براڊڪا سٽنگ ڪميونيڪيشن
ڊاڪٽر پروين جي گھر ڀرسان ڪافي انڊيئنس رهن ٿا جن ۾ ڊاڪٽرن جو تعداد چڱو خاصو آهي. تمام سُٺا بنگلوز هئا، ڊاڪٽر چڱو خاصو ڪمائين ٿا. مونکي سميلن دوران گوپ چندر ويڊيو ڪيسٽ ڏني هئي مون چيو ته پروين ڪيسٽ لڳائي ته ڏسون ان ۾ ڇا آهي؟ سندس گھر ۾ تمام تمام وڏو ٽي.وي. سيٽ هو، بس ڪيسٽ ڏسڻ ۾ مزو اچي ويو، گوپ چندر، آرتي راج ۽ سندن ڪٽمب جا ٻيا ڪلاڪار، اُتي جي سنسٿا جو پروگرام هو. پروين سان گڏ شاپنگ جو پروگرام هو، الڳ الڳ ڊپارٽمينٽل اسٽورز ۾ وٺي هلي، اگھ واجبي هئا شيون به سُٺيون هيون.
اُن ڏهاڙي دير رات تائين ڪچهري ڪندا رهياسين، سندس گھوٽ حيران هو ته هنن جون ڳالهيون ئي نه ٿيون کُٽن. آنٽي شيرين به رات جو ٻئين اڍائي بجي تائين جاڳندي رهي.
دل‐افروز ٻن ڏهاڙن جي موڪل ورتي، شاپنگ لاءِ پنهنجي ڪار کنئي، جنهن علائقي ۾ اُهو شاپنگ سينٽر هو تُن کان پهرين نيگرو آباديءَ واري ڪالوني هئي. اتي جون چادرون بيڊنگ تمام سُٺيون، ڊراءِ فروٽ ۾ بادامين جا گورا ايڏا وڏا ۽ لوڻيل کائي مزو پيو اچي. اسان جو ڌيان کاڌي طرف گھٽ گھمڻ طرف وڌيڪ هو. آنٽي شيرين کي شڪاگو ۾ دل‐افروز جي فلئٽ ۾ ڇڏي اسان ٻئي سائيٽ سينگ لاءِ نڪري پياسين.
جتان سڀ کان پهرين هال‐آف‐فئيم ڏسڻ جو پروگرام رکيوسين، منهنجو نشريات سان واسطو هئڻ ڪري مونکي براڊڪاسٽنگ ڪميونيڪئيشن ميوزيم ڏسڻ جو شونق هو. شڪاگو جو ڪلچرل سينٽر جيڪو واشنگٽن اسٽريٽ تي مشيگن ائوينيو تي آهي. اُتر ۾ ان جي آرٽ‐انسٽيٽيوٽ آهي ۽ ڏکڻ ۾ شڪاگورور (ندي). ان جي خرچ پکي ۽ هلائڻ جو بار ائڊورٽائيزنگ انڊسٽري تي آهي، اُن کي ٽئڪس جي جيڪا ڇوٽ ملندي آهي ان مان حاصل ٿيل رقم ذريعي هلايو پيو وڃي. آمريڪي ائڊورٽائيزنگ فائونڊيشن جيڪا امريڪي ائڊورٽائيزنگ فيڊريشن سان جڙيل آهي. ان ۾ سئو پنجويھ کن شخصيتن جن جو سماجي، شهري، اقتصادي زندگيءَ ائڊورٽائيزنگ کيترن سان واسطو رهيو آهي، تن جو آڊيو ويڊيو ذريعي ڪاميابين ۽ حاصلاتن جو احوال ملندو، جن جي چونڊ هر سال سڄي مُلڪ مان چونڊ شخصيتن وٽان نامينيشن گھرايون وينديون آهن ۽ ججن جو پئنل جنهن ۾ ائڊوٽائيزنگ ائجنسين، ميڊيا جي تنظيمن جا سينيئر ائگزيڪيوٽو، انهن تنظيمن سان واسطو رکندڙ پروفيسر وغيره شامل هوندا آهن سي ڪندا آهن. ان جي شروعات 1948ع ۾ ڪئي وئي.
نشريات جي شروعاتي دؤر جا براڊڪاسٽر، انائونسر، نيوز ريڊر، اسٽوڊيو، ڊبنگ جو سسٽم وغيره ڏسي مزو اچي ويو، حالانڪه ريڊيو مان جان ڇڏائڻ لاءِ پيا واجھ وجھائيندا آهيون، وري جي نشريات سان ڪا جڙيل ڳالھ نظر اچي ته ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ من ۾ خواهش به اُڀري.
نشريات جي ڪن خوشگوار واقعن کي ياد ڪندي هال‐آف‐فيم ۽ براڊڪاسٽنگ ميوزيم جو سُهڻو سفر پورو ڪيو.
شڪاگو ڪلچرل سينٽر کانپوءِ نيوي‐پيئر (Navy Pier) آياسين. جيڪو گرانڊ‐ائوينيو تي آهي، اتي عام پبلڪ لاءِ ريڊيو ذريعي ڪيئن نشريات سامعين تائين پهچي ٿي، اُهو به بندوبست هو، پر اسان پڪچر ڏسڻ کي ترجيح ڏني. سڀ کان پهرين پيٽ پوڄا ڪئي. تن تازو ڪري، ٻارن جي ميوزيم، ٻارن جي وندر وغيره جي ايراضيءَ تي سرسري نظر ڪندي، مٿي پهتاسين. رنگ برنگي قسمين قسمين گُلن سان ڀرپور ايراضيءَ من موهي وڌو. اتي پاڻيءَ جا جھاز سيروسفر لاءِ موجود هئا، جن ۾ تفريح، کائڻ پيئڻ، سنگيت ۽ نرتيه سان گڏ سامونڊي منظرن کي ماڻڻ لاءِ لائين لڳل هئي. شادي مُرادي يا ڪنهن موقعي لاءِ ان ۾ مالدار ماڻهو پارٽيون وغيره ڪندا رهندا آهن. پئسي جي راند آهي، پئسا ڦيڪ تماشا ديکه، شڪاگو شئڪسپيئر ٿيئٽر، ناٽڪ پريمين لاءِ ڪشش جو باعث آهي، تن ڏينهن هيءُ ناٽڪ هلي رهيا هئا.
Antony and Cleopatra, A Midsummer night’s dream, All’s well that ends well, and Romeo Juliet.
مونکي اُتي شئڪسپيئر جا ناٽڪ ڏسڻ جو شونق نه هو بلڪ اُن جي پئدائشي ڳوٺ ڏسڻ جو جنون هو. ان وچ ۾ اسانجي پڪچر ڏسڻ جو وقت ٿي ويو، ٽڪيٽون ته اڳ ۾ ئي ورتل هئيون، سنيما هال ۾ جڏهن داخل ٿياسين ته اسان کان اڳ ۾ ڪيترا داخل ٿي چڪا هئا، اُن ڏهاڙي مائونٽ اوِريسٽ تي فلم هئي، ڏسي مزو اچي ويو. 1953ع ۾ تينسنگ سرائڊمنڊ هليئري سان گڏ مهم تي نڪتو. هماليه تي پرچم لهرايو ۽ 44 سالن کانپوءِ سندس پوٽي تي مدر‐گاڊيس‐آف‐اَرٿ مهربان ٿي. هماليه جون برفيليون چوٽيون… ٽرئڪنگ… نيپالي شيرپا، ائڊوينچر، وڏي شاهي پردي تي ڪئي، سالن کانپوءِ پڪچر ڏٺي ۽ اُهو به شڪاگو ۾ هماليه منظر ڏسي اُتراکنڊ ۾ گنگوتري ڪيدارناٿ جون برفيليون چوٽيون ۽ سفر…… نيڻن اڳيان اچي ويو.
هڪ ڀيري ديرادون، مسوري ۽ نئنيتال ويا هئاسين، اُتي پهاڙن تي ٽرئڪنگ ڪرڻ جو ڀوت سوار ٿيو، وڃون پهاڙن تي چڙهندا، اوچتو گھنگھور گھٽائون ڇائجي وئيون، ڪارا ڪڪر رۡم ڪري وسڪارن جي تياريءَ ۾ هئا، اسان ڪافي مٿي چڙهي وياسين، رستو ڏٺل ڪانه، موٽ کاڌي، مون سان ته ويلُ ئي ٿيو. ڪارو ڪُرتو ۽ ڪاري چوڙيدار، اچي ڄورن ورتو خبر نه ڪاري ڪپڙي سان شايد سندن دل هئي…… منهنجون رڙيون واڪا ننڍو ڀاءُ راجو ڇڪي ڄور کي پيرن تان ڪڍي، کن پل ۾ ڏسندي ڏسندي ڄور ڦونڊجڻ لڳي، اصل ماس پٽي پئي ڪڍي، وڏي ڀيڻ پروميلا سندس گھوٽ ۽ نراڻون به هيون، پروميلا کي ڇڏي هنن مونکي خوب چيڙايو…… ڪڏهن ڪڏهن ائڊوينچر جو جنون چڙهندو آهي ته پوءِ ڄڻ گھوڙا تبيلي مان ڇُٽا…… ان طرح ڊلائوزي، پٺانڪوٽ ۽ امرتسر وڃڻ ٿيو، ريڊيو ۽ ٽي.وي. ۾ ڪم ڪندڙ انائونسر، پروڊيوسر اسان چئن پنجن ڄڻين گھمڻ جو پروگرام ٺاهيو، امرتسر ٽي.وي. جي چيف انجينيئر جيڪو منهنجي ساهڙيءَ جو ڪليگ هو، تنهن واگھا بارڊر ڏيکاريو، جتي هندوستان ۽ پاڪستان جي آمهون سامهون بيهندڙ عملي شام جو جھنڊي لاهڻ واري رسم ادا پئي ڪئي.
امن جي اوسيئـڙي ۾ هندو مُسلمان!
تون ۽ مان پنهنجي ڌرتيءَ جا نگهبان.
واگھا ۽ اٽاري بارڊر هڪ ليڪ ها صرف هڪ ليڪ……!
فاصلو ‐ قريب ‐ ليڪن ڪيڏو ڏور!
اسان وچـ۾ سرحدي ليڪ، بڻي هماليه جي دوري.
اُهو دورو يادگار دورو هو، امرتسر ۾ تازو مکڻ، لسي، ڍوڍو ساڳ وغيره. مونکي ته اتي جي علائقن ۽ ڳوٺن کي ڏسي سنڌ جا ڳوٺ ۽ کاڌا ياد اچي ويا. اسان به ڊلائوزي وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو، پٺانڪوٽ ريل رستي ۽ اُنکانپوءِ بس ذريعي اُتي پهتاسين، پاري اصل سٽي ڇڏيو، اتي آرمي آفيسرن ڪري ڪئنٽ ۾ ٿيئٽر جون ٽڪيٽون به سستيون. پڪچر ڏسڻ جو پروگرام ٺاهيو، ٽئين کان ڇهين، پهاڙي علائقن ۾ سج جلدي وڃي آرامي ٿئي، بس اوندھ ٿي وئي ۽ ڪجھ ئي دير ۾ لائيٽ هلي وئي، پهاڙي علائقن کان اڻواقف اسان هڪ ٻئي جا هٿ پڪڙي چين (ڪڙي) ڪري ٺاهي، رَڙيون واڪا پيا ڪيون، رستي جي خبر ئي نه پئي پوي، پهاڙي عورتون اسان جي حالت ڏسي ٽهڪ پيون ڏين، وري ٿِي کُٽي کڻي ٻئي ڏينهن سامهون پهاڙن جي تمام ويجھي چوٽي نظر اچي رهي هئي، اُتي وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو. وڃون اڳتي نڪرندا تان جو اهڙي پهاڙي علائقي ۾ وڃي نڪتاسين جتي ڪو بني بشر ئي نظر نه پيو اچي. سج لھڻ لڳو، اسان موٽ کاڌي رستو کُٽي ئي نه پيو، ٽنهي پرارٿنا شروع ڪئي، مون چيو مهاديو! سروشڪتي مان! تون اسان کي هن آپتا مان ڪڍُ، سردارڻي ڇوڪري گروبابي کي ياد ڪرڻ لڳي ۽ مُسلمان الله کي پُڪارڻ لڳي مُشڪل ڪشا رحم ڪر…… ايشور! الله ! ۽ گروءَ پردو رکيو ڪوبه ماري وڃي ها يا ٻيو ڪو حادثو ٿئي ها ته زندگي ڀر روئڻو پوي ها. ڊلائوزي واري ائڊوينچر اصل توبه ڪرائي.
نيوي پيئر کانپوءِ هريسن واٽر ليڪ شور ڊرائيو جي سير سپاٽي تي نڪتاسين، خوبصورت ليڪ (ڍَنـڍَ) آهي، ٿڌي هير نيري پاڻيءَ ۾ ترندڙ ٻيڙيون ۽ ننڍا لانچ…… ڪنارا نظرن کان اوُجھل صرف پاڻيءَ جون ڇوليون ۽ هوا جي سرسراهٽ…… من اندر خوشي تراوت ۽ تازگيءَ جو سنگم انوکو احساس ڏياري رهيا هئا، جنهن جو لفظن ۾ بيان ڪرڻُ مُشڪل آهي…… ٻه ٽي ڪلوميٽرن تائين ليڪ شور ڊرائيو تي آهستي آهستي چهل قدمي ڪندي يادين کي سهيڙيندي ٿئي وياسين. دل چيو‐ وقت ڪيترو نه جلدي گذري ويو……
لنڊن روانگيءَ کان هڪ ڏهاڙو اڳ دل‐افروز پنهنجي گھر پارٽي رکي، جنهن ۾ پروين جي ايراني ساهڙيءَ کي به دعوت ڏني. مُسلم عورتن ۾ هڪ ڳالھ مونکي نظر آئي يا ته پردو يا وري ڪن طرفان پردو ترڪ ڪري ٻاهر نڪرڻ تي تمام تمام گھڻي فارورڊنيس، پروين جي ايراني ساهڙي به پردو ترڪ ڪري روايتن کي پُٺتي ڇڏي ڪافي اڳتي نڪري وئي هئي، مولن مولوين تي اصل ڏمريل هئي، وسُ پُڄيس هان ته ڏاڙهي پٽ……! دير رات تائين اها محفل جاري رهي.
ٻئي ڏهاڙي اشوڪ سان فون تي ڳالھ ٿي ته منجھند جو لنڊن لاءِ فلائيٽ آهي. دل اُداس هئي…… منهنجي من اندر به عجيب گھٻراهٽ هئي…… آنٽي شيرين جون اکيون آليون هيون…… ٻئين آگسٽ کان ڇهين آگسٽ تائين ڏينهن ائين گذري ويا ڄڻ ڪي پل…… پروين ۽ سندس گھوٽ ڊاڪٽر عارف ايئرپورٽ تي ڇڏڻ آيا، سامان رواني ڪرڻ کانپوءِ چيائون تيستائين ڪونه وينداسين جيستائين فلائيٽ جو ڊپارچر نه ٿيندو. سندن وقت ڏيڻ، پيار، قُرب، سارسنڀال جو لفظن ۾ بيان ڪرڻ مُشڪل آهي. نيڻن ۾ سمايل هن يادگار سفر جي يادين کي پروين جي گھر ۾ انگريزيءَ ۾ لکيل هن جملي سان پورو ڪندس:
A successful man is one
Who can lay a firm foundation
With the bricks that others throw at him.