلر به ٿي ويا آهن يا پريزيڊنٽ آهن. اهي به منهجا سٺا دوست آهن، پر مون ذاتي طور تي پنهنجو دوست پنهنجن شاگردن کي سمجهيو آهي، ۽ ٻيا اهي منهنجا سٺا دوست جن مون کان سکيو آهي يا جن کان مون سکيو آهي ۽ منهنجا استاد به آهن، اهي منهجا سٺا دوست آهن، سو منهنجو سرڪل اهو آهي.
شاهمراد : سائين توهان جي دوستن جي حوالي سان دلچسپ جواب کان پوءِ جيڪو سوال منهنجي ذهن ۾ اچي ٿو، اهو آهي ته توهان جو وقت گذارڻ جو طريقيڪار ڇا آهي، هر انسان جي زندگي ۾ ڏينهن جا 24 ڪلاڪ اچن ٿا ۽ وڃن ٿا، انهن ۾ ماڻهو جي نوڪري به آ ، گھر به آ ، دوست به آهن، گھمڻ ڦرڻ به آهي. سو توهان پنهنجو ٽائيم ڪئين مينيج ڪندا آهيو؟
اسدالله شاهه: منهنجو خيال آهي ته هر روز ڪجهه نه ڪجهه سکجي ۽ ڪجهه نه ڪجهه سيکارجي، جنهن ڏينهن ڪجهه نه سيکاريوسين ۽ نه ڪجهه سکيوسين اهو ڏينهن ضايع ٿي ويو، تنهنڪري ائين نه هجڻ کپي ، زندگي کٽي پئي ۽ هر ماڻهو جو ڏينهن پوئتي وڃي پيو، هر ڏينهن ماڻهو ڪجهه نه ڪجهه سکي پيو، هر ڏينهن علم وڌي پيو، ماڻهو سيکاري ٿو ته به علم وڌي پيو، سو اهو رجحان هجڻ کپي، پر ڇاڪاڻ ته بيلنس لائف هجڻ جي لاءِ جو فيملي به آهي، ٻارڙا به آهن انهي ڪري ان سکڻ ۽ سيکارڻ جي لاءِ ٽائيم رکو، ۽ فيملي لاءِ به رکو، جڏهن سکڻ ۽ سيکارڻ جو ٽائيم هجي ته صرف سکو ۽ سيکاريو ۽ جڏهن فيملي جو ٽائيم هجي ته صرف فيملي کي ٽائيم ڏيو. گھر ۾ ڪتاب ۽ قلم کڻي آءٌ نه ويهندو آهيان ، جو منهنجي زال منهنجي ڀرسان ويٺي هجي ۽ ٻارڙا ڪجهه ڳالهائيندا هجن ۽ آءٌ چوان ته ڀڄي وڃو پري ڇاڪاڻ ته آءٌ ڪجهه لکان يا پڙهان پيو! نه ائين نه ڪجي، ڇاڪاڻ ته مون کي انهن کان به ڪجهه نه ڪجهه سکڻو ۽ سيکارڻو آهي ۽ مون کي انهن کي به ڪجهه ٽائيم ڏيڻو آهي، منهنجي گھر ۾ صرف منهنجي حساب سان نه پين ملندي نه پنو ملندو ، ڪمپيوٽر به ڪوشش ڪري آفيس ۾ ڇڏي ويندو آهيان، ڇاڪاڻ ته آفيس جو ڪم آفيس ۾ ۽ گھر جو ڪم گھر ۾. اهو ائين بيلنسڊ آهي ۽ سمهڻ جي ٽائيم سمهندو آهيان، سو جيڪا پنهنجي جسماني ضرورت آ سا به، جيڪا ٻارن جي ضرورت آ سا به ۽ جيڪي منهنجون ساڄيون ۽ کاٻيون ٻانهون آهن انهن جي لاءِ به. ان کان پوءِ جيڪا ٿورڙي لائف بچي ٿي اها سوشلائيزيشن جي لاءِ ، ڪڏهن ڪو دوست اچي ويو، ان سان گڏ نڪري وياسين ۽ گڏ ماني کائي آياسين يا کارائي وڌيسين، يا ڪا ٻي ايڪٽوٽي، پر آهي ايتري ان کان وڌيڪ ڪا ٻي ايڪٽوٽي ڪونهي، سو سکجي روز ۽ سيکارجي روز ، ٻارن سان به روز ملجي ۽ کين روز ٻڌجي، ۽ روز ويهجي، پر ائين نه ته توهين پڙهو به پيا ۽ توهين ويٺا به گڏ آهيو، هڪڙي پاسي ٿيو، يعني One thing at a time, سو ائين سڄي عمر منهنجي رهي آ، گھر ۾ ڪڏهن مون کي ڪنهن جو ٽيليفون نمبر لکڻو هوندو آ ته آءٌ پين ڳولهيندو آهيان ته ڏيو ته سهي هي لکان، منهنجي گھر ۾ جهڙوڪ مون وٽ پين به نه هوندي آهي، مطلب ٻارن وٽ هونديون آهن پر مون وٽ نه هوندي آ، منهنجو ان سموري ڳالهه ڪرڻ جو مطلب اهو آهي ته گھر گھر آ، آفيس آفيس آ، دوست دوست آهن. تنهڪري سڀني کي توهان پنهنجي پنهنجي جاءِ تي سانچي ۾ وجهي ڇڏيو. بس ٻيو اسان کي ڇا ڪرڻو آهي، پر جي توهان نه سکيو ۽ نه سيکاريو ته به آءٌ سمجهان ٿو ته ماڻهو ان ڏينهن به ڪجهه نه ڪجهه سکيو ۽ سيکاريو، سو ماڻهو پيو سکي. منهنجي زندگي ائين آهي، آفيس ۾ ويهي جي ڪا نئين ڳالهه سکي ته ڪوشش ڪندو آهيان ته ٻڌائي ڇڏيون ته نوجوان ٻڌن، انهيءَ تي بحث ڪن ته جيئن اسين به وڌيڪ سمجهون، ادا سلسلو ائين آهي اسان جو سکڻ ۽ سيکارڻ جو ۽ ٽائيم گذارڻ جو.
شاهمراد : سائين زندگي کي ڪيئن ٿا ڏسو، نه انسان پنهنجي مرضي سان پيدا ٿيو آ، نه ئي وري پنهنجي مرضي سان زندگي ڇڏي ٿو، پر زندگي جي اهميت ڪيئن آهي، ان کي پازيٽو ڪيئن گذارجي يا ان کي پازيٽو ڪيئن ڪجي، ان حوالي سان توهان جا خيال ڪيئن آهن؟
اسد الله شاهه : آءٌ سمجهان ٿو، ڪجهه ماڻهو ڄمن ٿا ۽ مري ٿا وڃن ۽ اهي مري ويا هميشه جي لاءِ ۽ ڪجهه ماڻهو ڄمن ٿا هميشه جي لاءِ ۽ اهي مرڻ کان پوءِ به نه ٿا مرن ، ۽ اهي جيڪي مرڻ کان پوءِ به نه ٿا مرن، اهي ڪجهه ڇڏي ٿا وڃن ۽ ان لاءِ منهنجو ريفرنس جيڪو ڇڏي وڃڻ لاءِ آهي، اهو آهي علم، تعليم، استاد، شاگرد ۽ صالح اولاد. جن کي ماڻهو سيکاري ڇڏي ته جيئنcurse نه ٿين ڪنهن مٿان، مصيبت نه ٿين ماڻهن جي لاءِ، سو اهڙو ماڻهو منهنجي خيال سان فزيڪلي ته مري ويو آ، پر سندس نالو هميشه روشن رهندو. اهڙا امر ماڻهو توهان کي دنيا ۾ ملندا، جيڪي هينئر دنيا ۾ جسماني طرح نه رهيا آهن پر ماڻهن کي اهي ياد آهن، ڪنهن جا ڪنهن جا نالا کڻجن، سوين، هزارين ماڻهو آهن پر ڪروڙين نه آهن اربين نه آهن. ان جو مطلب ٿيو ته اربين ڄمن ٿا پر سوين زنده رهن ٿا، باقي ٻيا مري ٿا وڃن، ڪنهن کي ياد ئي نه آهن ، منهنجي پاڙي ڳوٺ ۾ سوين ماڻهو منهنجي سامهون مري ويا پر مون کي ياد ئي نه آهن، پر ٿي سگھي ٿو ياد به هجن پر منهنجي اولاد کي ته خبر نه پوندي يا سندن اولاد جي اولاد کي به ٿي سگھي ٿو ياد نه پون ته ڪو اهو ماڻهو هتي ڄائو به هو. انهن جي پنهنجي اولاد کي به خبر نه پوندي ته اسان جو ڏاڏو به ڪو هو، سو اهڙا ماڻهو مرڻ سان مري ويا. انهن جو ڪنٽريبيوشن آهي ئي نه، هاڻي اها بدقسمتي آ ته انهن ماڻهن کي شايد اهڙو ڪو موقعو نه مليو، يا انهن ڪوشش نه ڪئي، پر جي موقعو مليو ۽ وڃائي ڇڏيو ته پوءِ اهي مرڻ سان مري به ويا. چوڻ جو مطلب آهي، ته زندگي علم سان آهي ۽ علم ئي انسان کي سدا حيات بڻائي ٿو، تنهنڪري زندگيءَ کي علم حاصل ڪرڻ لاءِ ۽ علم ڏيڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏڻ گھرجي.
شاهمراد: سائين توهان ڏٺو هوندو ته اسان جي نوجوانن کي يارهين ۽ ٻارهين جماعت کان پوءِ ڊاڪٽر يا انجينئر ٿيڻ جي خواهش هوندي آهي، توهان ان خيال کي ڪيئن ٿا ڏسو، توهان جي ان باري ۾ ڪهڙي راءِ آهي ؟
اسد الله شاهه؛ ادا، اسان وٽ جيڪا ڊاڪٽري، انجنيئري آهي، سو معاشي مسئلو آهي، اهو تعليمي مسئلو ئي نه آهي، انهي ۾ جيئن ته معاشيات بهتر ٿي ٿئي، ماڻهو انجنيئر ٿيو، چيف آفيسر ٿيو، لکين ڪروڙين روپيا ڪمائيندو پوءِ پراجيڪٽ ملندا پوءِ جيڪي نمونا هلن ٿا، توهان کي سڀ خبر آهي. بدقسمتي سان ائين ٿئي ٿو. ڊاڪٽر ٿيندو اسپيشلسٽ ٿيندو، وڃي پرائيويٽ ڪلينڪ کوليندو، لکين روپيا ڪمائيندو، اهو آهي ئي معاشي مسئلو، اها تعليم آهي ئي نه. آءٌ سمجهان ٿو ته ان کي تعليم حاصل ڪرڻ ۽ تعليم ڏيڻ لاءِ ئي رکجي، پئسن ڪمائڻ لاءِ نه رکجي، پئسا ته بغير تعليم جي به ماڻهو ڪمائي ٿو وڃي، چوري ڪري به ڪمائي ٿو وڃي ، فراڊ ڪري به ڪمائي ٿو وڃي، سو تعليم جو مقصد آهي ته اصلاح ڪجي، پوءِ انجنيئر ٿي ڪجي يا ڊاڪٽر ٿي ڪجي، وڏا وڏا فلنٿراپسٽ ڊاڪٽر آهن جن کي پئسن جي لوڙ ۽ هٻڇ ڪانهي پر هو خدمت ٿا ڪن، ڪي اهڙا به آهن جيڪي مريض کي پنج سئو وٺڻ کان پهرين ڏسن ئي ڪونه ٿا، يا آپريشن تي وٺي وڃي ڪٽي، پوءِ چون ٿا هاڻي هيترا پئسا ڏيو، هي چهڪ به ٿورو وڌيڪ ڏيئي ڇڏيوسين پهرين هيترا ڳالهاياسين پر هاڻي هيترا وڌيڪ ٿيندا، معني لک بجاءِ هاڻي سوا لک روپيا ڏيو ته پوءِ اسين وري مريض کي ڏسون. ائين به آهي، پر اها تعليم ته نه ٿي، اهو معاشي مسئلو آهي، يا لالچ ٿي وڃي ٿي، باقي سڀ علم جيڪو آهي، ان جي هڪ جهڙي اهميت آهي.
ڇا دنيا ۾ توهان کي فزڪس جا پروفيسر وڏي ۾ وڏا نه ملندا، اسٽيفن هانڪنگ سائنٽسٽ آهي فزڪس جو، هينئر ڇا ان وٽ پئسا يا عزت ڪانهي، هو ڊاڪٽر انجنيئر ته ڪونهي، اهو ته فزسٽ آهي، اهڙا توهان کي ڪيمسٽ ملندا، فارماسسٽ ملندا، سوشل سائنٽسٽ ملندا، ڦلنٿراپسٽ ملندا، سائڪالاجسٽ ملندا.
علم تمام وڏو وسيع آهي، پر اسان جو جيڪو انجنيئر ۽ ڊاڪٽر ٿيڻ وارو رجحان آهي سو معاشي آهي، ٻيو سوشل اسٽيٽس آهي ته منهنجو پٽ انجنيئر آهي. منهنجو پٽ ڊاڪٽر آهي، يا منهنجي ڌيءُ ڊاڪٽر آهي، شايد ان کي سٺو رشتو ملي وڃي، اهو به سبب آهي، مطلب اسان وٽ جيڪي سوشل اشوز آهن انهن کي سامهون رکي ڪري به ماڻهو فيصلا ڪن ٿا ته اسان جو اولاد انجنيئر ٿئي يا ڊاڪٽر ٿئي، ٻيو معاشي بهتري وارو پاسو به آهي، اهو به ڏسن ٿا. ڇاڪاڻ ته اهي پوري معاشري مان تمام ٿوري سيگمنيٽ هجڻ ڪري تمام سٺين پوزيشنس تي جلد پهچي سگھن ٿا، باقي ٻي جيڪا تعليم جيئن ليئنگئيج، فلاسافي، هسٽري وغيره آهن، انهن جو رجحان اڃا ان ڪري ڪونهي جو سوسائٽي اڃا انهن شعبن کي ان نظر سان ڏسي ئي نه ٿي، جنهن سان ڏسڻ کپي، مثال طور جيڪڏهن ڪو ماڻهوءَ انگريزي ۾ پروفيسر يا انفارميشن ٽيڪنالاجي ۾ ، يا سنڌي ۾ پروفيسر آهي، ته ان کي ڀلا انجنيئر يا ڊاڪٽر کان گھٽ ڇو سمجهيو وڃي. ٿي سگھي ٿو هو سَوَنِ ڊاڪٽرن، انجنيئرن کان بهتر پروفيسر هجي، ٻاهرين دنيا ۾ اها Differentiation آهي ئي نه. ٻاهرين دنيا ۾ ڏسندا ته توهان ڇا ڪيو آهي ۽ توهان ڇا آهيو، پر اهو نه ڏسندا ته توهان انجنيئر يا ڊاڪٽر آهيو يا نه آهيو، ان جو ڪو فرق نه ٿو پوي.
اتي شادي توهان جي سوشل اسٽيٽس کان سواءِ ئي ٿي ويندي، ان ۾ اهو نه ڏسندا ته توهان ڊاڪٽر آهيو يا نه پر اهو ڏسندا ته توهان جي دل آهي، دل وارا آهيو اسان جهڙا آهيو يا نه آهيو، پر اهو نه ڏسندا ته توهان پي ايڇ. ڊي آهيو يا اسپيشلسٽ آهيو، يا ڊاڪٽر آهيو يا انجنيئر، سو اسان اڃا انهيءَ سوشل خول مان نڪري نه سگھيا آهيون. تنهنڪري رجحان به اهڙا ئي آهن، آءٌ به ننڍڙو هيس ته اهو ئي سوچيندو هيس ته يار انجنيئر ٿي وڃان يا ڊاڪٽر ٿي وڃان، سيکاريندا هيا What’s the purpose of your life ? ته اسين جواب ڏيندا هياسين ته Either Engineer or Doctor, ، ٿياسين ته نه پر اسين رهجي ته نه وياسين ، ڪيئي دوست منهنجا انجينئر ۽ ڊاڪٽر آهن پر 50 هزار رپيا به مهيني ۾ نه ٿا ڪمائين ۽ پنهنجي ڳوٺ کان ٻاهر نڪري نه سگھيا آهن ، آءٌ نه انجنيئر آهيان، نه ميڊيڪل ڊاڪٽر پر ٻاهرين دنيا ۾ ڪم پيو ڪيان ۽ ڪمايان پيو، حق حلال جو ڪمايان پيو، ۽ سوشل اسٽيٽس به مون کي سٺو آ، الاهين کان، جنرلي ٿا ڳالهايون.
سڀ تعليم هڪ جهڙي آهي، صرف اهو آهي ته توهان ان ۾ ڪيترا in آهيو، ڪيترو توهان کي ان تعليم ۾ اچي ٿو، دنيا ۾ جڏهن compete ڪرڻ وڃو ٿا ته توهان ماڻهن ۾ ڪيئن ٿا پنهنجو پاڻ کي Recognize ڪرايو. اهو سڀ کان اهم آهي، پوءِ توهان تاريخدان ڇو نه هجو، فلنٿراپسٽ ڇو نه هجو، يا توهان سائڪلاجسٽ ڇو نه هجو، يا توهان انفارميشن ٽيڪنالاجي، فزڪس، سوشالاجي ۽ بزنس يا آرٽس جا ماڻهو هجو، پر Its knowledge that makes you different not the degree
شاهمراد: سائين توهان Aim of life واري ڳالهه ڪئي جيڪا اڪثر اسان جي اسڪولن ۾ پڙهائي ويندي آهي، ته توهان ڊاڪٽر ٿيو يا انجنيئر ٿيو، ڇا ان Attitude کي تبديل ڪرڻ جي ضرورت آهي، توهان ڇا ٿا سمجهو ته جيڪو aim of life هجي اهو knowledge gain ڪرڻ لاءِ هجي؟
اسدالله شاهه: ها اهو رويو تبديل ٿيڻ کپي. مان توهان کي هڪ ڳالهه ٻڌايان ته الله سائين دنيا ۾ جيڪي ماڻهو پيدا ڪيا آهن، ان اڳي ئي سڀني کي ورهائي ڇڏيو آهي ، اسين Identify ئي نه ٿا ڪري سگهون، هڪڙو ماڻهو لاش ڏسي ڪِري ٿو پوي. هاڻي اسين ان کي زوري چونداسون ته تون ڊاڪٽر ٿيءُ. بابا هو لاش کي ڏسي به نه ٿو سگھي، اهو اسرا يونيورسٽي ۾ اسان جي سامهون ٿيو. اسان جو دوست لياقت يونيورسٽي ۾ مشهور پروفيسر آهي، انهيءَ جو پٽ جنهن جي داخلا سيلف تي ورتائين. ڇوڪري لاش ڏٺو، ڪري پيو پٽ تي ڊپ ۾بيهوش ٿي ويو. پوءِ چيائين بابا آءٌ ته ڊاڪٽر ٿيڻ ئي نه ٿو چاهيان آءٌ ته هٿ ئي نه ٿو لائي سگھان. پوءِ انهيءَ شاگرد کي سندس پسند مطابق مينجمينٽ سائنس ۾ داخلا ملي، هينئر تمام وڏو ماڻهو آهي. ائين اسان وٽ ماڻهو جيڪي ڄاوا ئي نه آهن As Engineer اسين انهن کي انجينيئر ٿا ڪيون. ائين ڪنهن ماڻهوءَ کي فوج ۾ اماڻيو، هاڻي هو رت کان ڊڄي ٿو، گولي کان ڊڄي ٿو، ٺڪاءَ کان ڊڄي ٿو، هاڻي اسين ان کي فوج ۾ موڪلينداسين ته هو ڇا ڪندو وڃي اتي، ظاهر آهي، ڀڃي ويندو ٺڪائن تي، توهان ماڻهوIdentify ڪيو، هي Born انجنيئر آ، هي Born ڊاڪٽر آ، هي Born فلنٿراپسٽ آهي، هي ڄاول رانديگر آ، هي ويڙهاڪ آ، جنگجو آ، سو ان کي Identify ڪيو، سڄي دنيا ائين ٿي ڪري، هي سٺو مقرر آ، هي سٺي تقرير ڪرڻ ڄاڻي ٿو، هي سٺو سياستدان ٿي سگھي ٿو. بجاءِ انهيءَ جو زوري ان کي ٿا ڊاڪٽر يا انجيئير ڪيو. هاڻي ڏسو ڪم وري به اهو ئي ڪن پيا، گھڻا ڀلا ڊاڪٽر يا انجنيئر آهن پر ڏسو ڪي سياست پيا ڪن، سا به ابتي سبتي، پر آهن سياستدان، پر بنيادي طرح ڊاڪٽر يا انجنيئر هوندا پر ڪن سياست پيا، پوءِ ان کان بهتر نه هو ته انهن کي سياست پڙهائجي ها ته بهتر سياستدان ٿين ها.
شاهمراد : سائين توهان تعليمي حوالي سان ريفارمس لاءِ وڏي ڳالهه ڪري ڇڏي، ته اسين ٻارن کيIdentify ڪريون ته ٻار ۾ ڪهڙو لاڙو آهي، ان لاءِ ائين ٿيڻ گھرجي ته استاد پنهنجي هر سال جي رپورٽ ۾ ٻار جي رجحان جي باري ۾ رپورٽ ٺاهي يا هر اسڪول ۾ هڪ سائيڪاٽرسٽ ٽيچر طور رکيو وڃي، جيڪو ٻارن تي نظر رکي ۽ سندن لاڙن ۽ رجحانن بابت پنهنجو ماهراڻو رايو ڏئي ته هي ٻار ڪهڙي شعبي ۾ وڌيڪ بهتر ڪارڪردگي ڏيکاري سگھي ٿو؟
اسدالله شاهه: نه، ان جي ضرورت ڪونهي، استادن جي ته ٽريننگ ٿيندي رهي ٿي، يا وڌيڪ بهتر ٽريننگ ٿيڻ گھرجي، حالانڪ ٻار جي سائڪالاجي انهن کي پڙهائي ويندي آهي، اهي ويري ويل ٽرينڊ هجڻ گھرجن. انگلينڊ ۾ منهنجا ٻارڙا اسڪول ۾ پڙهندا هئا سو آءٌ به ڪڏهن ڪڏهن سندن اسڪول ويندو هيس ته ڪافي دفعا مون مختلف ٻارن کي ڏٺو ته مٿي ۾ واري ويٺا وجهن، ها ٻارن کي هڪڙو ڪوٽ پلاسٽڪ جو پارائي ڇڏيندا هيا، مينهن جيڏي مهل نه هوندو هو ته انهن کي ڇڏيندا هئا جيڪو وڻين سو وڃي ڪن، ان لاءِ هڪ ايريا ٺهي پئي هوندي هئي جتي بال به هوندا هيا، ڏاڪڻيون به رکيل هونديون هيون چڙهڻ ۽ لهڻ لاءِ، ترڪڻ لاءِ به سلائينڊنگ جو بندوبست هوندو هو، واري يا مٽي جا ڍڳ، جيڪي مٿي ۾ به پيا وجهندا هئا، ڪي وجهندا ها ڪي وري ٻي ڪا راند رهندا هئا، ڪي وري هڪ ٻئي کي موچڙا پيا هڻندا هيا ، پوءِ استاد چوندا هيا ته هي جيڪو آ اهو fit to be a warrior, ان کي فوج ۾ اماڻيو، ڇاڪاڻ ته هي اچڻ سان ئي موچڙا ٿو هڻي سڀني کي، اڇا توهان کي مزي جي ڳالهه ٻڌايان هر اسڪول مان اهڙا ٻه ٽي ٻار نڪري ايندا هئا جيڪي Warrior هوندا هئا، وڃڻ سان ئي ٿڦڪا ٻين ٻارن تي، اتي انهن ٻارن لاءِ الڳ اسڪول هوندو هو، جنهن ۾ ٻار آڊنٽيفاءِ ڪرڻ کان پوءِ گڏ ڪري موڪليا ويندا هئا، ڇو ته عام استاد انهن کي سنڀالي نه سگھندا هئا، جيئن ته هوdifferent آهن، سو انهن لاءِ الڳ اسڪول هوندا هئا، جتي انهن کي ٽرينگ ئي اها ڏني وڃي، جيڪا انهن لاءِ موزون هجي .
اسان جي اسڪولن ۾ From early child hood قدرت جي، جيڪا distribution آهي الله سائين ٺاهي ڇڏي آهي، پائليٽ به پيدا ٿي ويا آهن، انجنيئر به پيدا ٿي ويا آهن ، ڊاڪٽر به پيدا ٿي ويا آهن، اسان کي رڳو Identify ڪرڻا آهن اهي نه ٿا ٿين اسان کان، اسين زوري ماڻهن کي اهو پيا بڻايون جيڪو بنيادي طرح هو آهن ئي نه، پوءِ ٿيندا ڪيئن، ڪو سٺو آرٽسٽ ٿي سگهي ٿو، هاڻي جي ان کي چئجي ته وڃ وڃي ٿيءُ پوليس وارو، هاڻي جيڪو نازڪ مزاج ماڻهو آهي، جنهن جي Perception different آهي، هاڻي نه اهو چورن کي پڪڙيندو اڃا به ڪٿي نه ڪٿي پاڻ مارائي وجهندو، سو ڇو ٿا ويچاري کي مصيبت ۾ وجهو، ڇڏيوس ته وڃي پنهنجي مزاج مطابق ڪم ڪري. هر ماڻهو قدرتي طرح باصلاحيت آهي ۽ انهن وٽ خاص صلاحيتون آهن انهن کي Segregate ڪريو، اڳتي هلي هڪ يا ٻي فيلڊ ۾ اهي ماڻهو پاڻ ئي اچي پوندا، انهيءَ فيلڊ ۾ انهن کيGrow ڪريو، انهن ئي فيلڊس ۾ انهن کي اماڻيو، توهان جا ادارا Synchronize هجن، پر ائين نه آهي، جيئن ته تعليم جي شروعات پرائمري کان آهي ۽ اسان جي اتان ئي غلط آهي،
شاهمراد : سائين توهان جي خيال ۾ ڪاميابيءَ جو راز ڇا آهي، مطلب ته ڪاميابي ڇا ۾ آهي ؟
اسدالله شاهه: پهرين ته ڏسو اسان کي، الله سائين جي طرفان Being a Muslim or A believer in divine authority, پهريون پهريون Message ئي علم جو آيو آ، پهريون پنج آيتون آهن ئي قلم ۽ علم ۽ اوهان جي تخليق. هاڻي 1400 سالن کان پوءِ اولهه Realize ڪيو آهي ته wealthy nations are those nations who are rich in knowledge, not in natural resource هاڻي جن ملڪن ۾ تيل گھڻو آهي اجهو ٿو کُٽي پوءِ اهي ڪيڏانهن ويندا غريب ٿي ويندا، جي علم نه هوندو ڄاڻ نه هوندي ته. هاڻي سڀني جو رجحان اهو ئي آهي ته شاهوڪار ماڻهو ئي اهو آهي، جنهن کي Knowledge آهي، ۽ الله سائين 14 يا 15 سئو سال اڳ ۾ قرآن شريف ۾ پنجن آيتن ۾ پوري طرح پهرين وحي ۾ ٻڌائي ڇڏيو ته Knowledge ۽ علم تمام ضروري، ٻي ڪا شيءِ ته نه چئي ته توهان واپار ڪجو، سفر ڪجو، پي ايڇ. ڊيون ڪجو، نه علم جي ڳالهه ٿي، ظاهر آهي علم جي جيڪا End Degree آ، سا پي ايڇ. ڊي ۽ Beyond آ، علم پر ڪهڙو به علم انهي کان پوِءِ انهي علم جو واڌارو، پڙهندا رهو سڄي زندگي. جيئن ”علم حاصل ڪريو ڄمڻ کان مرڻ تائين“. اها به حديث آ، کل طلب العلم من المحد و لحد، فرض آهي علم مسلمان مرد ۽ عورت تي، نياڻين کي به پڙهايو انهي جي به پابندي ڪانهي، ته توهان ڇوڪرين کي ڇو موڪليو يونيورسٽين ۾. ڪٿي به پر علم حاصل ڪريو، ڄمڻ کان مرڻ تائين، علم فرض معني لازم آهي، ۽ علم ڏيو به، هاڻي انهي لاءِ اسان کي پهرين ته علم حاصل ڪرڻ گھرجي، جيترو ڪري سگھجي، جڏهن کان به شروع ڪيو جيستائين هلي ڪيو، ان ۾ دير ڪڏهن ڪانهي، منهنجي حساب سان زندگي ۾ دير ڪڏهن نه آهي، نه پڙهي سگھيا آهيو ته اڄ پڙهو، پڙهي ويندا، بالغن جي تعليم پاڪستان ۾ شروع ٿي هئي مون کي ياد آهي ته منهنجي ڳوٺ ۾ ِشروع ٿي هئي ته ڳوٺ جون ٻه ٽي مايون پڙهڻ آيون ۽ اهي پڙهي ويون ۽ پوءِ اخبارون به پڙهنديون هيون، انهي زماني ۾ اهي 40 ۽ 50 سال جي عمر کان مٿي جون هيون تڏهن به پڙهي ويون، سو علم حاصل ڪرڻ ئي ڪاميابي آهي ۽ ٻي ڳالهه علم حاصل ڪرڻ سان گڏ اها به آهي ته علم ڏيو ۽ علم پرايو، علم ٻين کي به ڏيو ته معاشرو سڌري، نياڻي پڙهندي ته پنهنجو اولاد پڙهائيندي تنهن ڪري نياڻين کي ضرور پڙهايو، ائين قطعن نه ڪيو ته ان کي جاهل ڪيو ان کي ڏنڊا هڻي ويهاريو ته اها ويٺي ماني پچائي، ۽ رڳو توهان مرد پوءِ لٺيون کنيو ويٺا هجو انهن جي پويان، ائين بلڪل به نه ڪيو، علم سڀني کي ڏيو، سڀني جو حق آهي ته علم پرائين پوءِ ڪم جيڪو به وڃي ڪن، ضرور ڪن پر علم پرائيندا رهن ۽ اهو سلسلو ڄمڻ کان مرڻ تائين هلندو رهي، علم وارو ئي شاهوڪار آهي، ڏوڪڙن وارو شاهوڪار ڪونهي سڀاڻي چور ڦري ويندو، پئسو کٽي ويندو، نقصان ٿيندو ته ماڻهو غريب ٿي ويندو، پر علم وارو ڪيڏانهن ويندو. ان جي اها دولت ڪير چوري ڪري سگھندو، علم ئي پنهنجي ذاتي پراپرٽي آهي. جيتري ڏيندا اوتري وڌندي ۽ توهان جي پنهنجي رهندي جيستائين توهان آهيون، اها اوهان ڏئي هتان ويا ته ڄڻ کڻي به ويا. علم توهان کي مرڻ کان پوءِ به ڪم ايندو ۽ جيئري به ڪم ايندو، منهنجو پيغام اهو ئي آهي ۽ ڪاميابي جو راز به اهو ئي آهي.ٻيو ڪو راز ئي ڪونهي.
شاهمراد :سائين ڪاميابيءَ جو راز توهان علم ۾ ٻڌايو، ۽ علم هڪ استاد کان ئي ملي ٿو، ان ڪري آءٌ توهان کان هڪIdeal استاد جي تشريح پڇندس، ته هڪ آئيڊيل استاد ڪئين هجڻ گھرجي؟
اسد الله شاهه: ادا، گھڻو ڪري ان جو جواب ته آءٌ ڏيئي چڪو آهيان وري به منهنجو خيال آ ته سٺي ۾ سٺو استاد اُهو آهي، جيڪو سٺي ۾ سٺا شاگرد پيدا ڪري، اهو نه ٿو چوان ته انهيءَ استاد کي خود ڪيتري تعليم آ، جيڪا به آهي، پر شاگرد سٺا پيدا ڪري. هي سلسلو هلندو ئي تڏهن جڏهن شاگرد سٺا پيدا ڪبا، ها اها سٺي ڳالهه آ ته هو پاڻ به شاگرد رهي ۽ سکندو به رهي ۽ سيکاريندو به رهي، جڏهن استاد پنهنجو سکڻ بند ڪري ڇڏيو ته سيکاريندو ايتروئي جيترو ان کي اچي ٿو، ۽ اهو ڪافي ناهي. ماڻهو سڄي زندگي علم سکي ۽ سڄي زندگي علم ڏيندو رهي، ۽ اهو سلسلو هلندو رهي، پاڻ سکي، سيکاريو ۽ پوءِ جن کي سيکاريوسين سي به سکي سيکارين ۽ اهو سلسلو پيو هلندو اهو بند ٿيندو ئي نه. سو منهنجو ته خيال آهي ته استاد بهتر اُهو آهي جيڪو ان سکيو آهي سو سيکاري ۽ وڌيڪ سکي ۽ وڌيڪ سيکاري. استاد بيهي ويو ته ختم سمجهو. مطلب ڪڏهن به سکڻ ڇڏڻو ئي نه آهي. انهيءَ ڪري ته سڌريل ملڪن ۾ چوندا آهن ته پروفيسر دنيا ۾ رٽائر ڪڏهن به نه ٿيندو آهي، ڇاڪاڻ ته هو ڪڏهن به سکڻ ڇڏيندو ئي نه آهي، پر ها هجي صحيح معني ۾ استاد يا پروفيسر، باقي دنيا ۾ ڪي اهڙا به پروفيسر آهن جيڪي رٽائر به نه ٿيا آهن تڏهن به ستا پيا آهن ، دنيا ۾ اهڙا به کوڙ ملي ويندا ، سو صحيح معنيٰ ۾ پروفيسر سڄي زندگي پيا سکندا ۽ سيکاريندا آهن. اهي رٽائر ئي ناهن ٿيندا ۽ اهي ئي سٺا ۽ آئيڊيل استاد آهن.
شاهمراد: سائين منهنجي طرفان هي آخري سوال آهي، ته توهان پيغام ڏيو پنهنجي شاگردن ، پنهنجي شهر جي ماڻهن خاص طور تي ڳوٺاڻن لاءِ ؟
اسدالله شاهه : ادا پهرين ته الاهي ڳالهيون ڪري چڪو آهيان، پنهنجي سنڌ جي ٽپيڪل حالت اهڙي آهي ته اتي غريب ماڻهو تمام گھڻو آهي، ۽ انهي غريب ماڻهوءَ کي ڪنهن نه ڪنهن طرح ڪنهن وڏي ماڻهو تي Dependent رهڻو ٿو پوي، پوءِ اهو ڳوٺ جو وڏيرو هجي، رئيس هجي يا سردار هجي. منهنجو خيال آهي ته اسان جو عام ماڻهو انهن مان نڪري سگھي ٿو جڏهن تعليم حاصل ڪندو ۽ ڳوٺن کي ڇڏي شهرن ۾ ويندو، شهر اها جڳهه آهي جتي توهان کي تعليمي ادارا به ملندا ته توهان کي روزگار به ملي ٿو، ۽ هاڻي ته شهر ڪي ايڏا پري به نه آهن، روڊ رستا ڳنڍجي ويا آهن، ٽيليفون يا موبائيل فونون اچي ويون آهن. پرديس به ته هاڻي پرديس رهيو ئي نه آهي، ملائشيا به ڄڻ پنهنجو ڳوٺ آهي، هاڻي اسين هتان ڳالهايون ٿا، نه صرف ٽيليفون تي پر اسين لائيو ڳالهائي سگھون ٿا، سنڌ ۾ ويٺل اسان کي ويٺا ڏسن ۽ اسين انهن کي، ڄڻ گڏ هجون، ٽيڪنالاجي موجود آ، هتي به ته اتي به ۽ تقريباَ مفت ۾ موجود آ، تنهنڪري آءٌ سمجهان ٿو ته اسان جي ماڻهن خاص طور سنڌ جي ماڻهن کي ڳوٺن کي ڇڏي شهرن ۾ اچڻ کپي، ۽ شهرن ۾ رهي ڪري ڪاروبار ڪرڻ ۽ تعليم حاصل ڪرڻ کپي، ۽ اولاد کي تعليم ڏياري، هڪڙي جنريشن، ٻي جنريشن يا ٽين جنريشن اسين پڙهي لکي به وينداسين، شهري به ٿي وينداسين، سمجهه به وڌي ويندي، دنيا ۾ اسان کي عقل ۽ هنر به اچي ويندو، ملٽي ڪلچرل ماڻهن سان ويهي اسين انهن کان سکنداسين، اهي اسان کان سکندا، جي ائين نه ڪيوسون ته پوءِ بيٺا هجون قطار ۾ ڪنهن وڏيري جي آسري تي. آءٌ ذاتي طور تي ته ڪنهن جي خلاف نه آهيان پر اهي اسان جي سوسائٽي ۾ وڏي رڪاوٽ آهن، اهي ماڻهو جيترو اثر رکن ٿا جيڪڏهن اهي صحيح معنيٰ ۾ رڳي پنهنجي قبيلي ۽ خاندان کي سڌارڻ چاهين، سنسيئرٽي سان ته سڀ سڌري وڃن. وڏيرو ڏنڊو کڻي بيهي سڀني کي پڙهڻو آهي ڇوڪرن کي به ۽ ڇوڪرين کي به. وڃي وزير کي چئي اسڪول ٺهرائي ڏي، منهنجي ڳوٺ ۾ ڊاڪٽر به ڏي، هتي نياڻين جو الڳ اسڪول ٺهرائي ڏي هتي مون کي هيتريون ڳوٺ جون ماسترياڻيون رکي ڏي، پٽيواليون رکي ڏي، روزگار به ملي ويندو، تعليم به ملي ويندي، زمين جو کڻي اسڪول يا اسپتال لاءِ ايڪڙ ڏيڻو پوندو ان لاءِ. ته اهو سڄي سوسائٽي لاءِ ڪم آهي. ڇاڪاڻ ته انفليوئنس اهي ٿا رکن، ۽ عام ماڻهن جو ته ڪو اثرنه آهي پر جي اهي نه ٿا ڪن ته ڇڏيو، اچو شهرن ۾ اچي وڃو، اتي وڏيرائپ به گھٽ آهي، اتي پڙهو لکيو ماحول آهي، ڀلا وڏن شهرن ۾ نه سهي پر ننڍن شهرن ۾ ڪجهه ته بهتر ماحول هوندو ڳوٺ کان ته اتي توهان پنهنجي اولاد کي سڌاري ويندا، ۽ اها جيڪا ڪَرِب واري يا تڪليف واري زندگي آهي، جيڪا اسين ڪنهن جي انفليوئنسن ۾ رهي گذاريون ٿا، هروڀرو هٿ ٻڌي صبح جو سوير وڃي ڪنهن وڏيري جي اوطاق تي ٿا ويهي رهون، ان مان جان به ڇٽندي ۽ اسين سڌري به وينداسين، نه ته، نه جان ڇٽندي نه سڌري سگهنداسون.
نوجوانن لاءِ پيغام وري به اهو آهي ته مهرباني ڪري پڙهو، لکو، ڳوٺ ڇڏيو شهرن ۾ اچو، ننڍن مان وڏن شهرن ۾ اچو، وڏن مان اڃان وڏن شهرن ۾ اچو، ۽ جڏهن وڏن شهرن ۾ رهي چڪا هجو ته ٻاهرين دنيا ۾ نڪري وڃو.
ڀلا ٻاهرين دنيا ۾ ڇا آهي، ڏسو توهان ويٺا آهيو هتي ، هتان ڪيترائي پڙهي لکي واپس به ويا، ڪيترا ئي هتي آهن پڙهن پيا، ڪاروبار ڪن پيا، نوڪريون پيا ڪن ، آءٌ خاندان سميت هتي ويٺو آهيان، ته پوءِ ڇا اسين سڀ ڳوٺ کان پري ٿي ويا آهيون ڇا، پنهنجن کان پري ٿي ويا آهيون ڇا! نه ٿيا آهيون، پنهنجن کي ڪو نقصان ڏنو هوندو ڇا؟ نه بلڪل به نه، اسان فائدو ڏنو آهي، سو ان ۾ ئي وڌيڪ بهتري آهي، ڳوٺ مان شهرن ۾ ايندا ته ڳوٺ واري کي فائدو ڏيندا، ننڍي مان وڏي ۾ ويندا ننڍي شهر واري کي فائدو ڏيندا، ملڪ مان ٻاهرين ملڪ ويندا پنهنجي ملڪ وارن کي فائدو ڏيندا، سو بابا ڏيڻ وارا ٿيو ، ويٺا ڇو آهيو ڪنهن جي آسري تي ته اسان کي ڪو ٻيو آڻي ڏي، ڳوٺ مان به ڪو ٻيو ڪڍي، پاڻ نڪري پئو، گھڻا ماڻهو آهن جيڪي پنهنجي ڳوٺ جي اسڪول لاءِ احتجاج ٿا ڪن ته سندن ڳوٺ ۾ اسڪول ڪونهي، يا سندن ڳوٺ جي اسڪول جي حالت بهتر ڪونهي، استاد ڪونهي يا نه ٿو اچي. نه، ڪن ئي نه ٿا، ڪندا نالي کپي يا روڊ کپي جيڪي ٺهيا به ته نالي ويندي مٽي سان ڀرجو ۽ روڊ ويندو برسات ۾ لڙهي، سو وري دانهون ته هاڻي نالي اسان کي صاف به ڪرائي ڏيو، پر اسڪول لاءِ بيچيني اسان وٽ نه آهي. اسان جي نوجوانن کي انهيءَ لاءِ تمام وڏو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو، اهي وڌي اچن، بابا تعليم ئي اسان جو سهارو آ، غربت يا غريب جي گھر ۾ ڄمڻ خدا جي هٿ ۾ آ، اسين ڄمي پياسين پر انهيءَ کان پوءِ ته الله سائين اسان کي سڀ آپشن يا آپرچونٽيز ڏنيون آهن پوءِ اسين ڇو ٿا پٽيون ، هاڻي غريب ٿي پيو آهيان ته ڇا ڪجهه به نه ڪريان ، رڳو وڏيرن کي هٿ ٻڌي ۽ انهن جي پيرن ۾ پيو هجان، جوتا هڻي، ٿڏا هڻي پوءِ به ووٽ انهيءَ کي ڏئي ڇڏيان، نه ڪي اسڪول، نه اسپتال، ۽ نه ئي ڪي نياڻيون پڙهي سگهن، هر فيصلو پوءِ به انهيءَ جي هٿ ۾ اهو ته معني آءٌ پنهنجو پاڻ سان پاڻ ظلم ٿو ڪيان. الله سائين ته کڻي غريب جي گھر ۾ پيدا ڪيو پر انهيءَ کان پوءِ ته پنهنجو پاڻ سان پاڻ ظلم ڪرڻ ٿيو، سو نڪري پوڻ گھرجي. ٻاهر ڪيئي اهڙا مثال آهن، نوجوانن جا توهان به ته ڳوٺن مان آيا آهيو، اسين به صفا ٽپيڪل ڳوٺن جا آهيون ، نڪتا آهيون بلڪ نڪري آيا آهيون مطلب ڪنهن جي انفليوئنس کان اسين ٻاهر نڪري آيا آهيون. انهيءَ جو مطلب اهو به ڪونهي ته اسين ويهي ڪنهن وڏيري يا رئيس جي بيعزتي ڪيون، اهي به سوسائٽي جو هڪڙو حصو آهن، انهن ۾ به ڪجهه ماڻهو ته تمام معتبر ماڻهو آهن، انهن جي به عزت رکبي، اهي به ڳنڍي ٿا رکن اسان جي سوسائٽي کي پر اسين پنهنجو پاڻ ته اڳڀرا ٿيون، باقي ٻين کي ڏوه ويهي نه ڏيون. تنهنڪري چوڻ جو مقصد اهو ئي آ ته اسان جو نوجوان انهيءَ صورتحال ۾ تمام وڏو ڪردار ادا ڪري سگھي ٿو، اسان جا پوڙها ماڻهو چوندا آهن يار اسين اچي مرڻ ڀيڙا ٿيا آهيون، ڀلا اسين ويهي ڪهڙيون دشمنيون ڪيون، ٺيڪ آ توهان دشمني ڪنهن سان به نه ڪيو پر گھٽ ۾ گھٽ جيڪو نوجوان آهي ان کي گس ته ڏيکاريو. ادا! اسان ته زندگي وڃائي ڇڏي پر توهين ته نه وڃايو، ڇوڪرا، ڇوڪريون پڙهايو، ڪافي ماڻهو پڙهائين پيا سنڌ ۾ ۽ چينج ايندي انشاءَالله اميد آهي سنڌ جون نياڻيون ۽ سنڌ جا نوجوان نڪتا آهن دنيا ۾ ۽ وڏين وڏين پوزيشنن تي آهن ۽ انشاءِ الله وڌ کان وڌ نڪرندا، سنڌ ۾ سڌارو ايندو، تبديلي ايندي انشاءَالله، پوري پاڪستان ۾ صورتحال بهتر ٿيندي، سو ڳوٺ مان شهر، شهر مان وڏي شهر پوِءِ ٻاهرين ملڪ نڪرو، تعليم حاصل ڪريو، هنر سکو، دنيا سڄي ڳنڍي پئي آهي، سڄي دنيا اوهان جي آ، ان کي اوهين پنهنجو ڪيو ته سهي، توهين اهل ته ڪيو، پنهجو پاڻ کي .ڏسو، آمريڪا ڪهڙن ماڻهن کي ٿي روڪي، جيڪي جاهل آهن، انهن کي پڙهيئي لکيي کي روڪيندو، نه هليو وڃي انهن کي اکين تي، وڃي انهن وٽ پروفيسر ٿئي، سڄي دنيا جا ماڻهو ويٺا آهن، پاڪستاني هزارين ويٺا آهن. هونءَ ته پاڪستانين لاءِ ڪجهه به هجي پر صرف آمريڪا ۾ ڪيترا ئي پاڪستاني پروفيسر آهن، اهي اتي ويٺا آهن سو توهان اهل ٿيو دنيا توهان کي پنهنجن هٿن تي کڻندي .
شاهمراد، وڏي مهرباني سائين منهنجي لاءِ تمام ڪارائتو وقت هي جيڪو توهان کي ٻڌو It looks like a blessing moment for me, and InshaALLah your wise words and experience will be shared to our people in Sindh, Pakistan. انشاءَ الله اسان جا ماڻهو هنن ڳالهين مان فائدو حاصل ڪندا ۽ ائين ئي وري پنهنجا تجربا کڻي دنيا جي ڪم ايندا ۽ دنيا کي پنهنجي ماڻهن سان ويجهوڪندا.
اسدالله شاهه : ادا توهان جي به مهرباني ، آءٌ سمجهان ٿو ته اهو منهنجو فرض آهي، جيڪو منهنجو ننڍڙو تجربو آهي زندگي جي 50 يا 55 سالن جون هاڻي آءٌ 56 سالن جو ٿي ويو آهيان. اهي سڀ شيون اسان ڏٺيون آهن پنهنجن ئي ادارن مان پڙهي نڪتا آهيون، اتي ڪم ڪيو اٿئون، هاڻي وري بين الاقوامي سطح تي ڪم ٿا ڪيون، ميسيج ڏاڍو سولو آهي، جيڪو ان ميسيج کي فالو ڪري بلڪل ڪاميابي ماڻيندو ۽ نااميدي نه ڪرڻ کپي، ڪنهن کي گھٽ، ڪنهن کي وڌ پر ڪاميابي ضرور ملندي پر ڪير جيتري به جدوجهد ڪندو، ڪوشش ڪندو ان کي اوترو ضرور ملندو. الله سائين ته ڏئي ٿو نا اميد نه ٿيڻ کپي. سنڌ جو نوجوان، پوري دنيا جي نوجوانن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ڏئي هلي سگھي ٿو ۽ گڏ هلڻ جهڙو آهي. ڪيئي مثال آهن جيڪي پنهنجي يونيورسٽين جا گريجوئيٽ ، ٻهراڙين جي اسڪولن جا پڙهيل هاڻي دنيا جي عظيم ادارن ۾ پنهنجون خدمتون سرانجام ڏين پيا، نه رڳو پاڪستان ۾ پر دنيا سطح تي. ڄامڙو صاحب آهي برطانيا ۾، ڇتن شاهه آهي سائوٿ ڪوريا ۾ اتي پڙهائين پيا ۽ اهي ٽاپ موسٽ يونيورسٽيون آهن دنيا جون، اسين پڙهايون پيا هتي ملائشيا ۾، ٻيا الائي ڪيترا دوست آهن هاڻي نالا کڻنداسين ته سَوَن ۾ ٿي ويندا. سائين يعقوب سيال صاحب سينگاپور جي نمبر ون يونيورسٽي جيڪا دنيا جي ٽاپ يونيورسٽين ۾ آهي اتي پڙهائين پيا، جيڪا ايشيا جي نمبر ون يونيورسٽي به آهي NTU اتي پروفيسر آهن، مهراڻ يونيورسٽي جو گريجوئيٽ آهي، نوشهروفيروز جو آهي، انهن کان انسپائر ڇو نه ٿا ٿيون اسين، اسين ڏاڍو انسپائر ٿيون ٿا باقي مقامي ماڻهن کان وڏيرن ۽ سردارن کان، انهن کان ڇو نه ٿا انسپائر ٿيون، اسان کي اکيون کولڻ کپن، ڪن کولڻ کپن ۽ دنيا کي ڏسڻ کپي ۽ اسان کي صحيح صحيح ڊائريڪشن وٺي هلڻ کپي، هي سالن جي ڳالهه آ صدين جي ڳالهه ڪانهي، ڪجهه سال ئي لڳندا ۽ ويٺي ويٺي اسين ڏسنداسين ته ڪامياب ٿي وياسين بلڪه اسان جي هوندي اسين به ڏسنداسين ۽ توهان نوجوان به ڏسندا Within few years ۾ ڏسنداسين ته اسين واقعي ڪامياب ٿي وياسين. سو ڏکيوڪم ته ڪو نه آهي رڳو محنت ڪرڻي آهي اسٽرگل ڪرڻي آهي ڊائريڪشن سيٽ ڪرڻو آهي بس هيڏانهن هوڏانهن وائڙو ٿي ڀڄڻو نه آهي ۽ سڀ نوجوان ڪامياب ٿي ويندا ، اسان به ته ڪامياب ٿياسين نه ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي. اسان کي ته نه لڳي ادا، سو ٻين کي ڇو لڳندي، ساڳيو ماحول آهي، جتان اسان به نڪتا آهيون، سو ٻين کي به نڪرڻ گهرجي، استاد بخاري به چئي ويو آهي ته اٿي پئون، اٿڻ ۾ اسان جو علاج. مهرباني شاهمراد.