تـولـيـدو
توليدو جو شهر قديم شهر آهي. هن شهر ۾ يهودي، عرب، عيسائي وڏي عرصي تائين گڏ ملي جھلي رهندا هئا. اسپين جي ڪئٿولڪ راجائن پهرين عربن کي شڪست ڏيئي اُتان تڙي ڪڍيو عيسوي سن 1200ع ‐ 1300ع جي وچ ڌاري اسپين جي ڪئٿولڪ راجائن توليدو ۾ رهندڙ يهودين تي ڏاڍا ظلم ڪيا، کين چيو ويو ته مذهب بدلايو يا هنڌ ٽپڙ ٻڌي هتان تڏا ويڙهيو. هن وقت توليدو ۽ اسپين جا سيفاردي يهودي دنيا جي ڪيترن مُلڪن ۾ رهن ٿا. اڄُ تائين ڪيترن يهودين جي گھر ۾ اسپينش ٻولي ڳالهائي ٿي وڃي، جيڪي پنهنجي وڏڙن جي مُلڪ جي اسپينسش ٻولي گھرن ۾ برقرار رکيون ويٺا آهن. ڪجھ عرصو پهرين هڪڙو سفاردي يهودي اسرائيل جو صدر به بڻيو هو. اسپين مان اُن دور ۾ ڪئٿولڪ راجائن جي ڏاڍڏمر جو شڪار بڻيل يهودي پاڻ سان پنهنجي گهرن جون چاٻيون (ڪنجيون) به ان اُميد سان کڻي آيا هئا ته واپس اباڻن گھرن ڏئي ورنداسين، جا اُميد اڄُ تائين اُنهن جي ڪانه پوري ٿي آهي. ساڳيءَ طرح اسان جي ننڍي کنڊ (سنڌ) ۾ به لڏ پلاڻ وقت ڪيترا اها ئي آس سيني ۾ سانڍي هن فاني جھان مان لاڏاڻو ڪري ويا. منهنجو پيءُ زندگيءَ جي آخري سفر تائين اها آس لڳائي ويٺو هو ته حالتون سازگار ٿينديون جيڪي لڏي ويا آهن سي وري واپس ورندا، پر نه اها ڳالھ اُن پيڙيءَ تائين آهي، هينئر نئين نسل جي سوچ ڪجھ الڳ آهي.
اسپين يا ائين چئجي ته يورپ ۾ هڪ ڳالھ شاندار آهي ته ماڻهو ٽريفڪ جي نيمن جي پيروي ڪن ٿا، ٽي ٽي لائينس آهن، ونوئي سُٺا ڪُشادا روڊ، هڪ واري ڪنهن غلط لائين ورتي ته اُن کي خود ئي ڀوڳـڻو پوندو، ڪوهن جا ڪوھ اُن کي اُتان ٻاهر نڪرڻ جي واٽ ڪانه ملندي. انهن روڊن تي 120 ڪلوميٽر ڪار جي رفتار مقررَ آهي پر گاڏين جي رفتار تيز نظر ايندي، انڪري ڪنهن به هنڌ پهچڻ ۾ سولائي ٿئي ٿي. وقت به گھٽ لڳي، دهلي مان اگر اسين 500 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي وڃون ته صبح جو نڪري شام جو واپس ورڻُ مُشڪل ٿئي، پر هتي اسپين ۾ گھمي گھتي سير سپاٽا ڪري کائي پئي بنا ٿڪاوٽ جي واپس موٽي ٿئي آياسين. اشوڪ ۽ ڪانتيش جي گھر وچ ۾ جيڪو ايم. 40 روڊ آهي اُتان نڪري اين 401 روڊ ورتو اُهو توليدو طرف وڃي ٿو.
توليدو ۾ داخل ٿيڻ تي ٽوئرسٽ جي رسپشن وارن کان ڪجھ معلومات حاصل ڪري اسان اللقصار جي قلعي طرف ڪار موڙي پڪسرين سرن جون ننڍڙيون سوڙهيون گھٽيون نظر اينديون. پهرين ان قلعي جي تاريخي پسمنظر تي نظر وجھون، ان شهر ۾ ست ٽڪريون آهن، جنهن مان وڏي ٽڪريءَ تي سامهون قلعو پري کان ئي نظر ايندو. ائين ته اتي (پري ‐ هسٽارڪ) تاريخي دور کان اڳ ۾ ئي بني بشر موجود هئا، پر رومن دور وارن ان ٽڪريءَ تي ٽئين صديءَ ۾ ملٽري گئريسن يعني فوجي ڇانوڻي برپا ڪئي. جڏهن عربن 711ع اي.ڊي. ۾ اسپين تي ڪاھ ڪئي ته تولودو جي رهواسين ۽ ڪوردوبا جي قيادت وارن اميرن وچـ۾ ڪئي لڙايون لڳيون جنهن سان تباهي ۽ بربادي ڦهلجي وئي ۽ وري اللقصار يعني قلعي جي تعمير 836ع اي.ڊي. ۾ ٿي جيڪا اميرعبدللـﮧ رحمان ڪرائي، جيڪا شاندار اڏاوت رهي اُنکانپوءِ جيڪي آيا تن جاري رکيو جيڪو قلعو اڄُ جي صورت ۾ موجود آهي. (مڊل ايجس) وچين دور ۾ اللقصار کي صحيح معنيٰ ۾ مضبوط قلعابندي ڪري بڻايو ويو. 1805ع ۾ ڪنگه ائلفنسو چوٿين ان کي وري اڏڻ لاءِ حڪم ڏنو جيئن ان کي اُن جي رهڻ لاءِ محل طور به استعمال ڪيو وڃي. ائلفنسو ڏهين ان ۾ وڌيڪ اضافو ڪرايو ان کي آخري دور جو حقيقي روپ عطا ڪيو.
(Trastamara) ٽراسٽمارا ونش جي دور ۾ ان جي اهميت وڌيڪ ئي وڌي وئي، تنهن دور ۾ مُسلمانن کي اسپين مان تڙي ڪڍيو ويو. 1710ع ۾ ڪارلوس ٻئين جي وفات کانپوءِ هن جي بيواھ ڊونا ماريا (Dona Maria de Nierumburg) اللقصار ۾ رهڻ آئي اِها آخري شاهي خاندان واري عورت هئي جيڪا تولودي جي ان قلعي ۾ رهي. 1710ع ۾ لڳاتار لـڙائين دوران پهرين وڏي باھ لڳي جنهن ان قلعي کي نقصان رسايو. فلپ پنجين دُواران ان جي مرمت جو ڪمُ شروع ڪيو ويو ۽ 1774ع ۾ ڪنگه ڪارلوس ٿري، (“CarlosIII Real Casa de la Caridad”) تعمير ڪرڻ جو اختيار ڏنو جيڪو ڪارڊينل لورين زونا جي نگرانيءَ ۾ مشهور آرچيٽيڪ (Ventura Rodriguez) جي ڊزائين تي آڌارت رهيو.
آزاديءَ جي جنگ دوران جڏهن تولودو تي فرانسيسي فوجن جو قبضو ڪيو ته اللقصار هڪُ دفعو وري 1810ع ۾باھ جي شعولن جي چپيٽ ۾ آيو، انکانپوءِ وري 1846ع ۾ ان کي ملٽري اسڪول طور ڪتب آندو ويو. 1850ع ۾ اينفينٽري اڪادمي قائم ڪئي وئي. انکانپوءِ 1882ع ۾ ملٽري اڪادمي، 1887ع ۾ اوچتو باھ جي شعولن جي لپيٽ واري حادثي جو شڪار ٿي، تنهن کانپوءِ 1931ع تائين انفينٽري اڪادمي رهي، اتي 1936ع تائين انفينٽري ڪئولري ۽ هڪ ٻي اڪادمي موجود رهيون.
1936ع ۾ گھرو جنگ ڇڙي پوڻ ڪري ان قلعي جو 21 سيپٽمبر کان 28 سيپٽمبر تائين گھيراءُ ڪيو ويو جڏهن قلعي کي گھيرو ڪندڙ قلعي اندر موجود ماڻهن کي پيش پوڻ لاءِ ڪامياب نه ويا ته، اُنهن پنهنجي مظبوط هٿيارن جي زور تي قلعي کي تباھ ڪرڻُ شروع ڪيو. ٻئي طرف قلعي اندر 300 زالون ۽ 200 ٻار موجود هئا. ماڻهن وٽ محدود دوائون، راشن ۽ کاڌ خوراڪ جو سامان هئڻ ڪري اُنهن مٿان ڪافي دٻاءُ هو. قلعي اندر موجود پيش پوڻ کان انڪار ڪيو ۽ حملا آورن جو مقابلو ڪندا رهيا.
اندر داخل ٿيڻ تي وڏو (آڳُـڙُ) اڱـڻُ نظر ايندو وچ ۾ پٿر جون مورتيون، اڱـڻ جي کاٻي ساڄي وڏا ڪمرا آهن، اسان کاٻي پاسي کان شروعات ڪئي. جتان هٿيارن جي نُمائش وارو ڪمرو جنهن ۾ قديم دور جون تلوارون، ڍال، بندوقون وغيره، اتي سينٽ باربرا جي تصوير هئي جنهن کي هو فوج جي ديوي ڪري مڃيندا هئا، ان ديويءَ کان جنگ ۾ ڪاميابيءَ لاءِ دعا گھرندا هئا. ان ميوزيم ۾ جنهن شخص تلوارن، ڀالن ۽ هٿيارن وغيره جي فئڪٽري وڌي هئي اُن جو پتلو هو. (چارلس) اِئرولس ٽئين يهودين جي مختلف جڳهين کي جنهن تلوار سان فتح ڪيو اُها تلوار فوجي سازوسامان واري نُمائش واري هال ۾ موجود هئي. ڏکڻ آفريڪا جي فاتح فلوريڊا (يو.ايس.اي.) جي کوج ڪندڙ پيڊرو مئنڊو، هيئرنئن ڪورتس وغيره. رومن واري دور جي (18) ارڙهين صدي جي اسپينش ۽ روسي، پندرهين صديءَ جي فرينچ تلوار جا ڳن ايڏا ته ڳرا ۽ وزندار هئا جو اسان پارا هٿ ۾ کڻن ته ٻارهان مهينا ٻانھ سُور ۾ ورتل رهي. انهن جوڌن کي ڪيڏي طاقت ۽ جريت هوندي ان جو اندازو هٿيارن کي ڏسي ڪري ٿي رهيو هو. هڪ ڪمري ۾ جھوني دور جا سِڪا ۽ ٻلا وغيره موجود هئا، انهن جو ڪو تعداد ڏھ ويھ ڪانه بلڪه گھڻو گھڻو هو، اتي نيري رنگ جو جيڪو ڪتاب جو ڪور هو اُهو اصُل ڏسڻ وٽان هو. هڪ هڪ نمائش واري سيڪشن تي وڏي تحقيق جي ضرورت آهي. هيءُ ته مان پنهنجي محدود سوچ آهر جيڪي ڏٺو سو اوهان سان ونڊي رهي آهيان. ٻئي سيڪشن ۾ ان دور جا جيڪي پن هڪ وڻ جو ٽُـڪر يا ٻوٽا وغيره هئا تن کي سليقي سان فريم ۾ مڙهائي اُتي رکيا ويا هئا، ڪي ٽارين سُوڌا ئي هئا جن جو رنگ سرسبز سائي چادر لاهي وقت جي وڇوٽيءَ جي پيلائڻ جو روپ اختيار ڪري چڪو هو. انکانپوءِ اها تاريخي جاءِ اچي ٿي جتي ڪرنل موسڪوردو پنهنجي نوجوان پُـٽ سان فون تي گفتگو ڪئي هئي. ان ڪمري ۾ هر وقت ڏسڻ وارن جي ڀيڙ رهي ٿي. ان ڪمري جي وچ ۾ وڏي ٽيبل (ميز) آهي، ڀت سان لڳل بئنچ ۽ ڪرسي پيل آهي. اُن وقت پيءُ پُـٽ وچـ۾ جيڪا ڳالھ ٻولھ ٿي اُها مختلف زبانن ۾ رڪارڊ ٿيل، پهرين اسپينش، پوءِ انگريزي ۽ ٻين ٻولين ۾ آهي. هتي مان ننڍي کنڊ جي پاٺڪن لاءِ پيش ڪريان ٿي. پُـٽ کي قلعي کان ٻاهر ڀـونگه طور جھليو ويو آهي. 23 جولاءِ 1936ع مليشا ڪمانڊر، ڪرنل ۽ اُن جي پُـٽ جي وچـ۾ گفتگو آهي. جيڪو ڇوڪرو پنهنجي پيءُ جي چوڻ تي وطن تان سـرُ قربان ڪري ٿو.
Red Militias Commander (23 July 1936) :-
Mulitia Commander :- All of you are to blame for the massacres and crimes, which are taking place. I demand that you surrender the Alcazar within ten minutes time otherwise, I am going to shoot your son Luis whom I have here as a prisoner of mine.
Colonel :- I am quite sure of that Militia.
Commander :- here is your son Luis on the line to dispel any doubt.
Luis :- Hello! Father
Colonel :- What is happening son?
Luis :- Well they say they are going to shoot me unless you surrender the Alcazar.
Colonel :- Then turn your thoughts to GOD cry out “LONG LIVE SPAIN” and die as a PATRIOT.
Luis :- All my foundest love father.
Colonel :- All of mine to you (to the Red Commander) you neend’nt waste time limit you have set as the Alcazar will never surrender, Long Live Spain, Die for Country.
Luis :- Kiss to you papa goodbye!
گولي ڇُـٽڻ جو آواز (بارودي ڌماڪو)
قلعي ۾ هيٺ تھخانو آهي، جتي رڌپچاءُ وغيره ۽ بچاءُ لاءِ ڪمرا ٺهيل آهن، زخمي ٿي ويلن جي علاج لاءِ ميڊيڪل سهوليت لاءِ تيرهان چوڏهان بسترا وچ ۾ ٽيبل رکيل آهي مٿان لالٽين جنهن جي روشنيءَ ۾ مريضن جا آپريشن ڪيا ويندا هئا، زالن لاءِ ڪمرا. اتي اندر تهخاني ۾ هڪ سولجر جي زال کي 9 سيپٽمبر تي ٻارُ ڄائو هو، اتي ڄاڻايل تفصيلن موجب 22 جولائي 1936ع تائين گھرو جنگ دوران هڪ ڇوڪري ۽ هڪ ڇوڪرو ڄائو. تهخاني ۾ جھوني دور جون ٻه موٽر سائيڪلون جيڪي اٽي پيهڻ لاءِ ڪتب آنديون وينديون هيون جيئن اسان وٽ ڏاندن وغيره جو چڪيءَ کي هلائڻ لاءِ استعمال ڪبو آهي، وائرليس سيٽ، ريڊيو ذريعي پيغام پهچائڻ جو تڪنيڪي سازوسامان. هڪ هنڌ جيڪي جنگ دوران قلعي اندر شهيد ٿيا تن شهيدن جون تصويرون رکيون ويون آهن.
اتي ڏنل ڄاڻ موجب قلعي اندر ڦاٿل ماڻهن کي پيش پوڻ لاءِ هڪُ قاصدُ 9 سيپٽمبر 1936ع تي اندر موڪليو ويو ته پيشُ پئو. پر اُنهن انڪار ڪيو ۽ موٽ ۾ چورائي موڪليو ته هڪ پريسٽ موڪليو. يارهين (11) سيپٽمبر تي پريسٽ موڪليو ويو ۽ 18 سيپٽمبر تي قلعي کي اُڏايو ويو. قلعي جي تباهيءَ واري تصوير ۽ اُن کان اڳ قلعي جي اصلي روپ واري تصوير سان گڏ اُنهن جا ماڊل به موجود هئا.
اتي ميوزيم ۾ الڳ الڳ دور جي بري، بحري ۽ هوائي فوج جي فوجين جا نه صرف لباس موجود هئا پر جنگ ڪندڙن وچـ۾ جيڪي اقرارناما ٿيا اُنهن جا دستاويز به موجود هئا. اتي ميوزيم ۾ 20 صديءَ جي آفريڪي ميوزيم واري حصي ۾ اُنهن جا لباس، موراڪو ۽ سهارا وغيره جي فوجين جا لباس ۽ اُنهن جي صورت قد ڪاٺ وارا ماڊل رکيل هئا جن مان اُن قوم ۽ نسُل جي ڄاڻ پئجي رهي هئي، انهن مان اسلامي رنگ به ظاهر ٿي رهيو هو. ٻارهين جنوري اُڻويھ سئو ڇاهتر (12 ‐1 ‐ 1976ع) تي اسپين سهارا کي آزاد ڪيو. جنهن جو آخري جھنڊو اتي رکيو ويو هو. ٻئي طرف موراڪو جي (1860ع) سُلطان شهزادي مُولي عباس جي تنبعو (خيمو) جيڪو هُنن فتح ڪرڻ کانپوءِ پنهنجي قبضي ۾ ورتو هو اتي رکيو ويو هو، خيمي ۾ غاليچو، وهڻ جا موڙا رکيل هئا، اندر شمع دان ٽنگيل هو ۽ ڪجھ صراحيون موجود هيون.
توليدو جو اللقصار يادگار تاريخي قلعو اسپين جي عظيم شان و شوڪت جي نُمائيندگي ڪندڙ قومي تاريخ طور اتي جا رهواسي ان کي تسليم ڪن ٿا جنهن تي کين ناز ۽ فخر آهي.
انکانپوءِ نقشي جي سهاري ننڍين ننڍين گھٽين مان لنگھندا ٻين تاريخي ماڳن ڏسڻ لاءِ قدم وڌايا. قلعي جي ٽڪيٽ ورتي ۽ چرچ جي ٽڪيٽ ورتي . اتي مشهور معروف پينٽرال ‐ گريئڪو جون خوبصورت پينٽنگس موجود آهن. ڪئٿڊرل جي پيڙهه جو پٿر 1226ع ۾ آرچا بشپ Jimenez-de-Rede وڌو، اُن کانپوءِ 1493ع ۾ فرنڊو ٽئين ان کي مڪمل ڪرايو. جتي اسپين جي مشهور معروف گوٿڪ آرچيٽيڪچر جو شاندار مثال آهي. اتي يهودين جو آرچيٽيڪچر به آهي. چرچ ڏسڻ کانپوءِ اسان يهودين جي سينيگاگ ڏٺي سين، هتي يهودين جا هبرو ٻوليءَ ۾ قديم دستخط رکيل هئا ۽ ڪي اُن دور جون يادگار شيون ۽ رانديڪا وغيره. هتي ان کان اڳ اڳين ڀيري ڪانتيش سان گڏ اچڻ ٿيو هو، ڪي گھٽين ۾ گھر سنڌ جي ڳوٺن جي گھرن جي ياد ڏيارين پيا. اُن وقت هڪ گھر اندر هڪ بزرگ کي حقعو پيئندي ڏٺوسين ۽ گھر ۾ دِلن رکڻ جي گھڙامنجي به هئي. ڪي ڪي دروازا بلڪل سنڌ جي ڳوٺن وارا نظر ايندا خاص ڪري شهدادڪوٽ ۾ شيخن جي پاڙي ۾ يا ڪن واڙن وغيره ۾ ان طرح جا ڪاٺ جا شاهي دروازا جن تي لوھ يا پتل جا چهنبدار ڊزائين نما وڏا ڪوڪا دراصل منهنجي ذهن ۾ هن وقت ان جو صحيح صحيح لفظ جو نالو نه ٿو اچي سنڌ کان دور رهڻ جي اها سزا آهي جو اکين آڏو منظر ۽ شيون ته آهن پر وقت جي وڇوٽي … الله! ياداشت تي تھ چاڙهي اهي لفظ زبان تائين پهچڻ کان پري گھليندي پئي وڃي……!!
توليدو جي قلعي ۽ گھٽين ۾ هلندي هلندي پير ٿڪجي پيا، جتي ڪار پارڪ ڪئي اُتي جو پنڌ جو فاصلو پندرهن منٽن کن جو هو پر پٿريليون پڪسرن واريون گھٽيون. اڻ لکائتي چاڙهيءَ واريون هيون ڏسڻ ۾ نه پيون لڳن پر…… پيرن پنڌ ڪرڻ ڇڏي ڏنو سسئي جيان گوڏن ڀر گسڪڻ جي گُنجائش ته هئي ڪانه، اشوڪ موبائيل تي ٽئڪسيءَ واري کي پهچڻ لاءِ چيو، جھٽ کن ۾ اچي اڳيان بيٺو. پنهنجي ڪار کڻي مئڊرڊ طرف روانا ٿياسين. مون اشوڪ کي چيو ‐ آرتوار ڪانتيش جي ٻارن کي موڪل آهي تون مونکي ڪانتيش وٽ ڇڏ، اشوڪ ڪانتيش وٽ ڇڏي روانو ٿيو.
سنڌو دويش چيو اسان اَميوزمينٽ پارڪ گھمڻ جو پروگرام ٺاهيو آهي توهانکي هلڻو پوندو. رات جو 9 بجي نڪتاسين، ٻارن جي جوائي ــ رائيڊ لاءِ 5000 پسيتا هڪ هڪ جي ٽڪيٽ لڳي ۽ مٿان ٻي رقم تقريبن ٻارهان سئو روپيا کن ڀارتي ڪرنسي هئي. پوءِ ته ڄڻُ گھوڙا تبيلي مان ڇُـٽا……! ماٺ ئي نه ڪن هڪ تان لهي ٻئي تي ٻئي تان لهي ٽئين تي، مان پئي دانهون ڪيان منهنجون ٽنگون ٿڪجي پيون آهن هاڻي گھر هلو، ٻارن اُتي پنهنجي پسند جو کاڌو کاڌو اسان ڪولڊ ڊرنڪ ورتي. اسان رات جو شايد هڪ بجي کانپوءِ گھر پهتاسين، ڪانتيش چيو ڪجھ کائي سُمھُ، پيزا کارائي پوءِ سُمهڻُ ڏنائين. اصُل ڦانءِ ٿي ڪري پيس.