• خوبصورت سنڌ جي سپني کي ساڀيا ڏيڻ جو رستو
هي ڪتاب نه رڳو دبئي جي اوسر جي هڪ اکين ڏٺي گواهه پاران لکيل ڪهاڻي آهي پر ساڳي وقت سنڌي سماج جي ان دور جي ڪيترن ئي سگھارن ۽ اُتساهيندڙ پاسن کي رڪارڊ تي آڻڻ جي به هڪ شانائتي ڪوشش آهي. اڄوڪو سنڌي سماج جيڪو نراسيت جي هٿان نپوڙجي رهيو آهي، اُتي اتهاس جا هي اتساهيندڙ حوالا هڪ خوبصورت آئيندي کي جوڙڻ جو ڏس به ڏين ٿا.بدقسمتيءَ سان ورهاڱي وقت لکن جي ڳاڻيٽي ۾ سنڌي هندن جي لڏپلاڻ سان سنڌي سماج ۾ هڪ اهڙو ته ڀوائتو سماجي خال پيدا ٿيو. جنهن کان سنڌي سماج اڄ ڏينهن تائين جان آجي نه ڪري سگھيو آهي. رام بخشاڻيءَ جي هن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ اندازو ٿئي ٿو ته سنڌي هندو ڪيئن نه سنڌي سماج لاءِ معاشي طور ڪرنگھي جي هڏي بڻيل هئا. سندن اورچائي، ڏکين حالتن ۾ معاشي پاڻ ڀرائي لاءِ جاکوڙ جو جذبو، ڏيساور جي لھه وچڙ، ڪاروبار ۽ وڻج واپار جي رمزن جي ڄاڻ ۽ مٽيءَ کي سون بنائڻ واري صلاحيت جيڪڏهن سنڌي ۾ موجود رهي آهي ته اهي اڄوڪي سنڌ کي دبئي، سينگارپور، هانگ ڪانگ ۽ ڪوريا جي ٽڪر جو ملڪ بنائي پئي سگھيا. هي ڪتاب پڙهي اندازو ٿئي ٿو ته درحقيقت اڄوڪي چمڪاٽ ڏيندڙ جديد دبئي جا باني ته سنڌين هندو هئا، جن اتي جديد بنيادن تي ڪاروبار ۽ وڻج واپار جا بنياد رکيا. سنڌي هندن جون اهي سموريون صلاحيتون، خاص طور تي سندن اڻ ٿڪ پورهيي جا وچور پڙهي اندازو ٿئي ٿو ته جيڪڏهن ورهاڱي وقت کين وطن جا وڻ نه ڇڏڻا پون ها ته سندن موجودگيءَ سان اڄوڪي سنڌ هڪ بنھه مختلف ڏيک ڏيندڙ سماج هجي ها. ڊسمبر 7 4 9 1ع جي پڇاڙڪن ڏهاڙن ۽ جنوري 8 4 9 1ع جي شرعاتي ڏهاڙن جي ڳالهه آهي، ڪراچي رت ۾ ٻڏل هئو، سرحد پار کان آيل ڪلمي گو ڀائرن کي ان ڳالهه تي ڪاوڙ هئي ته سنڌ جو وڏو وزير ايوب کهڙو وڌيڪ پناهگيرن کي سنڌ ۾ ورسائڻ جي مخالفت ڇو ڪري رهيو آهي. قصو ايترو وڌي چڪو هئو جو ڏهين جنوري تي سنڌ سرڪار هڪ نوٽيفڪيشن جاري ڪيو ته ڊسمبر ۾ 4 6 سکن کي قتل ڪرڻ واري وڳوڙ دوران مسلمان مهاجرن هندن جي جن دڪانن ۽ گهرن تي قبضا ڪيا آهن، تن کي اتان ڪڍي جائيدادون واپس هندن حوالي ڪيون وڃن، پر ڪو فرق نه پيو ۽ ڏهن ٻارنهن ڏينهن ۾ 8 1 هزار وڌيڪ هندو ملڪ ڇڏي هليا ويا. تن ڏينهن ۾ ايوب کهڙي ڊان اخبار ۾ لکيل هڪ مضمون ۾ شهر جي صورتحال هن ريت ڄاڻائي: “جڏهن وڳوڙ ٿيو ته ڪاروباري هندن جو هڪ ڊنل وفد يارهين وڳي ڌاري منهنجي آفيس پهتو. مون ان ئي مهل سپرنٽينڊنٽ پوليس شريف خان کي فون ڪئي ۽ کيس هدايت ڪيم ته موقعي تي پهچي امن امان بحال ڪري. ڪلاڪ ٻن کان پوءِ هندو دڪاندار وري مون وٽ پهتا ۽ ٻڌايائون ته پوليس، وڳوڙ ختم ڪرڻ لاءِ ڪا به ڪارروائي نه پئي ڪري، مارا ماري ۽ ڦرلٽ جو سلسلو جاري آهي. تنهنڪري آئون صورتحال جو جائزو وٺڻ لاءِ پاڻ موقعي تي پهتس. مون اتي ڏٺو ته سپرنٽينڊنٽ پوليس صرف ڏهن ماڻهن سان 0 0 5 ڄڻن جي هجوم اڳيان بيٺو هئو. مون ڪراچيءَ جي آءِ جي کي فون ڪئي پر ان جو ڪٿي به ڏس پتو نه مليو.”
ورهاڱي وقت اٽڪل ساڍا چار لک آباديءَ واري ڪراچي شهر ۾ سنڌي ڳالهائيندڙ 1 6 سيڪڙو هئا، جڏهن ته اردو ڳالهائيندڙ صرف 6 سيڪڙو هئا. ڌارين جي آيل يلغار جي نتيجي ۾ چند سالن اندر اهي انگ اکر ابتا ٿي ويا ۽ 1 5 9 1 ع جي آدمشماريءَ موجب اردو ڳالهائيندڙ 0 5 سيڪڙو ۽ سنڌي ڳالهائيندڙ آبادي صرف 6.8 سيڪڙو هئي. سنڌي ڳالهائيندڙ هندو، جيڪي ورهاڱي کان اڳ ڪراچي جي آباديءَ جو 1 5 سيڪڙو هئا، تن جو تعداد 1 5 9 1 ع ۾ صرف 2 سيڪڙو وڃي بچيو، باقي سڀ لڏ پلاڻ تي مجبور ٿي ويا. ائين ڪراچيءَ ۾ سنڌين جون باقي بچيل علامتون به ختم ٿيڻ لڳيون. مقامي ماڻهن کي متروڪ ملڪيتن خريدڻ جي حق کان محروم ڪري ۽ سنڌي ميڊيم اسڪول ختم ڪري، ڪجهه سالن اندر هن شهر جي سنڌي شبيهه کي مڪمل طور بدلايو ويو. ننڍا وڏا ڪاروبار به ٻاهرين جي حوالي ٿي ويا، ڪوڙين سچين ڊگرين تي نوڪريون به سندن حوالي ٿي ويون. خصوصي فنڊن وسيلي قائم ڪيل صنعتون به سندن “هنرمند” هٿن حوالي ٿي ويون ۽ سنڌي ڳالهائيندڙن کي ڌڪي ٻهراڙين ۾ اجگر جيان وات ڦاڙي ويٺل وڏيرڪي نظام ۾ ڦٽو ڪيو ويو.
اڄوڪو سنڌي سماج ڪاهلي، نااهلي، شارٽ ڪٽ، مدي خارج وڏيرڪي روين، رشوت ۽ هٻڇ جي حوالن سان سُڃاپجي رهيو آهي. رام بخشاڻيءَ جي ڪتاب ۾ تڏھوڪي دور جي سنڌين بابت پڙھي اندازو ٿئي ٿو ته سنڌي ڪيڏا نه جاکوڙي ۽ ھمٿ ڀريا ھئا. رام بخشاڻيءَ پنهنجي ڪتاب جي باب چوٿين ۾ لکي ٿو ته “ڪنھن به غير سنڌي آڏو سنڌيءَ جو لفظ اُچاربو مس ته سندس ذھن ۾ ھڪدم جيڪو پھريون خيال ايندو سو ھي ته ھي اُھي ماڻھو آھن، جيڪي سخت پورھيو ڪري، ڏک سک سھي، ڏينھن رات جاڳي، ڪاروبار وسيلي ڪنھن اُوچي پد تي پھچندا آهن.”
ليکڪ جا ھي جملا سنڌي قوم جي اُن سڃاڻپ جي عڪاسي ڪن ٿا جن کي اسان گذريل اڌ صديءَ دوران تيزيءَ سان وڃايو آهي.
ھن ڪتاب مان ھڪ ٻيو نتيجو چٽيءَ طرح ڪري سگھجي ٿو ته جيڪڏهن ملڪ جا حڪمران دوررس سوچ رکندڙ، سچا، وطن پرست، عوام دوست ۽ روشن خيال ھجن ته اهي پنهنجي ڏاھپ سان اھڙيون پاليسيون جوڙي سگھن ٿا جيڪي ڪجھه ڏھاڪن اندر ملڪ ۽ عوام جي تقدير بدلائي سگھن ٿيون. دبئي جي حڪمرانن جي ان ڏاهپ ۽ وطن دوستيءَ جا اھڙا ڪيئي حوالا هن ڪتاب ۾ نطر اچن ٿا.
رام بخشاڻي ڪتاب جي باب اٺين ۾ ان پسمنظر ۾ لکي ٿو ته “ ڪي ٻيون به ڳالھيون ھيون، جن دبئي جو شان وڌائڻ ۾ مدد ڏني. سڀ کان پھرين ۽ ضروري ڳالھه ھئي دبئي جي حڪمرانن جي کُلي ۽ سلجھيل سوچ ۽ دورانديشي. دبئي جي حاڪمن نون ايندڙن کي مفت زمين، ٽئڪسن کان ڇوٽڪارو ۽ جان ۽ مال جي حفاظت جھڙيون سھولتون آڇي سندن من موهي وڌو. ڪتاب جي نائين باب ۾ ليکڪ وڌيڪ تفصيل سان دبئي جي حڪمرانن شيخ راشد ۽ شيخ مڪتوم پاران انفرااسٽرڪچر جي اڏاوتن جا حوالا ڏنا آھن، جن جديد دبئي کي رِيس جھڙو ملڪ بڻائي ڇڏيو. ساڳي وقت دبئي جي ھڪ اسلامي ملڪ ھجڻ جي باوجود ھر مذھب ۽ سوچ کي مان ڏيڻ واري سندن سگھه کي به ليکڪ سندن ڪاميابي جو ھڪ اھم ڪارڻ قرار ڏنو آھي. شيخ راشد جي ان رخ جي حوالي سان ليکڪ لکي ٿو ته “دبئي انھن ٿورين جڳھين مان هڪ آھي، جتي مسجد ۽ مندر هڪ ٻئي کان چند قدمن جي مفاصلي تي جُڙيل نظر ايندا. حاڪم جي سھپ ۽ ڪشاده دليءَ جو ان کان وڌيڪ سٺو مثال ٻيو ڪھڙو ملندو ته مندر جوڙڻ لاءِ زمين خود واليءَ پاڻ دان ڪئي.”
بدقسمتيءَ سان اسان جي حڪمرانن کي جڏهن وڏا اسٽرڪچر ٺاھڻا ھوندا آھن ته وڏي خوشيءَ سان ان لاءِ دبئيءَ جا حوالا ڏيندا آهن. کين اهو پتو ناهي هوندو ته دبئي جي ترقي جو راز اهي اڏاوتون نه پر اهي عوام دوست پاليسيون ۽ ترقي پسند سوچ آهي. اهي اڏاوتون ته ان سوچ ۽ بھتر رٿابنديءَ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيون آهن.
هن ڪتاب پڙھڻ کان پوءِ سمجھه ۾ اچي ٿو ته دبئي جي حڪمرانن ڪيئن نه عوام دوست حڪمرانيءَ وسيلي ھن ملڪ کي ترقيءَ جي نين منزلن تي پھچايو. جيتوڻيڪ دبئي جي ترقيءَ واري ماڊل تي سوال به اٿاري سگھجن ٿا. پر هتي اهم حوالو حڪمرانن جي عوام دوست سوچ ۽ ان تي سندن عمل آهي. اندازو ڪريو ته دبئي جي ميونسپالٽي 1958ع ۾ وجود ۾ آئي آهي ۽ دبئي جو انٽرنيشنل ھوائي اڏو 1980ع ۾ ٺھيو آھي. ساڳي طرح دبئي جو سامونڊي پورٽ به 1958ع ۾ وڏن جھازن جي لنگر جوڳو ٿيو آھي. اڄوڪي سنڌ ۾ اھڙو انفرااسٽرڪچر ان کان ڪيئي سال اڳي موجود ھئو. ڪراچيءَ جو سامونڊي اڏو 1854ع ۾ کليو آھي ۽ ھوائي اڏو 1930ع جي ڏھاڪي ۾ اُڏامن لاءِ ڪتب ايندو ھو. ان لحاظ کان اڄوڪي سنڌ کي ته دبئي کان سئو سال اڳتي ھجڻ گھرجي ھا، جيڪا ان جي ابتڙ اڄ دبئي کان سئو سال پٺتي نظر اچي ٿي. فرق رڳو عوام دوست حڪمرانيءَ جو آھي، جيڪا ورھاڱي کان پوءِ سنڌ لاءِ ڄڻ ته ھڪ خواب بنجي وئي آهي.
ٻيو ته دبئي جهڙين اڏاوتن جا حوالا ڏيندڙ حڪمران اهو وساري ويھندا آهن ته دبئي جي ڌڻين ڪيئن نه پنهنجي اصلوڪن رھواسين جي تاريخي حقن ۽ مفادن جي رکوالي ڪئي آهي. آباديءَ جو 71 فيصد حصو پرڏيھين تي ٻَڌل هجڻ جي باوجود دبئي جي اصلوڪن رھواسين جو دبئي تي پھريون حق چٽيءَ ريت مڃيل آهي. ڏھاڪن کان رھندڙ ۽ ملڪي معيشيت جي ڪرنگھي جي ھڏي ھجڻ جي باوجود انهن لکين ماڻهن کي شھريت جو حق ناھي ڏنو ويو. ڪاروبار، تعليم، علاج، ڇپر ۽ زندگيءَ جي سمورين سهولتن ۾ اصلوڪن رھواسين کي رياست جي مڪمل سرپرستي حاصل آهي، جيڪا ڪنهن به پرڏيهيءَ جي تصور کان به ٻاھر آھي. ان جي اُبتڙ سنڌ عالمي يتيم خانو آھي، جتي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ڪيئي مِلين غير قانوني پرڏيھي نه رڳو ترسيل آھن بلڪ کين مقامي شھريت به حاصل آهي ۽ اهي سنڌ جي اصلوڪن وارثن جي ڀيٽ ۾ ھزار ڀيرا سکيو جيون گھارين ٿا. پاڪستاني وفاقي ڍانچو، رياستي نظام ۽ حڪومتي طور طريقا اصلوڪن سنڌ واسين جي حقن جي چوويھه ڪلاڪ لتاڙ ڪن ٿا ۽ ان کي قومي مفاد ۽ اسلام جو نالو ڏين ٿا. دبئي ۾ مسلمان حڪمران جو ملڪ آهي، پر اتي اسلام جي نالي ۾ اصلوڪن رهواسين جي حقن جي اھڙي لتاڙ ناممڪن آهي.
سائين رام بخشاڻيءَ جي ھن ڪتاب جو ٻيھر ڇپجڻ ۽ سنڌ ۾ رھندڙ سنڌي پڙھندڙن تائين پھچڻ تمام وقتائتو قدم آھي. اڄوڪي نراس ۽ سماجي توڙي سياسي گھوٽالن ۾ گھيريل سنڌ جي نوجوانن لاءِ ھي ڪتاب نھايت اُتساھ جو ڪارڻ بنجندو. ھيءَ ڪا سوين سال اڳ جي سنڌين جي ڪھاڻي ناھي، جنھن کي پراڻو ماضي چئي نظرانداز ڪري سگھجي. هيءَ ته رڳو ڪجھه ڏھاڪا اڳ جي سنڌين ۽ ان کان به گھٽ ڄمار واري دبئي جي اوسر جون حقيقتون آهن، جيڪي ھمعصر دور جي انھن سچاين ۽ حقيقتن جو حصو آھن، جنھن ۾ اسان اڄ به ساھ کڻون ٿا. اڄوڪي سنڌ جي نوجوانن،شاگردن،سياسي ڪارڪنن، سماجي شعبي جي ورڪرن ۽ پاليسيون ٺاھيندڙن لاءِ ھي ڪتاب رھنمائي ۽ اُتساھ جو وسيلو بنجندو. ھن وقت سنڌ کي اٿاھ نراسائيءَ مان ڪڍڻ جي لاءِ ھن قسم جي ترقي پسند خيالن ۽ مواد جي ضرورت آھي، جيڪو سکڻي نعريبازي يا سنڌپرستيءَ جي ھٿرادي ماتم بدران اھڙن ٺوس حوالن ۽ جيئرن جاڳندن مثالن سان سٿيل آھي. جنھن سان سنڌ جي آئيندي جون راھون ڳولھي سگھجن ٿيون.
اميد ته سائين رام بخشاڻيءَ جي ھيءَ ڪاوش ھڪ خوبصورت سنڌ جا سپنا سجائيندڙ ۽ انھن کي ساڀيا ڏيڻ لاءِ جاکوڙيندڙ ۽ ھر سنڌ واسي لاءِ اتساھ ۽ رھنمائيءَ جو ڪم ڏيندي.
نصير ميمڻ
اسلام آباد
آڪٽومبر 2013