6. باب ڇهون : عربن سان تعلق
مهاتما گانڌي
منهنجي وطن جو عربن سان ويجهڙو سنٻنڌ آهي.
سنڌ جا لاڳاپا صدين کان وٺي ٻاهرينءَ دنيا سان قائم آهن. خاص ڪري واپاري ناتا عرب دنيا توڙي گلف جي علائقن سان تمام پڪا ۽ پختا جڙيل آهن. هندستان جو ٻيو علائقو جنهن جا عرب دنيا سان قديمي رشتا تاريخي حيثيت رکن ٿا، سو آهي ملبار، جيڪو ڏکڻ هندستان ۾ آهي. پر ملبار ۽ سنڌ جي عرب سٻنڌ ۾ ڪافي فرق آهي. عرب فاتحن جي حيثيت ۾ ملبار ڪونه ويا هئا. اُتي هو واپارين جي صورت ۾ مصالحا ۽ ڪاٺ خريدڻ ويندا هئا، جيڪو پوءِ يورپ ڏانهن وڪري واسطي کڻي ويندا هئا. ملباري عربن لاءِ جهاز ۽ ٻيڙا پڻ ٺاهيندا هئا. ملبار جي حاڪمن هميشه عربن کي مهمان سمجهيو ۽ کين آباد ٿيڻ لاءِ زمين پڻ ڏني. کين اها به اجازت مليل هئي ته هو پنهنجي مذهب موجب رهن ۽ جيڪڏهن چاهين ته ڀلي پنهنجي دين جو پرچار به ڪن. ننڍي کنڊ جي پهرين مسجد مَلِڪ بن دينار جي نالي سان ڪوڊنگلور (ڪيرالا اسٽيٽ) ۾ آهي. اها مسجد حضرت محمد صلي الله عليه و آله وسلم جي زماني جي آهي، جڏهن ملبار ۾ اسلام جي پاڙ پختي ٿي.
سنڌ ڇاڪاڻ ته عربي کاڙي (Arabian Gulf) جي ويجهي ۾ ويجهي سامونڊي پٽيءَ تي هئي، ان ڪري عرب اتي فاتحن جي شڪل ۾ پهتا. سندن مقصد، ٻين ڳالهين کان سواءِ ڪجهه قدر ڪاروباري به هو، جنهن ۾ سنڌ جي دولت حاصل ڪرڻ به شامل هو، ان ڪري هنن سوچيو ته سنڌ کي فتح ڪرڻ سان اسان هندستان جي ٻين بندرگاهن تائين به رسائي حاصل ڪري سگهنداسين. عربن جو پهريون سامونڊي ٻيڙو سنڌ ۾ 632ع سن ۾ پهتو. ان کان پوءِ لڳاتار ڪيترائي حملا ٿيندا رهيا. آخرڪار 711ع سن ۾ محمد بن قاسم جي ڪمان هيٺ وڏو حملو ٿيو، جنهن ۾ عربن جي جيت ٿي. سنڌ جي تاريخ ۾ اهو تمام اهم واقعو هو. هندي سمنڊ ذريعي واپار جي اهم ڪڙي مسلم دنيا جو حصو بنجي وئي. اهڙي طرح سنڌ نار ۽ وچ اوڀر جي وچ ۾ واپاري ناتا وڌيڪ مضبوط ٿي ويا. ديبل جو بندر، جيڪو عربي سمنڊ جي ڪناري هو، تنهن کي هن دور ۾ ڏاڍي اهميت ملي، جيڪا 12 صدي عيسوي تائين قائم رهي. ديبل ان کان پوءِ پنهنجي اهميت قائم رکي نه سگهيو، ڇو ته ان ئي علائقي ۾ ٻه ٻيا بندر ٺٽو بندر ۽ لاهري بندر زور شور سان اُڀريا ۽ ڏسندي ئي ڏسندي گوءِ کڻي ويا. جيتوڻيڪ هندو واپاري به پٺتي ڪونه پيا، پر عرب واپارين وڏي زور شور سان هن علائقي ۾ پنهنجيون واپاري ڪوششون تيز ڪري ڇڏيون. 150 صدي عيسوي جي آخر ڌاري، هندو واپاري (ڀاٽيا) مسقط سان وڏيءَ واپاري لهه وچڙ ۾ اچي ويا ۽ ٺٽو ان واپار ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪرڻ لڳو. ٺٽي جي هندو واپارين پورچوگيز کان جهاز ڀاڙي تي ورتا ته جيئن سندن وکر کڻي مسقط وڃن، جتي هنن پنهنجا گودام ۽ ڪوٺيون قائم ڪرڻ ٿي چاهيون. ان واپار جو مکيه اسم هو ڪپڙو. ان زماني ۾ ٺٽو عمدي قسم جي ڪپهه اُپائڻ سبب ڏاڍو مشهور هو. ٺٽي جي ڇيٽ، ململ، بافتو ۽ سلڪ هٿو هٿ کڄي ويندو هو.
سچ چيو اٿن ته دنيا ۾ هر شيءِ هميشه هڪ جهڙي رهڻي ناهي. جلد ئي هوا جو رخ بدلجي ويو. جڏهن لاڙ وارو حصو مغل سلطنت جو حصو بنيو، ٺٽو پنهنجي اهميت وڃائڻ لڳو، ڇو ته هندستان جو ٻاهرين ملڪن سان واپار مغلن جي دور ۾ ٻين بندرگاهن ۽ سرحدي چوڪين وسيلي وڏي پيماني تي اڳ ئي جاري هو. هونءَ به سنڌو ندي جي پيٽ ۾ لٽ ڀرجڻ سبب ٺٽو توڙي لاهري بندر 17عيسوي صدي ۾ ان قابل نه رهيا ته منجهن ڳريون ٻيڙيون ۽ جهاز لنگر هڻي سگهن.
ٺٽي واپاري لحاظ کان پنهنجي بندرگاهي حيثيت برابر وڃائي ڇڏي، پر اتان جي واپارين ۽ سوداگرن وڏي همٿ ۽ بلند ارادي سان پنهنجي ڌنڌي جي ساک برقرار رکي. هنن جي جاکوڙ ۽جدوجهد جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هنن پورچوگيز جي جهازن تي ڀاڙڻ بجاءِ پنهنجا جهاز هٿ ڪرڻ شروع ڪري ڏنا. مسقط ۾ سندن واپار ٻيهر پير کوڙيا، سندن ساک وڌي، ايتري قدر جو هنن اتان جي حاڪم کان اجازت وٺي اتي هڪ مندر پڻ جوڙائي ورتو. مسقط کان پوءِ ٺٽي جي واپارين پنهنجو ڌنڌو گلف جي ٻين ملڪن تائين وڌائي ڇڏيو. پهرين بحرين ڏانهن رخ ڪيائون ۽ پوءِ جڏهن موتي ڪڍڻ فائدي وارو ڪاروبار ٿيو، تڏهن بحرين جي ڀاٽين موتين جي واپار جي واڌاري لاءِ وڏو ڪم ڪيو ۽ موتين جي واپارين کي وياج تي قرض ڏيڻ لڳا.
ضروري آهي ته هن صورتحال کي چڱيءَ طرح سمجهجي، ڇو ته ا ئين ڪرڻ سان سنڌين جي سوچ ۽ گلف ۾ سندن واپاري ڪارگذارين توڙي سندن وچ واري ماڻهوءَ جي حيثيت چٽي طرح ظاهر ٿيندي. ان مان سنڌين جي جاکوڙي روايتن، منجهن لڪل دائمي واپاري رڳ، سندن تهذيب، تمدن، سڀيتا ۽ سڀاءُ ۽ سڀ کان وڌ سندن جڙن ۽ بنيادن جي ڀليءَ ڀت خبر پوندي، ڇو ته اهي ئي ماپا ۽ ماڻ، وٽَ ۽ تارازيون آهن، جن جي آڌار تي اڄ جي دؤر ۾ سنڌين ايڏو اوج ماڻيو آهي. ماڻهن ۾ اجايو خيال ويٺل آهي ته سنڌين کي هر شيءِ گهر ويٺي ملي آهي ۽ ڪاميابي سندن جهوليءَ ۾ پڪل ميوي جيان اچي ڪري آهي. اها سوچ حقيقت کان سوين ڪوهه ڏور آهي، ائين سوچڻ به سنڌين سان ڏاڍائي جي برابر ٿيندو. سنڌين پنهنجي سخت محنت، سچائي ۽ روايتن سان محبت جو ثبوت ڏيندي جيڪي ڪجهه حاصل ڪيو آهي، اهو هنن جو حق آهي. اهي ئي ڳالهيون آهن جيڪي سندن وجود جي بچاءَ ۽ بقا جو ڪارڻ بنيون آهن.
جيئن مون اڳ ۾ چيو آهي ته ڪنهن به قوم، نسل، قبيلي، يا عقيدي يا اڪيلي انسان لاءِ اهو چوڻ ڏاڍو ڏکيو آهي ته هو ڪيڏانهن وڃي رهيو آهي، جيستائين کيس اها ڄاڻ ناهي ته هو ڪٿان آيو آهي. جيڪڏهن اڄ آمريڪا توڙي ٻين اهڙين قومن ۾، جيڪي اڳ غلام ڪيل ماڻهن جي ملڪن ۾ قائم ڪيون ويون آهن ۽ اهو احساس سختي سان پکڙجي رهيو آهي ته هو ڪير آهن. سندن اصل بنياد ڪهڙو آهي ۽ غلام ٿيڻ کان اڳ هو ڪهڙي ملڪ جا رهاڪو هئا ۽ پوءِ کين ڪهڙي ريت ٻين ملڪن ۾ آندو ويو آهي. ته اها قدرتي ڳالهه آهي ته هو انهن سڀني سوالن جا جواب حاصل ڪن ۽ جيستائين هو پنهنجي پاڻ کي پوريءَ ريت اطمينان نه ڏياريندا، تيسين کين سُک نصيب نه ٿيندو. گهڻن ماڻهن جو خيال آهي ته ريسرچ هڪ ڏکيو ۽ ٿڪائيندڙ ڪم آهي ۽ ان ۾ گهڙڻ کان پوءِ ماڻهو پنهنجي اصل مقصد کان هٽي ٿو وڃي، پر منهنجي لاءِ ريسرچ تصوير ۾ وڻندڙ رنگ ڀري ٿي ۽ جيڪڏهن توهان صحيح نموني، مرحلي وار تحقيق ڪندا ته بيزار ٿيڻ بجاءِ توهان ۾ نوان اُمنگ جنم وٺندا.
نيٺ ان سوال کان وڌيڪ ضروري ڪهڙو سوال ٿي سگهي ٿو ته مان ڪير آهيان؟ مٿي جنهن زماني جو احوال ڪيو ويو آهي، ٺٽي جي ڀاٽين کانسواءِ وچولي سنڌ جا سنڌي پڻ واپار وڙي ۾ گهڻي ڀاڱي حصو وٺندا هئا. انهن مان هڪ هو ڀوڄومل، جيڪو وچوليءَ سنڌ جي سيوهڻ پاسي جو هو. هن 1720ع ۾ هڪ تمام وڏي ڪوٺيءَ جو بنياد وڌو ۽ مسقط ۾ پنهنجا ايجنٽ مقرر ڪيائين. هن ڪراچيءَ کي سمونڊي بندرگاهه بنائڻ ۾ نهايت اهم ڪردار ادا ڪيو.
ڪلهوڙا دراصل سيد هئا، جيڪي عباسي خليفن جي ڏينهن ۾ عربستان کان لڏي سنڌ ۾ آيا هئا. کين زمينداريءَ جا اختيار مليل هئا. سنڌ ۾ ان وقت زميندار زمين جو مالڪ به هوندو هو ۽ گڏوگڏ حڪمرانن لاءِ ڍل وغيره به وصول ڪندو هو ۽ پئسي ڏوڪڙ جي معاملي ۾ حڪومت جي گماشتي طور ڪم ڪندو هو. اهي زميندار سنڌ ۽ بلوچستان جي علائقي ۾ بولان ۽ ان جهڙن ٻين لڪن جي نگهباني به ڪندا هئا. ائين کڻي چئجي ته هڪ حساب سان اهي حقيقي حڪمران هئا. جڏهن اورنگزيب جي مُئي کان پوءِ مغلن جي سلطنت ڀڄي ٽٽي ڀورا ڀورا ٿي وئي، تڏهن ڪلهوڙا خاندان جي وڏي، ميان يار محمد خان، سنڌ صوبي تي پنهنجي حڪمراني جي دعويٰ ڪئي. هن جي لشڪر مغلن جي سپهه سالار کي شڪست ڏئي قتل ڪري ڇڏيو ۽ گورنر کي تڙي سنڌ مان نيڪالي ڏئي ڇڏي. ڪلهوڙن پهريون ڪم ته اهو ڪيو جو جيڪي سردار ۽ جاگيردار خودمختيار ٿي ويٺا هئا ۽ پاڻ ۾ جنگيون جوٽي سنڌ جو امن امان تباهه ڪري ڇڏيو هئائون، تن کي وڏي هوشياريءَ سان پاڻ سان گڏي صلح سانت جو ماحول قائم ڪيائون. ان کان پوءِ انتظامي سڌارا آڻي، سٺي حڪمرانيءَ جو بنياد وڌائون. جيتوڻيڪ ڌارين جي ڪاهن کين سک سُمهڻ نه ڏنو، ڪڏهن ايران جي نادر شاهه ٿي حملو ڪيو ته ڪڏهن افغان جنگجو احمد شاهه ابداليءَ ۽ مددخان پٺاڻ ٿي يلغار ڪئي ۽ خون جون نديون وهايون، پر ان هوندي به هنن چڱا سڌارا آندا. نوان ڪئنال ٺاهيا ويا، جن جي ڪري زرعي زمينون آباد ٿيون ۽ فصل ڀلا ٿيڻ لڳا. ڍلون گهٽايون ويون، جن مان ماڻهن کي آسودگي ملي، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ جي آدمشماري وڌي ٽيهه لک ٿي وئي، جيڪو هڪ رڪارڊ هو.
هونءَ ته ٺٽي جا واپاري صدين کان عربي گلف واري علائقي ۾ پيا ڪاروبار ڪندا هئا، پر ڪلهوڙن جي دور ۾ ٺٽي کي اوڀر جي شاهوڪار ترين شهر جو لقب مليو، ۽ اهڙي طرح سنڌ جو ناماچار هنڌين ماڳين ڦهلجي ويو. فقط ٺٽي شهر ۾ پنجاهه هزار پٿر ۽ ڳچ سان جڙيل گهر هئا، جن ۾ آسائشي ورانڊا پڻ هئا. انهن منجهان ڪيترا گهر ته ٽي ۽ چار ماڙ اوچا هئا. برٽش ايسٽ انڊيا ڪمپني چواڻي، ٺٽو هڪ عظيم شهر هو ۽ ايڏو وڏو هو جيڏو لنڊن. منجهس چار سؤ اسڪول ۽ چار هزار ٻيڙيون هيون ۽ رنگارنگ تهذيب هئي. “برٽش تاريخدان ايڇ ٽي سورلي جي لفظن ۾، “ٺٽي شهر جي گهر گهر منجهان تانپوري ۽ ڍولڪيءَ جو آواز گونجندو هو.”
سنڌ کي ڪلهوڙن جي طرفان ٻي سوکڙي جيڪا ملي، سا هئي حيدرآباد جو شهر. هنن 1769ع سن ۾، نيرون ڪوٽ نالي هڪ ڳوٺڙي جي ڀرسان ڦليلي ڪئنال جي ڪپ تي حيدرآباد جو شهر جوڙايو. ڦليلي ڪئنال سنڌو ندي جي پوروڇوٽيءَ تي وهندو هو ۽ اڄ به پنهنجي جاءِ تي موجود آهي. حيدرآباد جو نالو ڪلهوڙن ان ڪري پسند ڪيو جو هنن حيدرآباد دکن جي نظام کي خوش ڪرڻ ٿي چاهيو، ڇو ته ڪلهوڙن سياسي مقصدن خاطر نظام سان خوشگوار تعلقات رکڻ ٿي گهريا. واپاري ڪئنال جي ڪڙ تي ٺهيل پنهنجين ڪوٺين تي وڏيون وڏيون دعوتون ڏيندا هئا، جن ۾ نالي واريون نچڻيون پري پري کان گهرائي مُجرا ڪرائيندا هئا. اهڙين نچڻين کي ڪل ڪڃريون سڏيو ويندو هو. واپارين پاڻ ۾ چندو ڪري حيدرآباد جو مشهور قعلو پڻ جوڙايو، جيڪو فقط ٻن سالن جي ٿوري عرصي ۾ ٺهي راس ٿيو. ڪلهوڙن جو خواب هو ته هو حيدرآباد کي پنهنجي گادي جو هنڌ بڻائن، پر افسوس جو سندن اهو خواب ساڀيا ٿي نه سگهيو. اهو ڪم ٽالپرن جي حصي ۾ آيو. ٽالپرن ڪلهوڙن کي شڪست ڏئي سنڌ تي قبضو ڪري ورتو ۽ آخرڪار حيدرآباد کي پنهنجي حڪومت جي گادي جو هنڌ بنايائون. نئون گاديءَ جو هنڌ، حيدرآباد، سپاهه توڙي سياست جو ڳڙهه، کاٻي هٿ تي سنڌو ندي، ساڄي پاسي ڦليلي ڪئنال، اڳتي هلي هڪ خوبصورت ۽ اهم شهر ٿيو. بئنڪر، واپاري، سوداگر، هنرمند، مطلب ته هر قسم جا ماڻهو نه رڳو سنڌ منجهان، بلڪ ڪڇ، ڀُڄ ۽ هندستان جي دور دراز علائقن مان ڇڪجي حيدرآباد ۾ اچي وسيا. اها ڪشش ان ڪري به هئي جو هن شهر جي جاگرافيائي بيهڪ خاص اهميت واري هئي. حيدرآباد، عمرڪوٽ ۽ اتر هندستان وچ ۾ ويندڙ روايتي قافلي واري رستي تي هو.
ٻيو قديم شهر، جنهن کي ڪلهوڙن جي دور ۾ نئين زندگي ملي. سو هو شڪارپور. هن شهرڪيترائي ناميارا بئنڪر پيدا ڪيا. جن اڳتي هلي، آزاد هندستان توڙي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ بئنڪون ۽ ڪاروباري مرڪز کوليا. شڪارپور ڪلهوڙن جي هڪ شاخ دائود پوٽن1671ع سن ۾ شڪارگاه طور آباد ڪئي. 18 صدي جي آخر تائين هيءُ شهر اتر سنڌ ۾ ناڻي، واپار ۽ بئنڪن جو مرڪز بڻجي پيو. هڪ وقت اهڙو به آيو جو شڪارپور ناڻي جي مٽاسٽا ۽ پرڏيهه ۾ پهچ جي سلسلي ۾ افغانستان، ايران ۽ وچ ايشيائي ملڪن تي حاوي رهيو. تاريخي سببن ڪري، هن شهر ڪاروباري ميدان ۾ پڻ وڏو نالو ڪمايو. 15 کان 18 صدي عيسوي جي وچ تائين اُتر هندستان ۽ وچ ايشيا وچ ۾ هلندڙ قافلن جو رستو لاڙ مان لنگهندو هو، جنهن جو واپاري مرڪز ٺٽي ۾ هوندو هو. جڏهن لاڙ جي شهرن جو زوال آيو، تڏهن شڪارپور جو شهرڪاروان رُوٽ تي اچي ويو. ان کان پوءِ شڪارپور جو عروج شروع ٿيو. دراني سلطنت ۾ هيءُ شهر ناڻي جو اهم مرڪز رهيو. شهرت ملندي ئي شڪارپور ۾ واڻين ۽ وياج خورن اچي ديرو ڄمايو. منهنجانئن ڪي ته ملتان کان ڪهي اچي شڪارپور ۾ آباد ٿيا. جيئن جيئن ٻاهريان ماڻهو ايندا ويا، تيئن تيئن ناڻي ۾ به واڌارو ٿيندو ويو. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو هندستان ۽ وچ ايشيائي ملڪن درميان لنگهندڙ قافلي واريءَ سڙڪ تي شڪارپور جو واپاري قبضو قائم ٿي ويو. شڪارپور جي واپاري بئنڪرن پنهنجي نئين ايجاد ڪيل هُنڊي سسٽم وسيلي نه رڳو پنهنجي ملڪ اندر، پر روس ۽ وچ ايشيائي ملڪن تي جهڙوڪر واپاري راڄ ڪيو. جيڪڏهن شڪارپوري واپار ۾ اڳرا هئا ته ڀاٽيا ۽ ٻيا سنڌي هندو وري نار جي شهرن ۾ اُڀرندڙ ۽ اسرندڙ مارڪيٽن مٿان غلبو حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. هيءَ اڻيهين صدي عيسوي جي پڇاڙيءَ جي ڳالهه آهي.
*