قرطبه! عشق سي تيرا وجود
اڄُ صبح جو گرناڊا، قرطبه، ۽ سويجا وڃڻ جو پروگرام هو. اشوڪ چيو جمع تي هلنداسين هڪ رات سويجا ۾ رهنداسين هڪ رات پورچوگال ۾ رهنداسين، آرتوار يا سومر تي واپس مئڊرڊ اينداسين… پر پروگرام ان طرح بڻجي نه سگھيو، جو اشوڪ کي سومر تي هر حالت ۾ بزنيس ڪري واپس مئڊرڊ موٽـڻو هو، جمع تي هو ڪنهن ڪم ڪري آفيس مان نڪري نه سگھيو. ٻئين تاريخ گھر ورڻ تي هن چيو مون سويجا ۾ هوٽل بُڪ ڪرائي آهي، سڀاڻي صبح جو هلنداسين. ٽئين تاريخ صبح جو ساڍي اٺين ڌاري سنڌو دويش کي ساڻ وٺي نڪتاسين. پهرين قرطبه هلون ٿا، اڳين ڀيري گرناڊا ڏسي آئي آهين ،گرناڊا 388 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. انڪري قرطبه جي مسجد جيڪا هن وقت ڪئٿڊرل آهي اُها ڏسڻ وٽان اٿيئي، الحمبرا جو قلعو مون اڳي ئي ڪانتيش سان وڃي ڪري ڏٺو هو، گرناڊا جي قلعي جي باري ۾ بيان ڪيو وڃي ٿو ته اٺين صديءَ ڌاري اتي سُلطان آيو هو، اهو اسپين جو آخري علائقو آهي جتان اسلام جي پوِئلڳن جا پير اُکوڙيا ويا هئا ۽ عيسائي مذهب اُتي آخر ۾ پهتو. الحمبرا ۾ جيڪو حمام موجود آهي ،اۡن بابت چيو وڃي ٿو ته سُلطان جي بيگم جو هڪ سيناپتيءَ سان پريت جو پيچ پيو، ان قلعي اندر هڪُ شاهي وڻُ آهي جتي عشق محبت جي داستان وڌيڪ پروان چڙهي، هڪ ٻئي سان عهد‐وفا ڪيا ويا. جڏهن سُلطان کي اها ڄاڻ پئي ته هن پنهنجي بي‐وفا زال ۽ اُن جي معشوق کي حرم ۾ قتل ڪيو، جن جي خون جا داغ اڄُ به اُتي موجود آهن، ڪن جو چوڻ آهي ته داغ وقت جي وڇوٽي جي پٿرن جا آهن… گرناڊا پهاڙي علائقو آهي، جتي ڪيترا اسڪيٽنگ ڪرڻ ويندا آهن، اتي جي برفيلي چوٽين جي اُنهائي يورپ جي ٻين حصن کان وڏيون بيان ڪيون پيون وڃن.
اسان پروگرام ڦيري ڪري پهرين قرطبه جي مسجد ڏسڻ جو رکيو. اسان نئشنل هاءِوئي (4)فور وارو روڊ ورتو، 120 ڪلوميٽرن جي رفتار سان ڪار شاهرا تان فاصلو طئه ڪندي اوسي پاسي جي منظرن کي پٺتي ڇڏيندي اڳتي وڌڻ لڳي. سفر دوران سنگيت ۽ گفتگوءَ جو سلسلو جاري هو.
اندوليسيا اسٽيٽ جا اٺ (8) پراونس آهن، سويجا ان جي راڄڌاني آهي. ايراضيءَ جي لحاظ کان اندوليسيا جي ايراضي وڏي ۾ وڏي آهي اسٽيٽ جي ڪيترن پراونس ۾ يادگار تاريخي عمارتون آهن. ارنخواس ۾ سورج مُکي گل جي وڏي پوک ٿئي. ان علائقي ۾ آلئويه آئل جي وڏي پوک ڪيل هئي. ٻنهي پاسي وڏي تعداد ۾ وڻ هئا، دنيا جي وڏي حصي جي اهي پُورت ڪن ٿا، ڄڻُ گھاٽو جھنگ لڳو پيو هو، مون چيو ها ڄڻُ ٻيلو لڳو پيو آهي. اشوڪ چيو ٻيلو لفظ وڌيڪ ٺيڪ آهي منهنجي مُراد به اها ئي هئي. اسپين جو مشهور شراب بالدي پينيا وائين به ان علائقي جي دين آهي. اسپين ۾ ان طرف ويندي روڊن تي عربي ٻوليءَ ۾ لکيل بورڊ به نظر ايندا، اتي عُبيدا نالي ڳوٺ به وچـ۾ پوي ٿو. ڏکڻ اسپين ۾ جھجھي تعداد ۾ تاريخي عمارتون آهن، ان پاسي الجيريا ۽ ٻين مُسلم مُلڪن جا ڪافي مومن ايندا آهن جنهنڪري اُتي عربيءَ ۾ بورڊن جا نالا اُنهن جي سهوليت لاءِ لکيا ويا آهن، اڙدو ۽ سنڌي اکرن ڄاڻڻ ڪري اهي بورڊ اسين به سولائيءَ سان پڙهي رهيا هئاسين.
الجزيراه علائقي وٽ هڪ ٻه واٽو اچي ٿو هڪ طرف قرطبه ته ٻئي روڊ طرف گرناڊا وارو روڊ وڃي ٿو، جتي تاريخي الحمبرا جو قلعو آهي. ان قلعي اندر جيڪو نقاشيءَ جو ڪمُ ڪيل هو اُهو اسلامي اڏاوتي نموني وارو هو، نيرو ۽ اڇو رنگ استعمال ڪيل هو، مٿي قلعي جي چوطرف ڀتين تي قلمعو لکيل هو، عربي آئيوٽا ۾ سُهڻي (ڪئليگرافي) خُوشِ نويسي ڪيل هئي. اتي وڏي تعداد ۾ ٻليون گھمندي ۽ راند روند ڪندي نظر آيون، ڪٿي اڳين زماني ۾ اهي حرم جون باندي ڪنيزون ته نه هيون…! فضا ۾ ٽهڪن جي گونج! منهنجي اسپين ۾ موجودگيءَ دوران مئنچسٽر ۾ ون‐ڊي وومين ڪرڪيٽ مئچ هلي رهي هئي، رانديگرياڻين جو جڏهن ڪلئٽن سان تعارف ڪرايو ويو ته هن جي عاشق مزاجيءَ جا قصا به اتي نڪتا، 2001ع ۾ ٿيندڙ ورلڊ ڪرڪيٽ مئچ ڪئنڊا ۾ ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو.
اسان قرطبه وارو روڊ ورتو، ساڍي ٻارهين ڌاري اسين پهچي وياسين. ننڍڙين ننڍڙين سوڙهين گھٽين مان ڪار کڻندي اچي مسجد وٽ پهتاسين. قرطبه جي هيءَ ڪئٿڊرل‐ مسجد جي باري ۾ چيو وڃي ٿو ته اها اولھ جي اسلام جي عظيم ترين يادگار آهي. هن وقت مقدس سان گڏوگڏ اهم ترين تاريخگاھ ۽ قيمتي آرچالاجيڪل مونومينٽ ليکي وڃي ٿي، جيڪا اٺين صديءَ کان به اڳ جي فني آرچيٽيڪ جي مهارت جي نشاندهي ڪري ٿي. هيءَ مسجد عبدالرحمان پهرين جوڙائي هئي. اُنکانپوءِ عبدالرحمان ٻئين، الحاڪم ٻئين ۽ المنظور اُن کي موجوده روپ عطا ڪيو هو، جيڪو هن وقت تائين برقرار آهي. اندر داخل ٿيڻ وقت عجيب ڪيفيت طاري ٿئي ٿي… اندر ٺهلن جي سهاري اڌ گول جي ٻن رنگن واريءَ ڪمان جون قطارون آهن، اڌ گول وارين ڪمان جون قطارون ائين نظر اينديون جو آخري ڪڙيءَ تائين هر هڪ دروازو صاف نظر ايندو هر هڪ ڪمان صاف نظر اچي ٿي، جنهن ڪنڊ کان وڃي ڏسون ڪمان جي هڪجھڙائي سڀ جو سڀ نظر پيون اچن ڪا به ٻيءَ پُٺيان ڍڪجندي نظر نه پئي اچي. اُن دور جو هيءُ نادر نمونو دل کي ڇُهي رهيو هو، اشوڪ چيو ڪمال جي ڪاريگري آ! مان اڳي ڀيري اُميش(وڏو ڀاءُ) کي وٺي آيو هيس پر اها بند ٿي چُڪي هئي، اندر مان به پهريون ڀيرو ڏسي رهيو آهيان.
ڪوردوبا جي ان مسجد کي (16) سورهين صديءَ ۾ جو روپ ڏنو ويو. جيئن مون مٿي ذڪر ڪيو ته عبدالرحمان ٻئين ۽ المنظور جي نگرانيءَ ۾ ان کي موجوده روپ ڏنو ويو، مسجد اندر سورهين ۽ سترهين صديءَ جا پٿر موجود هئا جن تي عربي ٻوليءَ ۾ اُنهن جا نالا اُڪريل هئا، تاريخي گواهين ۽ ورقن کي نظرن جي ڇُـهاءُ سان محسوس ڪندي اُن دور جي اتهاس کي ماڻيندي منهنجا قدم اڳتي وڌنڌي پئي ويا……! قرطبه جي هن يگاني ڪئٿڊرل اندر آبدي ننڊ ۾ آرامي ڪئٿولڪ ڌارمڪ شخصيتن جي مٿان فرشتن جي دعائن جا سنگمرمر جا تراشيل منظر ڏسندي…!! من اندر ڪئي ويچار پيدا ٿي رهيا هئا…!!! سوچن جي امرت منٿن مان واھ! ۽ هاءِ!! جو آلاپ……!!!! مسجد جي ڪاريگرن جو اُن دور ۾ باڪمال اڏاوتي فن جي ڪاريگريءَ جو سُھڻو نمونو ڏسڻ جو، هيءُ موقعو مُربي ڀائرن جي ٿورن سان ئي نصيب ٿيو نه ته ايڏن ڪوھ ڪافن تي وڃڻ نه صرف مُشڪل پر محال ئي ٿئي ها. جنهن لاءِ مشهور معروف شاعر اقبال اسپين جي سرزمين تي طويل نظم مسجد قرطبه لکي آهي. قرطبه تنهنجو عشق سان وجود آهي، عشق هڪُ لڳاتار سلسلو آهي، جنهن ۾ ڪو اچ وڃ جو محتاج نه آهي، رنگ، پهاڙ، پٿر هجي / چنگه هجي جيڪو آواز ڪڍندو هجي يا ڪي لفظ يا ڪو ٻيو آواز هجي. جيڪو فن اُهو خوني جگر بڻائي ٿو. ڪاريگريءَ جي تعريف ڪندي شاعر اقبال مسجد قرطبه ۾ فرمائي ٿو :‐
ايـه حرم قرطبه! عشق سي تيرا وجود
عشق سراپا دوام جس مين نهين رفت و بو
رنگ هو يا خشت و سنگه چنگه هو يا صرف و صوت
معجزه فن کي هئه خونِ جگر سي نمود!
ڪئٿڊرل جي اڏاوت جو ڪمُ 1532ع ۾ بشپ ڊان‐ اِئلفنسو‐ مارڪينعو جي حڪم تي ڪيو ويو، ان تاريخي ڪئٿڊرل کي ڏسندي روحانيت جو احساسُ ٿي رهيو هو، چند لمحن لاءِ چرچ ٻاهران پپل جو وڻ هيٺان وهڻ سان ٻاهريون وجود ڄڻُ شنيه (0)…!… ٻُـڙيءَ ۾ منتقل ٿي ويو…!!
پاڻ هي پسي پاڻ کي پاڻ هي محبوب
پاڻ هي خلقي خوب پاڻ هي طالب تن جو (شاه)
اُن وقت ان ڪئٿڊرل جي اڏاوت ڪرائڻ تي بشپ‐ ڊان‐ اِئلفنسو کي ڪافي مخالفت سهڻي پئي. اتي پندرهين ۽ سورهين صديءَ جون قيمتي شيون به موجود آهن، اتالوي ڪاريگرن جي هٿ جون ٺهيل شيون، جرمنيءَ جي سوناري طرفان تيار ڪيل قيمتي ٻُـڙن جو تاج موجود هو جيڪو 1518ع ۾ جڏهن جلوس نڪتو هو تنهن ۾ پهريون ڀيرو استعمال ڪيو ويو هو، اتي تمام شاندار پيئنٽنگ به موجود هيون. 15 ‐ 16 صديءَ ۾ ته ان جي ڪافي مخالفت رهي پر هن وقت اهڙي ڪا ڳالھ نه آهي. قرطبه تي ننڍي‐کنڊ جيان جھونيون عداوتون ڏسڻ وٽان نه مليون … مئا پر پٽجن هاڻ … اسين ڳالھ ڪريون صوفي ‐ لاڪوفين جي پر هٿن ۾ … من ۾ … اُتي اسلام جي اثر کي ڪئٿولڪ اُوسرڻُ نه ڏنو آهي. اسپين ۾ صرف ۽ صرف ڪئٿولڪ ويچارڌارا آهي. اسلام اُسريو پر اُن جي اثر کي گھٽايو ويو.
ڏاڏي سائين جو پهاڪو پيو ياد اچي. ڪڍ ڪُڪُڙ دائري کان آنا ٿي لاهي! قرطبه مان ڪجھ سوکڙيون خريد ڪيون. عربيءَ ۾ لکيل مُواد واريون ٽي‐شرٽس اۡتي گھڻيون هيون، اُتي هڪُ ٽاور آهي جنهنکي اندران ڏسڻ جي صلاح ڏني وئي، اُتي پھچڻ تي معلوم ٿيو ته شام جو چئين بجي کلندو. ڪئٿڊرل سامهون مسجد نالي واري هوٽل هئي اُتي ڪولڊ ــ ڊرنڪ ۽ ٻارن آئسڪريم وغيره ورتي، اُتان ٿوري پنڌ تي رومن برج پار ڪري اسپيئنش سئِنگاگه ڏسڻ وياسين جيڪا چوڏهين صديءَ ۾ اُن دور جي مقبول طرز تي ٺاهي وئي هئي. ان جي هيٺين ڀتين جا چاپوڙا لھي چڪا هئا باقي مٿين حصي تي جھوني ڪاريگري اڃان موجود هئي. اندر هڪُ هال هو ٻنهي پاسي بئنچون پيل هيون وچـ۾ ميڻ بتين جو اسٽئنڊ هو. بئنچن تي ويهي هرڪو ڌڻيءَ جي عبادت ڪندو هو. سامهون يهودين جو پريسٽ ويهي پرچار ڪندو هو. ٻاهر هڪ پٿر جي وڏي مورتي هئي جيڪا قرطبه جي هڪ وڏي فلاسفر ۽ ميڊيڪو جي هئي جنهن جو جنم 1135ع ۾ ٿيو هو. واپس ورڻ تي اڳتي ڪجھ فاصلي تي قلعو هو، ان روڊ تي ڪجھ ڪوچوان گھوڙي گاڏيون کڻي ان سڄي علائقي جو سيلانين کي سير پيا ڪرائين. اڳڀرو هڪُ باغ هو.
اشوڪ چيو ان وچ ۾ لنچ ڪري ٿا وٺون، وڻ جي ڇانو هيٺان ڪجھ ڪارون پارڪ هيون اسان به اُتي ڪار پارڪ ڪئي. منهنجي ڪري پونم روٽي ٺاهي ڏيندي هئي، اشوڪ چرچو ڪري چوندو هو پونم تون وينا کي کارائي کارائي هتان ٿلهو ڪري انڊيا موڪلينس. پوڙيون به هونديون هيون پڪوڙا به ته چيز، پيز پُـلاءُ سلاد مطلب ته واھ جا طعام ٺاهي ڏيندي هئي، ٻار کائڻ کان ڪترائين، اشوڪ ۽ مان … پونم کي چوان پونم! ايترو ڇو ٿي ٺاهي ڏين ٻار ته کائن نه ٿا… پر پونم ويجيٽيرين جي لحاظ کان مطلب ته هر طعام ٺاهي فرسٽ ڪلاس پئڪنگ ڪري ڏيندي هئي. جيئن ڀڳوان کي نانا پرڪار جا پڪوان ارپڻ ڪيا ويندا آهن تئين ملندا هئا. هوٽلن ۾ ته سڄي جا سڄا جانور ٽنگيل نظر ايندا هئا کائڻ تي من ئي نه ڪندو هو. هاءِوي تي مان صرف چانھ يا ڪولڊ ڊرنڪ کانسواءِ ڪجھ نه وٺندي هيس، ان لحاظ کان شُڪر ڪريان جو اُتي گھر هو نه ته يورپ ۾ ويجيٽيرين لاءِ اصُل مُصيبت آهي. مان ته وري انڊو به نه کانءَ، 1990ع ۾ جڏهن آمريڪا وئي هيس ته مونکي ايڏي ڪمزوري اچي وئي جو سانا جي ميمبر ادي بشير ڀانڊ ڊائٽ جون گوريون وٺي ڏنيون، جن جو سهارو وٺـڻو پـيو.
اسان قرطبه جي يونٽي ‐ ٽاور کي ڏسڻ لاءِ اندر داخل ٿياسين. اندر مختلف زبانن ۾ ان متعلق رڪارڊنگ ذريعي ڄاڻ ڏني پئي وئي. اشوڪ ۽ ٻارن اسپئنش ۾ ۽ مان انگريزيءَ جي رڪارڊنگ ٻڌي رهي هيس، جيئن ئي اندر داخل ٿياسين ته اندر ميڊيڪل جا اوزار موجود هئا جنهن جو ايجاد اُتي جي ماهرن ڪيو هو وڏي ڳالھ اها هئي جو اُهي ايڏي عرصي بعد اڄُ به آپريشن ۽ علاج وغيره لاءِ استعمال ٿي پئي سگھيا، اڳتي زرعي ٽيڪنالاجي ۽ پاڻيءَ جي سرشتي جي نظام جا ماڊل موجود هئا. ڪنن تي لڳل هيڊ ‐ فون، ڪئمينٽريءَ ذريعي ملندڙ ڄاڻ ال‐ اندلوس جي رهڻي ڪرڻي تهذيب ‐ تمدن، سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي تمام ئي سُھڻي ۽ دلچسپ ڄاڻ ملي. اتي اسلامي خليفي جي دعوت جو منظر جنهن ۾ ڪئٿولڪ پير جي آمد جو منظر هو. ان کان علاوه، المبرا جي قلعي جو ماڊل ۽ اُن متعلق ڄاڻ، الڳ الڳ منزلن تي موجود هئا. هيٺ واپس لهڻ تي ساڄي پاسي تي ٽي آدم قد کان به ڊگھا وڏا انسانن جا ماڊل موجود هئا، اهي يهودي، عيسائي، مُسلمان شخصيتن جا هئا جن جا پنهنجي پنهنجي مذهب جي ايڪي، ڀائيچاري ۽ ميل ملاپ جي قولن ذريعي سکيا جا پيغام بيان ڪري رهيا هئا،هي شئوُ لائيٽ ۽ سائونڊ تي آڌارت هو، پهرين لائيٽ يهودين جي شخصيت واري ماڊل تي وڌي وئي، ان کانپوءِ ايل فئنسو تي، تنهن کانپوءِ ال ‐ عربي جي ماڊل تي، ان طرح هر هڪ مذهب واري ماڊل تي روشني پوڻ سان گڏوگڏ اُنهن جي مذهبن جي مُقدس پيغامن جا قول بيان ڪيا پئي ويا. انسانن ۾ ڀائيچاري، پريم ۽ برابري قائم ڪرڻ وارا ويچار جن جا نالا هن طرح لکيل هئا :‐
(1). Averroes (2). Alfanso X (3). Maimonides (4). Al-Arbi
قرطبه جي ان يونٽي ‐ ٽاور ڏسڻ کانپوءِ ٻاهر وزٽر‐ بوڪ رکيل هو، اُن تي جڏهن تاثرات لکڻ چاهيم ته سچو سائينءَ جو هيءَ شعر لبن تي آيو :‐
آئون جو هي آهيان سو هي آهيان
هندو مومن نه آهيان ڙي يار
اسان جي صوفي سنتن، درويشن، فقيرن به پريم، ڀائيچاري جا پيغام ڏنا آهن.
مذهبن مُلڪ ۾ ماڻهو مُنجھايا