نـيويارڪ
اُن وقت اشوڪ مميءَ کي اسپين پنهنجي نئين گھر جي مهورت جي سلسلي ۾ دهلي وٺڻ آيو هو. مميءَ چيو تون امريڪا مان ٿي مئڊرڊ رکڙيءَ واري ڏينهن تي ضرور پهچج، جو ستنارائڻ تي جاءِ جو مهورت آهي. دهليءَ کان رات جو ٽئين بجي جي فلائيٽ هئي. ست لڳي ويهن منٽن تي اتي جي مڪاني وقت موجب فرئنڪفرٽ پهتس ۽ منهنجي واچ ۾ سوا ٻارهان ٿي رهيا هئا. ڪجھ فارميلٽيز کانپوءِ اُتي اٺ پنجيتاليھ ٿيا هئا. دهليءَ کان فرئنڪفرٽ تقريبن ڇھ هزار هڪُ سئو ارڙهان ڪلوميٽرن جو فاصلو هو. وري اُتان فرئنڪفرٽ کان واشنگٽن ڊي.سي. ڇھ هزار پنج سئو پنجيتاليھ کن ٿيندا. پهريون ڀيرو آمريڪا سفر دوران جڏهن سمنڊ مٿان جھاز هلي پيو ته هيٺ پاڻي ڏسي جان نڪري رهي هئي. اوچتو واشنگٽن لهڻ وقت زوردار رڙيون واڪا، چيٽون ٿيون مان ڏڪي ويس الائي ڇا ٿيو، نه ڄاڻ ته فلائيٽ ۾ موجود ماڻهن سفر دوران سک سان پهچڻ تي خوشين جو اظهار ڪري رهيا هئا، پُٺيان ڪيترا نوجوان ويٺا زوردار تاڙيون وڄائڻ لڳا. ڪجھ دير اڳ جيڪو ساھُ مُٺ ۾ هو، اُن مان نجات ملي، اڪيلائپ ۾ پنهنجو پاڻ تي کلي ڏنم. اُتان هاليڊي‐اِن هوٽل ۾ پُهتس. ڊاڪٽر سرفراز ميمڻ سان ڳالھ ٿي. مان اُن کانپوءِ پلنگ تي وڃي ڪريس. ٻئي ڏينهن ڪمري جي فون جون گھنٽيون پيون وڄن، مونکي اصلُ هوش ئي ڪانه هو.
31 جولائي 1990ع کان 15 جولائي تائين سانا جي ڇهين سالياني ڪانفرنس هوٽل هاليڊي‐اِن ۾ رکيل هئي. اُن ڪانفرنس ۾ پروفيسر امينا خميساڻي، جناب عبدالله شاه، جناب حفيظ پيرزادو ۽ ٻيا ڪيترا آيل هئا. اُن وقت سانا جو پريزيڊنٽ جناب خالد هشماڻي هو. ڊاڪٽر دوداڻي، شنڪر لکاني، آدرش سنڌي، ڊاڪٽر آفتاب قاضي، ڊاڪٽر سرفراز ميمڻ، ڊاڪٽر بدر شيخ، ڊاڪٽر رزاق ميمڻ، منظور ميمڻ، اقبال ترين، انور شيخ، عبدالرحمان سومرو، جاويد لغاري ۽ ٻيا ڪيترا جُـڙيل هئا. منهنجي سُـٺي سارسنڀال لڌائون. ڊاڪٽر دوداڻي جا ٿورا، جن وقت به وقت ياد ڪيو آهي. بحث ۾ منظور ميمڻ، ڊاڪٽر وقاصي، جناب انور شيخ، مسٽر انصاري ۽ مٿين سڄـڻن کان علاوه ٻين سڄـڻن حصو ورتو. سائيم جي.ايم. سيد جي سياست ۽ ٻين موضوعن تي بحث رهيو، ڪجھ ذڪر پنهنجي آرٽيڪل ۾ اڳـ۾ ڪري چُڪي آهيان. مون جڏهن ويچار پيش ڪيا ته پروفيسر امينا خميساڻيءَ شاباس ڏني، کيس آواز به پسند پيو. بشير ڀنڊ طرفان ميامي جي دعوت رهي ۽ ڊزني‐ورلڊ ڏسڻ جو موقعو مليو. مياميءَ ۾ هن سنڌ واري ڪچهريءَ جو بندوبست ڪيو هو. کاڌو به سنڌ وارو ۽ اُهو به پنهنجي هٿن سان تيار ڪيل، حالانڪ هن جو فاسٽ‐فوڊ واريون موٽيلس هيون، سندس گرل فرينڊ حيران ٿي ته اهڙي ڪهڙي اهم شخصيت آهي جنهن جو هو خود ڌيان رکي رهيو آهي. پنهنجي ڳوٺ دادوءَ جا حال احوال ۽ امريڪا ۾ رهندڙ سنڌي نوجوانن جي پنهنجي سنڌ واري ماحول کي ياد ڪرڻ ۽ هتي جذباتي طور پاڻ کي دٻاءُ هيٺ محسوس ڪرڻ.
الطاف ميمڻ ۽ سندس گھرواريءَ ڪافي وقت ڏنو، نه صرف اهو پر جيجي زرينا بلوچ، اياز لطيف پليجو ۽ مونکي پنهنجي گھر هلي ٽڪڻ لاءِ چيو. شنڪر لکاني پنهنجي گھرواريءَ سان مُلاقات ڪرائي، تمام سُٺو ڇوڪرو آهي، صبح جو سائنس ميوزيم، نئشنل ايئر ائنڊ اسپيس ميوزيم ۽ شام جو پوسٽ آفيس ايوينيو ۾ ان جي ٻارن سان گذري، پُـٽن جا نالا سُٺا رکيا هئائين، هڪ جو نالو بيجل هو. هدايت بلوچ، اسرار انصاري ۽ لنڊن مان آيل سڄڻ ۽ ان جي بيگم سان گڏ شاپنگ لاءِ وياسين. واشنگٽن ۾ اسپيس ميوزيم ۾ ئي چڱو وقت نڪري ويو.
ويٽنام جي جنگ ۾ مارجي ويل آمريڪي فوجين جي ياد ۾ ويٽنام وئٽرنس ميموريل اڏيو ويو آهي. اُن وقت ڪيترون زالون مرد پنهنجن پنهنجن وڇڙي ويلن کي ياد ڪري رهيا هئا. ان جي خاص ڳالھ اِها آهي ته اهو يادگار ويٽنام جي وار ‐ وئٽرن جي چئرٽيبل تنظيم جي (27 اپريل 1979ع) سوچ جو نتيجو آهي. آمريڪا جي جيڪا جنگ تي پاليسي هئي اُن کان ڪنارو ڪري صرف شهيدن ۽ جيڪي جنگ ۾ لاپتا ٿي ويا، يا جن کي جنگي قيدي بڻايو ويو، تن جي ياد قائم رکڻ لاءِ اڏيو ويو آهي. ان يادگار لاءِ امريڪي ڪانگريس پهرين جولائي 1980ع تي منظوري ڏني، ان جي ڊزائين جي سلسلي ۾ قومي سطح تي کلي چٽاڀيٽي رکي وئي جنهن ۾ ارڙهن سالن کان وٺي مٿي جي ڄمار جا ماڻهو شرڪت ڪري سگھن پيا. ان لاءِ 1421 داخلائون مليون جنهن مان اِيٿن جي 21 سالن جي هڪ ڇوڪري جيڪا يونيورسٽيءَ جي شاگرد هئي. مايا‐ينگ‐لئن تنهن جي داخلا عالمي طور تسليم شده فنڪارن ۽ ڊزائينرن تي آڌارت اٺن ججن جي پئنل منظوري ڏني. جيڪي پٿر جون مورتيون آهن سي واشنگٽن جي بُت تراش فئڊرڪ‐هارٽ جون تيار ڪيل آهن. يارهين مارچ 1982ع تي ان ميموريل جي ڊزائين ۽ نقشي کي منظوري ڏني وئي. 26 تاريخ مارچ تي کوٽائي شروع ڪري ان ڀت (ديوار) کي آڪٽوبر ۾ مڪمل ڪيو ويو ۽ يارهين نومبر تي امريڪي صدر کي سونپيو ويو، جنهن تي 70 لک امريڪي ڊالر لاڳت لڳي، جيڪا رقم ٻه لک پنجهتر هزار رضاڪارانه تنظيمن، وئٽرنس جي يونين، ڪارپوريشنس، فائونڊيشن ۽ انفرادي طور آمريڪي فردن جي دان ذريعي گڏ ڪئي وئي. هيءُ يادگار قوم کي تيرهين (13) نومبر 1982ع تي سمرپڻ ڪيو ويو، 1984ع ۾ آدم قد نما هٿيارن سان ورديءَ ۾ فوجين جون مورتيون شامل ڪيون. ان ڀت جي ڊيگھ 246075 فُٽ آهي، ان لاءِ گرينائيڊ جو پٿر ڀارت جي بئنگلور شهر مان گھرايو ويو هو.
واشنگٽن جي پهرين صدر جي ياد ۾ واشنگٽن يادگار به سيلانين جي ڪشش جو باعث آهي. وطن لاءِ ڪيل خـذمتن جي احترام طور اهو اڏيو ويو آهي. فوج جي ننڍي ٽڪڙيءَ جي ڪمانڊر طور جيڪو ننڍين بئٺڪن جي آزاديءَ لاءِ جاکوڙ ڪري رهيو هو، جنگ جي پهرين ٽن سالن اندر ئي هن اهم سوڀون حاصل ڪيون. تاريخ ۾ اهم جاءِ والاري ۽ عوام جي دلين تي راڄ ڪيو. سندس قول هو : سالميت ۽ مضبوطي! ان جي ڊزائين رابرٽ ملس تيار ڪئي. ڪجھ ڦير گھير به ٿي. پنج سئو پنجونجاھ فُـٽن کان مٿي آهي ۽ هيٺ ڀت جي ويڪر (ٿولھ) اٽڪل پندرهان فُٽ بيان ڪئي ٿي وڃي، ان يادگار جو وزن نوي هزار اٺ سئو چئونجاھ ڄاڻايل آهي. جارج واشنگٽن جي وفات وقت اهو ويچار ڪانگريس کي 1783ع ۾ آيو پر ان تي پيروي ڪانه ٿي، وري 1833ع تي برک شخصيتن ويچار کي اڳتي وڌايو، 1874ع ۾ ڪجھ سلسلي کي اڳتي وڌايو ويو، وري سياسي ويڙھ ڪري رنڊڪ پئي، اُتر ڏکڻ جي ناسازگريءَ جو نتيجو گھرو جنگ رهي جنهن ته ماڳي ئي تعميري ڪم کي ٺپ ڪري ڇڏيو. 25 سالن تائين اهو روڪيل رهيو. نيٺ 21 فئبروري 1885ع تي مڪمل ڪيو ويو. نائين (9) آڪٽوبر 1888ع تي عوام لاءِ کوليو ويو. اتي پهرين اِيليويٽر ٻاڦ وارو هو، 1901ع تائين استعمال ڪيو ويو.
دنيا جي سُپر پاور مُلڪ جي رهائشگاھ وائيٽ هائوس جو درشن ڪرڻ به نصيب ٿيو. مان اُتان (17) سترهين جولائي تي نڪتس. 19 جولائي تي مِيامي بيچُن جو سير سپاٽو. مِياميءَ ۾ هڪ ٻئي جي مٿان برجس ٺهيل آهن. ٽرئفڪ تمام ئي روانيءَ سان هلي ٿو. سيونمائيلس برجس اتي اُن وقت ٻُـڌايو ويو ته تقريبن هڪُ هزار سنڌي رهن ٿا. ٻه سنڌي گُـردوارا آهن، هڪ مسجد آهي. سنڌي ڪاروبارن ۾ پورا آهن، صرف ڌارمڪ ڏينهن چيٽي چنڊ يا ڏياريءَ وغيره جا فنڪشن ڪن ٿا. 18 جولائي تي ڪار ذريعي ڊيسني ورلڊ لاءِ روانگي ٿي. ادي بشير وٽ هڪُ جونيئر سنڌي ڇوڪرو اختر نالي سان هو، تنهن تي ڊيسني ورلڊ ڏيکارڻ جي هن جوابداري رکي. مئجڪ هائوس، ايم.جي.ايم. اسٽوڊيو جتي شوٽنگ جا اِفيڪٽس ورتا ويندا آهن ۽ ڪارٽون ڪيئن ٺهندا آهن اُهو مرحلو ڏٺو. ايم.جي.ايم. اسٽوڊيو ۾ مِني ريل ۾ جڏهن سير ڪرائي ڄاڻ ڏيئي رهيا هئا ته اوچتو باھ جا اولا، ڄڀيون جيان اسان جي قريب اچڻ لڳا، سڀئي سيلاني ڊڄي ويا پر نقصان نه ٿيو، بگ‐ٿنڊر‐مائونٽين‐ريل روڊ؛ اهو فلم ۾ هڪ ائفيڪٽ وارو سِين هو، ان ائڊوينچر ۾ ڪيترن جون شيون گُم ٿي وينديون آهن، ڪِن جا چشما، ڪِن جون هئٽس ڦهڪو ڪري، ڪري پون. سفر دوران انهن کي سنڀالي پاڻ وٽ رکڻ ۽ مقرر فاصلي تي رهڻ هدايت به ڏني ويندي آهي. پاڻيءَ ۾ بمبازيءَ وارو اِفيڪٽ ساڳيءَ طرح مَلٽي اسٽوري بلڊنگ، ان طرح جي ننڍڙي هئي، ننڍڙيون دريون، انهن جا ڪيئن ٿا اِفيڪٽس وٺن. اڄ ڀارت به فلمي کيتر ۾ وڏي ترقي ڪئي آهي. ڊيسني ايم.جي.ايم. اسٽوڊيو جا ائڊوينچر، والٽ ڊيسنيءَ جي ننڍپڻ کان وٺي ان جي موجود اڏڻ واري مرحلي تائين ڄاڻ، ڪن فلمن ۾ سندس آواز ذريعي بيان. اتي هال‐آف‐پريزيڊنٽس ۽ اَمريڪا جي تاريخ ۽ هيل تائين ٿيل پريزيڊنٽن جو احوال بيان ڪيو وڃي ٿو.
سميلن کان پهرين آرلئنڊو جي سفر جو مختصر ذڪر انڪري ڪيو جو پهريون ڀيرو اُتي 1990ع ۾ سانا جي ڪانفرنس ڪري اچڻ ٿيو. سن 1999 ۾ سنڌي سميلن جي ڪري وري اتي اچڻ ٿيو. 28 جولائي تي پنجي بجي نيويارڪ پهچڻ کانپوءِ مڪاني فلائيٽ ذريعي آرلئنڊو روانگي هئي. گلو خشڪ ٿي رهيو هو، فلائيٽ ۾ پهريون ڪمُ ٻه ٽي گلاس پاڻي ۽ جوس جا پيتم، دل ڌڪ ڌڪ پئي ڪري، رات ٿي چڪي هئي. ڏهين بجي فلائيٽ اتي پهچڻي هئي، سفر دوران جيڪي هوائي جهاز گولاٽيون کارايون تن اصلُ ساھُ مُٺ ۾ ڪري ڇڏيو، هيٺ پاڻيءَ تي نظر پوڻ سان هانوءُ کاڄي ٿي ويو، مونکي ترڻ ايندو ڪونه آهي، من اندر ڪئي خوف…… ڄڻُ جي ترڻ اچي ها ته تري پار پوان…… پنهنجي نادانيءَ تي ڪهڙو ردي عمل ڏيان.
خير سان 28 جولائي رات جو ڏهين بجي اتي پهتس، هوائي اڏي تي سميلن جو ميمبر مسٽر هريش منگھناني وٺڻ آيو، تڏهن ڪجھ ساھ پيو. هوٽل ۾ وملا تواري ملي جيڪا پڻ اُن وقت پهتي هئي، جنهن تي ڪلچرل پروگرام جي جوابداري هئي هن سان گڏ سندس مُسلم پاڪستاني ساهڙي به هئي. رات جو ڪافي دير کانپوءِ ننڊ آئي ٿڪاوٽ به زبردست هئي. اُتي لڪشمي ڪرپلاڻيءَ سان به مُلاقات ٿي جنهن کي ڪويتا لکڻ جو شونق هو، ڪجھ ڪويتائون پڙهڻڻ لاءِ ڏنائين. ٻئي ڏهاڙي لنچ هڪ انڊين ريسٽورينٽ ۾ رکيل هئي.
جيئن ته سميلن جو بندوبست رتنا گدواڻيءَ کي ڪرڻو هو، اُن سان ڳالھ ٻولھ ٿي. صدر شري پريم لالواڻي ۽ وملا تواريءَ منهنجو سامان پنهنجي ڪار ۾ رکيو، ٻاهريان ڊيليگيٽس اچي چڪا هئا. ٽي چار ڪلاڪ ڪمري جي انتظار ۾ ان دوران ڪيترا ڄاتل سُڃاتل مليا پر منهنجو ساھُ ته پنهنجي بيگين ۾ اٽڪيل هو، انڪري نه ته اُن ۾ ڪي هيرا جواهر هئا پر، اُن ۾ سميلن دوران جيڪو فئشن شو مونکي پيش ڪرڻو هو، اُهو سامان هو. پنهنجي پريشانيءَ جو ڪهڙو بيان ڪريان، بس لطيف سائينءَ جون هيءُ سٽون منهنجي اُن وقت جي حالت جون ترجماني آهن.
حـقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪرايان ذري
لڳي ماٺ مرن کي، ڏونگر پون ڏري. ( شاه )