9. باب نائون : نئين دور ۾ پهريون قدم
سموئيل بٽلر
دبئي هاڻي ڀانت ڀانت جي ماڻهن جو شهر آهي. سندس تاريخ ۽ جاگرافيءَ کيس اڄوڪو انوکو روپ ڏنو آهي.
ڪيترين ئي پيڙهين کان وٺي دبئي جا واپاري ۽ ملاح دنيا جي ڪنڊڪڙڇ کان واقف رهيا آهن. دبئي جون ٻيڙيون سدائين ڀر پاسي وارن بندرن ڏانهن وينديون پئي رهيون آهن. ايران، مڪران، مسقط ۽ باتينا جا سامونڊي ڪنارا هنن لاءِ نوان ناهن. اهڙي ريت بحرين، بصري، بمبئي، ڳاڙهي سمنڊ، زنزيبار ۽ آفريڪا جا ڪنارا هنن جا ڏٺل وائٺل آهن. دنيا جي چئني دشائن کان ماڻهو دبئي ۾ واپار جي خيال کان ايندا هئا. خاص ڪري هڪ هنڌان خريديل مال کي ٻئي ملڪ وڪڻڻ (Re-export) جي لاءِ دبئي هڪ مثالي جڳهه هئي. ان ڪري ٻين ڀروارين رياستن جي مقابلي ۾ دبئي وڌيڪ ترقي ڪئي.
مان دبئي ۾ رهندو آهيان. مون ۽ منهنجي ڪٽنب دبئي ۾ خوشي ۽ خوشحالي ماڻي. هن شهر جا اسان مٿان تمام گهڻا ٿورا آهن. هتي اسان کي پنهنجي سڀيتا کي زنده رکڻ جو موقعو مليو ۽ اُڌاري ورتل ورثي سان پنهنجي حياتي کي سُکي رکڻ ۽ ڦلڻ ڦولڻ جا رستا به هٿ آيا. هتي رهندڙ ماڻهن کي سمجهڻ لاءِ اوهان کي دبئي کي سمجهڻو پوندو. هن اڀرندڙ شهر جي اوسر اچرج ۾ وجهندڙ آهي. ترقي جي رفتار ته تيز آهي ئي، پر واپار جا نوان نوان رخ ۽ رنگ به پنهنجو مٽ پاڻ آهن. ڪي ماڻهو دبئي کي “اوچتو اُڀريل” شهر سڏيندا آهن. هو غلط ناهن. پر اهو نه وسارڻ گهرجي ته هن”اوچتو اُڀريل” شهر جون پاڙون پراڻيون ۽ پاتال ۾ پختيون کُتل آهن ۽ هتان جي ماڻهن جي محنت، بهادري ۽ اورچائي جي تواريخ قديمي آهي.
دبئيءَ ايندڙ هر مسافر هر بار تپرس جهڙي تبديلي ڏسندو. ڪنهن به ٻاهران ايندڙ ماڻهوءَ کان پُڇي ڏسو، جواب اهو ئي ملندو، “مار! دبئي ته بلڪل بدلجي ويو آهي.”
ويهه سال اڳ ماڻهن ۾ دبئي هڪ گرم، مونجهه وارو وارياسو رڻ پٽ هو. بلڪل ائين، جيئن ڊيوڊ لين جي فلم “لارينس آف عريبيا” ۾ ڏيکاريل آهي. دبئي اڄ به گرم آهي. اڄ به وارياسو آهي. پر ان کان اڳ جو توهان صحرا جي واريءَ وارين ڀٽن تائين پهچو، دبئي هڪ جادوءَ جي نگري بنجي چڪو آهي. شهر کي ڏسي توهان جي سوچ توهان جو ساٿ ڇڏي ويندي. اعتبار نه اچيوَ ته اچي پنهنجين اکين سان پاڻ ڏسو، محسوس ڪريو، بازاريون ۽ سپر مارڪيٽ گهمي ڏسو، روڊن ۽ رستن تي سئر ڪريو، ڏينهن جي گهما گهمي ڏسو، رات جون رنگينيون پَسو. هيءُ اهو شهر آهي جتي رونقون ڪڏهن به ختم نه ٿينديون آهن، روشنيون ڪڏهن به مرجهائبيون ناهن، زندگي ڪڏهن به ٿڪبي ناهي.
دبئي پکيڙ جي خيال کان يونائيٽيڊ عرب امارات ۾ ٻئي نمبر تي وڏو شهر آهي. ڏهن لکن کان ٿورا وڌيڪ انسان هن شهر ۾ ساهه کڻندا آهن. هڪ سؤ کان وڌيڪ قومون وڏي قرب، پيار، پنهنجائپ ۽ ڀائيچاري واري ماحول ۾ پاڻ ۾ کير کنڊ ٿي گڏجي رهنديون آهن. هن حقيقي اسلامي روايتن ۽ تهذيب واري سماج ۾ هر شخص ٻئي ماڻهوءَ جي ڌرم، ويچار ۽ سڀيتا کي نه رڳو برداشت ڪندو آهي، پر ان جي دل سان عزت ڪندو آهي.
قديم ۽ جديد جو عجيب سنگم آهي دبئي. دنيا ۾ شايد ڪي ٿورا اهڙا ٻيا ملڪ ملندا جن ۾ مختلف مذهبن، روايتن، ريتن، رسمن، سڀيتائي ورثن، تاريخي سچاين کي ايڏيءَ سهپ، ايڏيءَ بردباريءَ ۽ ايڏيءَ دورانديشي سان پريت جي نازڪ ڌاڳي ۾ پوئي، هڪ مالا جي صورت ڏئي، سڀ ڪجهه ڀلائي، ايندڙ وقت جي للڪارن کي منهن ڏيڻ لاءِ فقط اوچي درجي جي سائنسي ٽيڪنالاجيءَ جي آڌار تي اڏول ۽ اٽل ڪري، دنيا جي نقشي تي اُڀاريو ويو آهي. دبئي جا اعليٰ رهائشي معيار، ماپا ۽ ماڻ، اڄ به روايتن جا محتاج آهن. نتيجي طور شهر جو جڙيل وايومنڊل نه رڳو حقيقتي ۽ اصلي ٿو لڳي، بلڪ اُن ۾ هڪ انوکوپڻ پڻ آهي، جيڪو ڪٿي ٻئي هنڌ نه ملندو. ڌار ڌار قومن، ذاتين، رنگن ۽ نسلن جي ماڻهن جو هيءُ عجيب سنگم، جنهن ۾ ڪو ڪنهن کان ڌار ناهي، ڌاريو ناهي، رهائش لاءِ روزگار لاءِ توڙي وڌڻ ويجهڻ ۽ اڳتي وڌڻ لاءِ هڪ مثالي ماڳ آهي.
جيڪڏهن دبئي کي سمجهڻ يا سمجهائڻ لاءِ ڪنهن هڪ مناسب جذبي جو اظهار ڪرڻو پوي ته اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته دبئي فقط ۽ فقط هڪ ڳولا جي وچن سان واڳيل آهي: خوب کان خوبتر جي ڳولا.
دبئي جي تاريخ ۾ جهاتي پائي ڏسندؤ ته اوهان کي هن شهر جي ترقي ۽ عروج پويان هتان جي حڪمرانن جو وڏو هٿ نظر ايندو. امارت جي اوسر جي تاريخ 1833ع سن کان شروع ٿئي ٿي، جڏهن ‘بني ياس’ قبيلي جا ڪجهه ماڻهو ڇاڙ (Greek) جي ڪناري تي اچي آباد ٿيا. شيخ عبيد بن سعيد ۽ شيخ مڪتوم بن بب جي اڳواڻي ۾ هنن دبئي ۾ مڪتوم خاندان جي حاڪميت جو پايو وڌو.
دبئي جي حيرت ۾ وجهندڙ ترقي ۽ تازه ترين ٽيڪنالاجيءَ ۾ حاصل ڪيل مهارت مڪتوم خاندان جي محنت ۽ ڊگهي سوچ جو ئي نتيجو آهي. شيخ مڪتوم بن حشر، جنهن جو شمار 20 عيسوي صدي جي سڀ کان وڌيڪ ڏاهن ۽ کليل دل وارن حڪمرانن ۾ ٿئي ٿو، سو پنهنجي آزاد خيالي سبب ڏيهان ڏيهه مشهور آهي. سندس پٽ شيخ سعيد بن مڪتوم المڪتوم 1912ع سن ۾ پنهنجي پيءُ جي جاءِ والاري. هن دبئي جي مالي حالت سُڌارڻ ۽ ملڪ ۾ سلامتي ۽ سک آڻڻ لاءِ جيڪي چڱا ڪم ڪيا، تن کي دبئي کي هاڻوڪيءَ ڀر تائين پهچائڻ لاءِ پيڙهه جو پٿر چئي سگهجي ٿو.
سندن پٽ شيخ راشد بن سعيد المڪتوم 1958ع سن ۾ دبئي جي واڳ سنڀالي. کيس جديد دبئي جو معمار چيو وڃي ٿو. هن جي انسان دوستيءَ دورانديشيءَ سبب اڄ دبئي ان جاءِ تي آهي، جتي پهچڻ جي هامَ ڪيترا سڌريل ملڪ به هڻي نٿا سگهن. دبئي انهن ٿورين جڳهين مان هڪ آهي، جتي مسجد ۽ مندر هڪ ٻئي کان چند قدمن جي مفاصلي تي جڙيل نظر ايندا. حاڪم جي سهپ ۽ ڪشاده دليءَ جو اُن کان وڌيڪ سٺو مثال ٻيو ڪهڙو ملندو ته مندر جوڙڻ لاءِ زمين خود واليءَ پاڻ دان ڪئي هئي.
دبئي ۾ واپار جي ريل پيل ۽ موٽ روانگي (Re-export) جي بي انتها ڪاميابي ڏسي، شيخ راشد دبئي ڇاڙ (Dubai Greek) کي اونهو ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو ۽ جلد ئي پوءِ ‘پورٽ راشد’ ٺاهڻ لاءِ به هدايتون ڏنيون. ان کان سواءِ ٻيا جيڪي ڪارناما هن جي دور ۾ ٿيا، تن مان ڪي آهن: جبل علي پورٽ، جبل علي فري زون، دبئي انٽرنيشنل ايئرپورٽ، ورلڊ ٽريڊ سينٽر ۽ دبئي اليومينيم ڪمپني.
هن جو وڏو پُٽُ ۽ سندس جانشين (Successor) شيخ مڪتوم بن راشد المڪتوم، جيڪو هاڻي دبئي جو حڪمران ۽ يو اي اِي جو وائيس پريزيڊنٽ ۽ وزيراعظم آهي، وڏي قابليت سان پنهنجي پيءُ جي دبئي کي هڪ جديد شهر بنائڻ واري خواب کي پورو ڪندي، پنهنجي حڪمران خاندان جي ٻين مڙني ماڻهن جي سڀ طرفي مدد ڪندو رهي ٿو.
انهي روايت کي يو اي اِي جي وائيس پريذيڊنٽ ۽ دبئي جي انهي حڪمران هزهائينيس شيخ محمد بن راشد جي اصل سوچ ۽ تصور سان اڳتي وڌايو پيو وڃي. جيڪو دراصل پنهنجي نوجواني واري ڏهاڙن ۾ ئي، پنهنجي متحرڪ ڪردار ۽ شاندار تجربي سان گڏ اڪيچار ذميواريون کڻندي ۽ انهن کي وڏي قابليت ۽ مهارت سان توڙ تائين نڀائيندي ظاهر ٿيو. مونز آفيسرز ڪيڊٽ اسڪول جو گريجوئيٽ ۽ رائل ملٽري اڪيڊمي سينڍهرسٽ (Sandhurst)جو حصو بڻيل شيخ محمد برطانيا جي وڃڻ کانپوءِ دبئي جي دفاع واري قوت کي وڌائڻ توڙي قائم ڪرڻ ۾ بنيادي ۽ اهم ڪردار ادا ڪيو. يو اي اِي جي دفاع واري وزير جي حيثيت سان شيخ محمد ان جي فوجي سگهه ۽ طاقت کي پڻ سگهارو ۽ جديد بنائڻ ۾ وسان نه گهٽايو. هن جو وڏن منظم ادارن جهڙوڪ: دبئي انٽرنيشنل ايئرپورٽ، امارات ايئر لائين، دبئي پيٽروليم ڪمپني وغيره کي قائم ڪرڻ وارين ڪوششن مان، سندس دورانديشاڻي ڪردار ۽ سوچ جي چڱي طرح سان ساک ملي ٿي. دبئي جي مستقبل کي شاندار بنائڻ واري سوچ ۽ حڪمت عملي دراصل، هن جي پنهنجي ئي شاندار تجربي مان ظاهر ٿي. جيڪو تجربو، هن پنهنجي شروعاتي ڏينهن ۾ ئي پنهنجي عظيم پيءُ شيخ راشد جي رهنمائي ۾ حاصل ڪري ورتو هو.
هزهائينيس شيخ همدن بن راشد المڪتوم يو اي اِي جي اڏجڻ کان وٺي صنعت ۽ فنانس واري وزير طور پنهنجون خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو آهي. 1995ع ۾ دبئي جي نائب حڪمران(Deputy Ruler) ٿيندي، شيخ همدن اڪيچار ذميواريون کنيون. جن جو هتي جي ماڻهن جي ترقي ۽ خوشحالي ۾ وڏو ڪردار رهيو آهي.
دبئي جي دراصل، زندگي جي هرهڪ شيءَ لاءِ پڻ جوڙجڪ ڪئي وئي آهي. سڄي دنيا ۾ پکڙيل دبئي جو نالو، شاپنگ ۽ خريدار وغيره لاءِ به هڪ متبادل شهر آهي. جتي دنيا ۽ زندگي جي هرهڪ شيءَ سولائي سان مليو سگهي ٿي ۽ هي شهر ئي انهن ڪجهه اهڙن شهرن ۾ شمار ٿئي ٿو. جتي اوهان کي خريداري ڪرڻ لاءِ پنهنجي ڪار کي لاڪ ڪرڻ جي ضرورت نه پوندي.
سندس وڏو پٽ ۽ جانشين، هزهانيس شيخ مڪتوم بن راشدالمڪتوم. جيڪو يو . اَي . اِي جو وائيس پريذيڊنٽ ۽ پرائم منسٽر هئڻ سان گڏ دبئي جو حاڪم به آهي، تنهن پنهنجي روشن خيال پيءُ جي خوابن کي ساڀيان بڻائڻ ۽ دبئي کي جديد ترين شهر ٺاهڻ ۾ وسان ڪونه گهٽايو آهي. ان ڪم ۾ سندس شاهي خاندان پڻ ساڻس ڀرپور سهڪار ڪيو آهي.
هزهاءِ نيس شيخ حمدان بن راشدالمڪتوم، يو اي اي جي وجود ۾ اچڻ کان وٺي، فائنانس منسٽر ۽ انڊسٽريز منسٽر طور ڪم ڪندو پئي رهيو آهي. 1995ع سن ۾ کيس ڊپٽي رولر طور مقرر ڪيو ويو هو ۽ پاڻ دبئي ميونسپالٽي جو چيئرمن پڻ آهي.
هزهاءِ نيس جنرل شيخ محمد بن راشدالمڪتوم 1971ع سن کان وٺي يو اَي اِي جي بچاءَ واري وزيرطورڪم ڪري رهيو آهي. کيس دبئي جو ڪرائون پرنس (جانشين شهزادو) 1995ع سن ۾ مقرر ڪيو ويو هو، جڏهن ته شيخ راشد سڀ کان ننڍي پٽ هز هاءِ نيس ميجر جنرل شيخ احمد بن راشدالمڪتوم کي ڊپٽي چيئرمن آف دبئي پوليس اينڊ پبلڪ سڪيورٽي جو عهدو مليو آهي.
دبئي جي ٻي مشهوري اها به آهي ته هت زندگي جي ضرورت جون سڀ سٺيون شيون ملي سگهنديون آهن. ٽوئرزم (سير تفريح) ته هتان جي مشهور آهي ئي، پر ان سان گڏ ٻاهران ايندڙن کي ملندي آهي هتان جي لاجواب روايتي مهمان نوازي، عزت ۽ پيار. انگريزي ۾ دبئي کي “Seven Esses” جو شهر سڏيندا آهن: سمنڊ (Sea)، سج (Sun)، رانديون (Sport)، سلامتي (Safety)، حفاظت (Security)، اسٽائيل (Style) ۽ شاپنگ (Shopping). انهن ستن ئي خوبين جي ڪري دنيا ڀر جا ماڻهو ايندي ويندي دبئي ۾ ٿورو گهڻو ضرور ترسندا آهن.
سڄي دنيا ۾ لفظ “دبئي” کي شاپنگ سان لاڳاپيو ويندو آهي. سون کان وٺي اليڪٽرانڪ ۽ ٽيڪسٽائيل تائين، ۽ گهرج جي هر اها شي جيڪا دنيا جي ڪنهن به ڪُنڊ ۾ ملندي هجي، سا هن شهر ۾ مناسب اگهه تي ۽ ڪنهن به ملاوت کان سواءِ ملي سگهي ٿي. هيءُ دنيا جي انهن چند ملڪن مان هڪ آهي، جتي توهان پنهنجيءَ موٽرڪار کي چاٻي هڻي بند نه ڪريو ته ته به ڀؤ ناهي.
جيڪڏهن دبئي ۾ ڪا ڏکيائي آهي ته صرف هڪ ڳالهه جي، هتي من پسند شي جي چوند ڪرڻ ڏاڍي ڏکي آهي. هڪ کان وڌيڪ هڪ شي موجود آهي. دل ڪڏهن هيڏانهن ته ڪڏهن هوڏانهن پئي سرڪي. ڇا وٺي ڇا وٺجي؟ ماڻهو صبح کان سانجهيءَ تائين ويٺو ڳڻتين ۾ ڳري ته به فيصلو ڪري نه سگهي. ڀلا فيصلو به ڪيئن ٿئي؟ دنيا جي هر ملڪ مان بهترين ۽ چونڊ وکر اچي ٿو هت پهچي. سپر مارڪيٽ کاڌي پيتي جي موهيندڙ قسمين قسمين کاڌن سان ڀريا پيا آهن. جيڪو وڻيو سو پسند ڪري کڻو. هر ديس جو سواد، هر ڏيهه جي خوشبو، آمريڪا کان ويندي يورپ، آفريڪا، هندستان، ڏور اولهه، مطلب ته جنهن ملڪ جو نالو کڻو، اتان جا کاڌا موجود ملندا. آسٽريليا جي دنبن کان وٺي فرانس جي چيز (پنير)، بيلجم جي چاڪليٽ کان ويندي هندستاني چانور، انهن جا قسم ۽ جنسون هر هنڌ سامهون رکيل آهن. گهرڻ جي دير آهي، ڪو ورلي اوهان کي چوندو ته فلاڻي شيءِ ناهي.
دبئي جو فري مارڪيٽ اگهن جي چٽاڀيٽي سبب ڪفائتي آهي، پر ڪنهن به قسم جي ملاوت خلاف قانون ڏاڍا سخت آهن. ٺڳي، بي ايماني ۽ ڪوڙي دعويٰ ڪندڙن کي هڪدم سزا ڏني ويندي آهي ته جيئن ٻيا سبق سکن ۽ شين جو معيار برقرار رکن. ان سلسلي ۾ ڪنهن سان به رعايت ڪانه ڪئي ويندي آهي. هر هڪ سان هڪ جهڙو ورتاءُ ڪرڻ سبب دبئي جي هڪ ساک ٺهي وئي آهي. ماڻهن کي پڪ آهي ته هو جيڪو ڪجهه خريد ڪن ٿا، ان ۾ ڪابه ٺڳي، واپاري چالاڪي، ملاوت يا ڪا ٻي خرابي ڪانه هوندي. مُدي خارج شيون، جن جي تاريخ گذري وئي آهي. سي هڪدم دڪانن مان هٽايون وينديون آهن. انهن سڀني اپائن سبب ريزڪي مارڪيٽ ۾ خريدارن کي ڪوبه ڊپ ڊاءُ يا شڪ شبهو ڪونه ٿيندو آهي. چٽا ڀيٽيءَ سبب قيمتون مناسب حد وڌي نه سگهنديون آهن. “Fly buy Dubai” (دبئي مان لنگندي خريداري ڪريو) جو اصول خريدارن لاءِ خوشيءَ ۽ خاطريءَ جو اهڃاڻ بنجي ويو آهي. اُتان جا رهاڪو توڙي مهمان مسافر ان اصول مان لاڀ حاصل ڪن ٿا.
اڄ جي مارڪيٽ ۾ ڪنهن به شيءِ جو فقط سٺو هئڻ ان جي ڪاميابي جي نشاني ناهي، ان ۾ لڳاتار سڌارو آڻڻ به تمام ضروري آهي. دبئي جا پاليسي ٺاهيندڙ سدائين ان ڪوشش ۾ رُڌل رهندا آهن ته ڪهڙي طرح نوان نوان طريقا سوچي پنهنجي مارڪيٽ کي پهرئين نمبر کان هيٺ ڪرڻ نه ڏيون. سندن اها سوچ انهن ماهرن جي واپاري تجربي ۽ سوچ جي شاهدي ڏئي ٿي.
اهي سوچون، اهي تجربا، اهي محنتون، هر سال “دبئي شاپنگ فيسٽيول” جي شڪل ۾ ظاهر ٿينديون آهن، جڏهن سڄي دنيا جو سڀ کان انوکو خريداريءَ جو ميلو دبئي ۾ لڳندو آهي. هاڻي ته اهو جشن هڪ سهڻي روايت بنجي چڪو آهي، جنهن ۾ هر ملڪ ۽ هر قوم جا ماڻهو لکن جي انگ ۾ اچي شريڪ ٿيندا آهن.
ان ساڳئي جذبي هيٺ راندين رونديون کي به همٿايو پيو وڃي. راندين جا شوقين دبئي ۾ ٿيندڙ مقابلن کي نه رڳو ڏسندا آهن، پر هر ايندڙ پروگرام جو بي چئني سان انتظار به ڪندا آهن. هيءَ قوم راندين جي باري ۾ ڏاڍي سنجيده آهي. وٽس جوش به آهي، موسم به مناسب آهي ۽ وڏي ليول تي راندين ۾ حصو وٺڻ جون سهولتون به آهن. دبئي انٽرنيشنل سطح تي پاڻ وٽ مکيه راندين جو انتظام به ڪري ڄاڻي. سرڪار هر قسم جو سهڪار ڪرڻ لاءِ هردم تيار آهي. ضروري گهرجون پوريون ڪرڻ لاءِ هتان جا حڪمران پنهنجي سر وسان ڪين گهٽائيندا آهن. ان ڪري دبئي راندين جو اهڙو وڏو مرڪز بنجي پيو آهي، جنهن کي دنيا جي ڪنهن به وڏي سينٽر سان ڀيٽي سگهجي ٿو.
رڳو ٿورو ويچار ڪري ڏسو ته دبئي ۾ توهان انهن جڳهين تي کيڏي سگهو ٿا، جتي ايويئيشن ڪلب ڪامپليڪس(Aviation Club Complex) ۾ ATP جون جڳ مشهور ٽورنامينٽون ڪوٺايون وينديون آهن. هتي دنيا جا پهرئين جوڙ جا کيڏاڙي هر سال مقابلاڪرڻ ايندا آهن. ٽائيگر ووڊس ۽ ارنجي الس جا نالا ڪنهن نه ٻُڌا هوندا؟ امارات جي گولف ڪلب ۽ ڪريڪ ڪلب جي چهچ ساون ميدانن تي اهڙن ڪيترن ئي نامور رانديگرن پنهنجي ڏات جو ڏيکاءُ ڪيو آهي. راند جا ميدان هاڻي PGA جا حصا آهن ۽ مٿن هتان جا رهاڪو توڙي ٻاهريان مهمان گولف کيڏي سگهن ٿا. اسڪواش راند کيڏڻ سان ماڻهوءَ جي صحت سڌري ٿي. دبئي ۾ 150 شيشي جي ديوارن وارين اسڪواش ڪورٽون موجود آهن.
پاڻي جي راندين منجهان چونڊ ڪريو. گهري سمنڊ ۾ مڇي مارڻ ۽ ٻيڙيءَ جي ڊوڙ کان سواءِ (Windsurfing, Kiteboarding, Parasailing) جهڙيون مزيدار توڙي لڱ ڪانڊارڻ جهڙيون رانديون توهان جو انتظارڪري رهيون آهن. دبئي موٽر ٻيڙين جيڊوڙ جو گهر سمجهيو ويندو آهي. هتان جي کاٽائو ٽيمن دنيا ۾ رڪارڊ قائم ڪيا آهن. ڪار ريلي ريس ڪريو يا پنهنجا سامان سڙا ساڻ کڻي جبلن تي چڙهي وڃو. سڀ ڪجهه توهان جي وس ۾ آهي. جي زمين تي راندين جي ڳالهه پسند نه اچي ته سامهون صحرا موجود آهي. واريءَ ۾ 4x4 گاڏين جو مقابلو ته اڃا به وڌيڪ دلچسپ آهي.
گهوڙي سواري آهي، سائيڪل سواري آهي ۽ انٽرنيشنل سالياني رسيونز ٽورنامينٽ آهي. گاڏڙن جي ڊوڙ (Go-Karting) آهي، بيس بال آهي، سنوڪر، بليئرڊ به آهي ته برف تي ڦيٿن سان ترڪڻ (Roller skating) جا صاف، شفاف ۽ شيشي جهڙا چمڪندڙ سڌا ميدان به آهن. ڪرڪيٽ جو چئني پاسي کان ڍڪيل ميدان هر موسم ۾ رانديگرن کي برسات، طوفان، اُس ۽ مٽيءَ کان بچائي ٿو. Bowling لاءِ گهڻيون Alleys موجود آهن. ڪا به هڪ چونڊيو ۽ پنهنجي نشاني جو امتحان وٺو.
صحت ۽ تندرستي لاءِ دبئي جي هوٽلن ۽ ڪلبن گڏجي وڏو ڪم ڪيو آهي. منجهن ڪسرت ۽ راندين جون سڀ سهولتيون موجود ڪري ڏنيون وينديون آهن. انهن جي ڪري شهر ۾ تندرستيءَ جو عجيب وايومنڊل پيدا ٿي ويو آهي. هوٽلن ۽ ڪلبن ۾ تندرست رهڻ لاءِ ۽ پنهنجي جسم کي ٺيڪ رکڻ لاءِ ائروبڪس (Aerobics) کان وٺي يوگا ۽ چست رهڻ جا ڪورس مهيا ڪيا ٿا وڃن. مالش ۽ ٻين طريقن سان تن کي درست رکڻ جا ٻيا به ڪيترا ئي سلسلا اوهان کي نظر ايندا.
ڪرائون پرنس شيخ محمد سچ چيو آهي ته ‘جيڪي ماڻهو پنهنجو خيال رکن ٿا، سي پنهنجي شهر جو به خيال رکندا ۽ پنهنجي ڀرپاسي جي وايومنڊل جو به خيال رکندا’.
چيو وڃي ٿو، دبئي انهن ٿورن شهرن مان هڪ آهي، جنهن جا گهڻا ماڻهو راندين سان لاڳاپيل آهن. شام ٿيندي ئي راندين جا ميدان ماڻهن سان ڀرجي ويندا آهن. ڪسرت گاهن تي ايتري رش هوندي آهي جو ٻاهر انتظار ۾ بيٺل ماڻهو پنهنجي واري لاءِ لسٽ ۾ نالو لکائي ڇڏيندا آهن. اها ساڳي حالت ٽينس ڪورٽن ۽ گولف ڪلبن ۾ به هوندي آهي. پاڻي جي راندين واريون جايون شوقينن سان سٿيون پيون هونديون آهن. انهن سڀني راندين جي سيکارڻ توڙي سار سنڀال لهڻ لاءِ تجربيڪار ۽ تربيت ورتل ماهر هر وقت موجود ۽ تيار ملندا.
عربن جو گهوڙن سان پيار ته صدين کان مشهور آهي. نئين دور جي گهُرجن ان پيار کي نئين شڪل ڏني آهي. دبئي ۾ گهوڙن جي ڊوڙ ۽ گهوڙن تي پولو جي راند هاڻي دائمي رنگ اختيار ڪري وئي آهي. پر انهن سڀني راندين کان وڌيڪ آهي اهو عشق جنهن جو دنيا ۾ ڪو ٻيو ثاني نه ملندو. امارات جو جنون آهي اُٺن جي ڊوڙ ۽ بازن وسيلي شڪار ڪرڻ
سياري جي مند آئي ته هفتي ۾ ٻه دفعا اُٺن جي ريس شروع ٿي ويندي. اهڙن موقعن تي رنگ روپ ۽ رسمن جي کوٽ نه هوندي آهي. دبئي جا والي هن راند کي جيئرو رکڻ توڙي وڌڻ ويجهڻ لاءِ ڳرا خرچ ڪندا آهن ۽ هر ريس کي چڱي طرح گهريءَ نظر سان ڏسندا آهن ۽ خوب مزا وٺندا آهن. دراصل هيءَ ريس انهن ماڻهن کي وڌيڪ وڻندي، جيڪي راند جي باريڪين کان ذري پُرزي واقف هوندا ۽ داءَ پيچ چڱي طرح ڄاڻندا هوندا. اڻ ڄاڻ ماڻهوءَ لاءِ هيءَ راند ڍَري ۽ سست آهي. خاص ڪري ٽي وي تي ته بلڪل سلو ۽ ٿڪائيندڙ لڳندي آهي. سياح مسافر يا ٻاهريان ماڻهو هن راند مان ايترو مزو ماڻي نه سگهندا، ڇو ته اها لوڪل (مقامي) ماڻهن جي مزاج جي راند آهي. ڪيئن ۽ ڪهڙيءَ ريت سوار پنهنجين وهٽن کي ڊوڙائين ٿا، ڪهڙي طرح کين ڪنٽرول ٿا ڪن يا کين موڙي ٻين کان اڳتي ٿا وڌن، اهو سڀ ڪجهه وڏي ڏانءَ جو ڪم آهي ۽ اهي ئي سمجهي سگهندا، جن کي ايتري ڄاڻ هوندي.
ان تماشي کي اڃا به وڌيڪ مزيدار بنائڻ لاءِ 4x4 جيپون ۽ ٻاهريان اُٺ سوار، ريس وارن جي پويان گوڙ ڪندا، کلندا، تاڙيون وڄائيندا، هوڪرا ڪندا، ائين ويندا جو لڳندو ته ڄڻ هڪ وڏو انبوهه آهي، جيڪو خوب مزا وٺندو، ڊوڙندو ٿو وڃي. اهڙي موقعن تي 4x4 جيپون اڪثر واريءَ ۾ ڦاسي پونديون آهن. مٿن سوار، هيٺ لهي، ڌڪي، گاڏين کي واريءَ مان ڪڍڻ ۾ پورا هوندا آهن ۽ هوڏانهن اُٺ سوار هڪلون ڪندا کانئن اڳ نڪري ويندا آهن. اهڙو مزو ڪو ٻيو؟ زور آور مشين کي بي زبان جانور مات ڏئي وڃي!
اٺ ته هونءَ به بدوئن جي زندگيءَ جو هڪ ضروري حصو رهيو آهي. جيتوڻيڪ هن دور ۾ اٺ جي اها اهميت ڪانه رهي آهي، نه ئي وري کيس هاڻي “سُڪيءَ جو جهاز” ئي سڏين ٿا، پر رڻ پٽ ۾ رهندڙ ماڻهن جي لاءِ اٺ اڄ به وڏي اهميت رکي ٿو.
ڄاڻو ماڻهوءَ لاءِ اٺن جي ڊوڙ ڳنڀير ۽ سنجيده ڳالهه آهي. سٺي نسل جي ريس واري اٺ جي قيمت ٻن کان چئن ملين درمن تائين هوندي آهي. چئمپين اُٺ ته ستن ملين درهمن ۾ به مهانگو ناهي. ها، جهڙي تهڙي چيمپئن تي برابر ايتري رقم ڪانه ملندي، پر خفتي سٺي سودي لاءِ ڪجهه به ڪري سگهن ٿا. هلندي هلندي اهو به ٻڌائيندو هلان ته هت چئن لينن وارن هاءِ ويزن تي اُٺن جو به حق آهي ۽ اٺن جي رستي ٽپڻ لاءِ خاص جڳهه تي خاص نشانين وارا سنگل لڳايل آهن.
باز پالڻ به اوترو ئي پراڻو شوق آهي، جيترو صحرا ۾ رهندڙ لاڏائو ماڻهو پاڻ آهي. دبئي ايندڙ مسافرن کي يا ريسٽوران ۾ ويٺل ماڻهن کي اڪثر ڪي ماڻهو اهو پکي پنهنجي هٿ تي ويهاري بيٺل يا ويندي ضرور نظر ايندا آهن. باز ڏسڻ ۾ ته ڏاڍا خطرناڪ هوندا آهن، پر کين تمام گهڻي تربيت مليل هوندي آهي. هيءُ شاهي پکي ڪنهن زماني ۾ شڪار جي فن ۾ تيار ڪري سيهڙ يا ڪنهن ٻئي جهنگلي پکيءَ جي پويان ڇڏيو ويندو هو، جنهن کي جهٽي هو پنهنجي مالڪن لاءِ کاڌي جو انتظام ڪندو هو.
اڄ ڪلهه باز صرف شڪار جي لاءِ پاليو ويندو آهي، پر سندس سکيا جو طريقو تمام اوکو آهي ۽ هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ناهي. شڪاري باز تمام گهڻو پسند ڪيا ويندا آهن. سياري جي مند ۾، ننڍڙن بازن کي جهلي وٺندا آهن ۽ پوءِ کين شڪار جي سکيا ڏني ويندي آهي. ان ڪم ۾ سکيا ڏيندڙ جي قابليت تمام گهڻي اهميت رکندي آهي. هڪ قابل سکيا ڏيندڙ جي عزت ڪئي ويندي آهي ۽ سندس اجورو به تمام گهڻو هوندو آهي. اڄ جي عرب جو باز ڌارڻ سندس ذهني سوچ ۽ دلي لاڙي جي ڄڻ ته کلي کلائي تصوير آهي. جيئن باز هوائن ۾ اڏرندو، شڪار ڪندو، گوهيون ۽ گهتون هڻندو، وري به پنهنجي ماڳ تي موٽي ايندو آهي، بلڪل تيئن ماڊرن عرب پڻ سڄي دنيا گهمي ڦري، وري به موٽي پنهنجي صحرا ۾ ايندو آهي. باز پالڻ عربن لاءِ هڪ ٻي معنيٰ پڻ رکي ٿو، هو ان پکيءَ وسيلي قدرت کي ويجهو رهن ٿا. ماڻهن ۽ مشنين جي هن گوڙ ۽ شور ۽ هل هنگامي واريءَ دنيا مان، ڪجهه دير لاءِ سهي، هو چند گهڙيون بچائي پنهنجي پاڻ سان گهاري سگهن ٿا.
جيڪڏهن اوهان هن ملڪ جي راندين وارين سرگرمين کي ڏسندؤ ته اسان اهو چڱي طرح سان پروڙي وٺنداسين ته اهي راند واريون سرگرميون هن ملڪ ۾ رهندڙ ماڻهن جي زندگيءَ جو هڪ حصو ئي آهن. اهي سرگرميون دراصل انهن کي هڪ نال (Umbilical cord)جي ذريعي کين ماضي سان ڳنڊيون ڇڏين ٿيون. جتان کين وڏو اُتساهه ملندو رهي ٿو. اهڙي ساڳئي ڳالهه مڇي جي واپار تي به لاڳو ٿئي ٿي. جيڪو واپار ، دراصل، هن ملڪ جي سامونڊي علائقي جي معيشت جو اهم بنياد آهي. هتي جا ڪيترائي ماڻهو سمنڊ کان ڏور ٿي ويندا آهن ۽ بعد ۾ سيزن ڪمائي پنجن مهينن کانپوءِ واپس ايندا آهن ته سڄي علائقي جا ماڻهو سمنڊ ڪناري پهچي، کين ڀليڪار ڪندا آهن. اهي همراهه وري خوشيءَ وچان جمهريون هڻندا، پنهنجي ٻيڙن سان قطارن جي صورت ۾ هليا ئي ايندا آهن.
بهرحال، اهڙي قسم جون رونقون مڇي جي ڪاروبار ۾ لاٿ اچڻ سببان غائب ٿي ويون ۽ اهڙي صورتحال ان علائقي جي سموري آباديءَ کي ئي مورڳو متاثر ڪيو ٿي. بهرحال، اها ڳالهه جڏهن واضع ٿي وئي ته مڇي جو اها ڪاروباري سرگرميون وري ٻيهر اڳ واري سگهه حاصل نه ڪري سگهندو ته تڏهن آمدني جي ٻي ذريعي جي سنجيدگي سان ڳولها ڪئي وئي. ان هوندي به، دبئي لاءِ ڪا گهڻي پريشاني نه ٿي. ڇو ته ان کي واپار توڙي ڪاروبار جو سالن کان وٺي وڏو تجربو ئي رهيو آهي.
ڪاروبار کي ٻيهر برآمد (Re_Export)ڪرڻ کي لڳ ڀڳ ٽيهه سال لڳي ٿي ويا. مان سمجهان ٿو ته دبئي جو ٻاهرين دنيا سان سندس متحرڪ لاڳاپو ئي آهي ۽ هتي جي ماڻهن جي گهڻ_رنگارنگينيت آهي. جنهن سندس بين الاقوامي اميج ۽ ان جي تڪثيريت کي اُڀارڻ جي هرطرح سان مدد ڪئي آهي. تاريخي رڪارڊ به ٻڌائي ٿو ته ويهين صدي جي پهرين ڏهاڪي ۾ دبئي جي آبادي، شارجا جي آبادي کان وڌيڪ رنگا رنگينيت (Diversified)۾ ورتل وڏي آبادي ئي هئي.
جڏهن اهو ڀليءَ ڀت محسوس ڪيو ويو ته هاڻي موتين جي انڊسٽري ختم ٿي چڪي آهي ۽ ان کي ٻيهر جيئارڻ جو ڪوبه وسيلو نه رهيو آهي، تڏهن دبئي ۽ ڀرپاسي جي ماڻهن روزگار جا ٻيا ذريعا ڳولڻ جو پڪو پهه ڪيو. دبئي اُن معاملي ۾ ڪجهه وکون اڳتي هئي، ڇاڪاڻ ته هتان جي ماڻهن کي واپار جو پهرين کان ئي ڪافي تجربو هو.
موٽ روانگي واپار (Re export) 30 جي ڏهاڪي ۾ شروع ٿي ويو. منهنجي راءِ ۾ دنيا جي ملڪن سان هن طرح جي ڏيٺ ويٺ جو ئي نتيجو آهي جو دبئي کي نئون هر ملڪي رنگ مليو. تاريخي دستاويزن مان ثابت ٿئي ٿو ته 20 صدي عيسوي جي پهرئين ڏهاڪي ۾ ئي دبئي ۾ هر رنگ ۽ نسل جا ماڻهو موجود هئا، جڏهن ته سندس پاڙيسري ملڪن جهڙوڪ، شارجا، ابو ڌابي يا ان پوري علائقي ۾ اهڙي صورتحال ڪانه هئي.
سامان هڪ ملڪ کان گهرائي ٻئي ملڪ ڏانهن وڪرو ڪري روانو ڪيو ويندو هو. واپاري بصري مان کجور ۽ گهوڙا خريدي ايندا هئا. تماڪ، غاليچا، کنڊ ۽ گيهه ايران ۽ مڪران کان ايندو هو. ڪپڙو، ڪپهه، ڌاتوءَ جو سامان، اناج، چانور ۽ هلڪيون مشينون بمبئي کان اينديون هيون. ڪافي يمن مان گهرائي ويندي هئي. هن قسم جي واپاري هلچل غير روايتي (non-traditional) روزگار جا دروازا کولي ڇڏيا ۽ پئسي ڏوڪڙ جي ريل ڇيل جاري ٿي وئي. آمدني واپار تي ڏهه سيڪڙو ڊيوٽي لڳائي وئي، جنهن مان ملڪ کي فائدو پهتو.
آگبوٽن جي اچڻ کان اڳ ملاح چوماسي جي هوائن تي دارومدار رکندا هئا. جڏهن اها مند ايندي هئي ۽ تيز هوائون گهلنديون هيون، تڏهن ٻيڙيائتا وکر کڻي دور دراز بندرن ڏانهن راهي ٿيندا هئا. اتر-اوڀر جو چوماسو ڊسمبر کان مارچ تائين هلندو هو ۽ کين ممباسا، زنزيبار ۽ دار السلام ڏانهن آفريڪي ڪناري طرف کڻي ويندو هو، جتي هو کجور ۽ ڪپڙي جو واپار ڪندا هئا. هتان وري هو لونگ، دالچيني ۽ ٻيا مصالحا کڻي، ڏکڻ-اولهه جي هوا جو سڻائو رخ ڏسي، اپريل کان سيپٽمبر واري چوماسي ۾ دبئي موٽي ايندا هئا.
سيپٽمبر ۽ ڊسمبر جي وچ ۾ ڪوبه ڪاروبار ڪونه ٿيندو هو. واپاري هوائون نه لڳڻ ڪري چپ چپات رهندي هئي. ناکئا ۽ ملاح گهرن ۾ آرام ڪندا هئا. ڇاڙ ۾ بندر جي ڪناري سوين ٻيڙا ۽ ٻيڙيون بيڪار بيٺيون رهنديون هيون. ماڻهو گذران لاءِ يا ته مڇي ماريندا هئا يا وري موتين جي تلاش ۾ نڪري پوندا هئا.
موٽ روانگي واپار سبب ٻيڙين ٺاهڻ جي ڪاروبار کي وڏي هٿي ملي. ڪم ايترو ته وڌي ويو جو هڪ ننڍي انڊسٽريءَ جو ڏيک ڏيڻ لڳو. انهن شروعاتي ڏينهن ۾ ڪويت ۽ بحرين ۾ چڱيون چوکيون ٻيڙيون ٺاهڻ جون گوديون هونديون هيون. پر دبئي جي واپاري مرڪز هئڻ سبب ٻيڙين ٺاهڻ جا ڪاريگر لڏي اچي هتي ويٺا. ڏسندي ئي ڏسندي، دبئي جي ٻيڙين جوڙڻ واري هاڪَ هنڌين ماڳين ڦهلجي وئي ۽ ڪريڪ جي ڪناري تي ڪيترا ئي ڪارخانا اُڀري آيا، جيڪي گراهڪن کي سندن مرضي ۽ پسند جون ٻيڙيون ٺاهي ڏيڻ لڳا. هڪ وڏي واپاري مرڪز جي حيثيت ۾ دبئي جيڪي سهوليتون ڏئي پئي سگهي، سي ته هن ڏنيون پئي، پر جنهن شيءِ ٻيڙين جوڙيندڙن کي دبئي ڏانهن گهڻو ڇڪيو، سا هئي هتان جي موسم، جيڪا هن ڪاروبار جي لاءِ بلڪل مناسب هئي. ٻيڙين ٺاهڻ وارو ڪاٺ خشڪ موسم ۾ جلدي سُڪندو آهي.
دبئي ۾ ٽن قسمن جون ٻيڙيون ٺهنديون هيون: بئوم، بغلا ۽ سمبڪ.
بئوم ٻيڙيون هلڻ ۾ تيز هيون، ٻه سڙهه هوندا هئن ۽ سامان رکڻ لاءِ خلاصي جڳهه هوندي هين. ننڍين وڏين ڪيترين ئي سائيزن ۾ تيار ڪيون وينديون هيون. ڪن ۾ ته 300 ٽن سامان رکڻ جيتري جاءِ به هوندي هئي.
بغلا سنهڙي جسم وارين ڊگهين ٻيڙين کي چئبو آهي. هن قسم جون ٻيڙيون تمام گهڻو پسند ڪيون وينديون هيون، تن مان گهڻي ڀاڱي دبئي جون جوڙيل هونديون هيون. هنن جو پويون حصو چورس شڪل جو هوندو هو ۽ پويان دريون هونديون هئن. هن قسم جي ٻيڙين کي پري کان سڃاڻي سگهبو هو. سمبڪ خاص موتين جي شڪار جون ٻيڙيون هيون. سندن پويون حصو پڻ چورس شڪل جو هوندو هو ۽ سندن ترو تراکڙو هوندو هو، ان ڪري کين سمنڊ ۾ هلندي وقت طرف مٽائڻ ۾ سولائي ٿيندي هئي ۽ پڻ ننڍي پاڻي ۾ آسانيءَ سان تري سگهنديون هيون. ان ڪري موتين جا شڪاري هنن ٻيڙين کي وڌيڪ استعمال ڪندا هئا. ڪي ماڻهو کين مڇي مارڻ لاءِ پڻ پسند ڪندا هئا. هي ٻيڙيون به دبئي ۾ ٺهنديون هيون.
ٻيڙين ٺاهڻ جي گودين جا مالڪ هتان جا رهاڪو هئا ۽ اڃا به آهن، پر ڊکڻ ۽ ٻيا ڪاريگر انڊيا مان ايندا هئا، خاص طور ڪيرالا جي بيپور شهر منجهان. هي ڪاريگر قديم زماني کان ٻيڙيون ٺاهڻ جي هنر سبب ڏاڍا مشهور هوندا هئا. ٽيڪ جي لڪڙي پنهنجي مضبوطيءَ ڪري ڄاتي ويندي آهي. ٻي خاصيت اها اٿس ته هي ڪاٺ سُسندو ناهي، نه وري منجهس ڏار پوندا آهن يا چُٻو ڏنگو ٿيندو آهي. ان ڪري مضبوط ٻيڙيون هن ڪاٺ مان ئي ٺهنديون آهن. هيءُ ڪاٺ پڻ ملبار جي سامونڊي ڪناري تان گهرايو ويندو هو.
گلف جا ٻيڙي ٺاهيندڙ ڪاريگر اڄڪلهه جي انجينرن وانگر نقشا ڪونه ٺاهيندا هئا. هنن کي اهو هنر پنهنجن ابن ڏاڏن کان ورثي ۾ مليو هو. البت هاڻي ڪي ڊکڻ ڊزائن ٺاهڻ جا نوان طريقا استعمال ڪن ٿا.
جڏهن انڊيا پنهنجن جهنگلن کي ختم ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ وڻن ڪپڻ تي پابندي وڌي، تڏهن دبئي ڏانهن ڪاٺ وڃڻ بند ٿي ويو. هاڻي جيڪي ٻيڙيون ٺهن ٿيون، تن ۾ ٽيڪ جي ڪاٺ جو استعمال ڏاڍيءَ ڪفايت سان ڪيو وڃي ٿو ۽ فقط انهن حصن ۾ اهو ڪاٺ وڌو وڃي ٿو، جتي تمام گهڻي ضرورت محسوس ڪئي ويندي آهي.
هڪ ٻيڙي کي ٺاهي تيار ڪرڻ ۾ چئن کان اٺن مهينن جو عرصو درڪار آهي. جيڏي ٻيڙي وڏي هوندي، اوترو ٽائيم وڌيڪ لڳندو. ننڍي ۾ ننڍي ٻيڙي، جنهن کي ‘شوتائي’ چون ٿا، سا چار مهينا کائي ويندي آهي. مٿن خرچ جو ڪاٿو 80,000 درهمن کان وٺي 120,000 درهمن تائين آهي. جيڪڏهن ٻيڙين جي چڱي طرح سار سنڀال لڌي وڃي ته ويهه سال خوشي سان ڪڍي وينديون. انهن کان وڏيون ٻيڙيون جيڪي وزن ۾ 100 ٽن يا ان کان به مٿي هجن، تن جي قيمت ملين درهم ۾ ٿئي ٿي ۽ سندن ڄمار به وڌيڪ هوندي آهي. ٻيو ڪارڻ، جنهن روزگار جي نون ذريعن ڳولڻ لاءِ همٿايو، سو هو هن علائقي ۾ هوائي سفر جي شروعات. هوائي سفر جي ڪري هڪ ته وقت جي وڏي بچت ٿي پئي، جيڪو سفر هفتا ۽ مهينا وٺندو هو، سو هاڻي ڪلاڪن ۾ طي ٿيڻ لڳو. ٻيو فائدو هي ٿيو ته ڏورانهان ملڪ، جن تائين پهچڻ جي باري ۾ ماڻهو سوچي به نه سگهندو هو، سي هاڻي دبئي سان سنوان سڌا ڳنڍجي پيا.
گلف ۾ هوائي سفر جي شروعات ‘رائل ايئرفورس’ ڪئي. پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ RAF مصر ۽ ميسوپوٽيما (عراق) ۾ پنهنجا اڏا ٺاهي ورتا هئا. جڏهن جنگ بند ٿي ته اڏا انگلنڊ لاءِ اڏامن ۾ ڪم اچڻ لڳا. 1918ع ۾ هڪ اهڙي ئي اڏام دهلي ڏانهن ٿي، جنهن جو مکيه سبب هو اتي وڃي جاچ جوچ ڪرڻ ته ڪهڙي طرح انگلنڊ کان دهلي تائين شاهي هوائي جهازن رستي باقاعدي اُڏامون شروع ڪجن. اها اڏام جمعي جي ڏينهن، 13 ڊسمبر 1918ع تي انگلنڊ جي مارٿليشم هيٿ (Martlesham Heath) هوائي اڏي کان شروع ٿي ۽ آرتوار تي ڪراچي پهتي (15 ڊسمبر 1918ع). جهاز 5560 ميلن جو سفر 72 ڪلاڪن ۽ 41 منٽن ۾ طئي ڪيو. کيس رستي تي به ڪيترن هنڌن تي بنا اطلاع جي لهڻو پيو. ايراني ڪناري کان رستي ۾ احواز، بشائر ۽ بندر عباس جا شهر پڻ آيس. RAF ان کان پوءِ ان ئي رستي سان بغداد کان بمبئي جون باقاعدي اڏامون شروع ڪيون.
1920ع ڌاري شارجا جهازن جي لهڻ لاءِ پنهنجيءَ لوڻياٺي زمين تي هڪ نالي ماتر هوائي اڏو ٺهرايو. 1930ع جي شروعات تائين ان اڏي کي ڪابه وڏي اهميت ڪانه ملي. ان ئي زماني ۾ برٽش امپيريل ايئرويز (British Imperial Airways) سياسي سببن ڪري پنهنجون اڏامون ايران مٿان بند ڪري ڇڏيون ۽ ڏکڻ وارو رستو اختيار ڪيو، جيڪو گلف وٽان لنگهندو هو، جنهن ۾ ڪويت، بحرين ۽ شارجا به شامل هئا. اهڙي طرح هن علائقي جي هوابازيءَ جي تاريخ ۾ هڪ نئون موڙ اچي ويو. 1936ع ۾ انگريز سرڪار شارجا جي حاڪم شيخ سلطان الصقر القاسميءَ سان هڪ معاهدو ڪيو، جنهن موجب کين شارجا جو هوائي اڏو استعمال ڪرڻ جي اجازت ملي. اهو به فيصلو ڪيو ويو ته انگريز سرڪار ان اڏي کي استعمال ڪرڻ جو ماهوار ڪرايو 800 روپيا روڪ ڏيندي ۽ هر جهاز جي لهڻ جي عيوض پنج روپيا ٻيا به ڀري ڏيندي. ٻين خدمتن لاءِ ڪجهه ڌيڪ پئسا پڻ ڏنا ويندا.
ان معاهدي کان پوءِ ڪيتري وقت تائين انگريز ڀاڙي جي رقم چانديءَ جي سِڪن ۾ ڏيندي رهي، ڇو ته شارجا جا والي نوٽن کي شڪ جي نگاهه سان ڏسندا هئا. اهو هوائي اڏو، جيڪو هن علائقي جو سڀ کان پهريون اڏو هو، تنهن کي هاڻي الماهتا ميوزيم ۾ تبديل ڪري سنڀال هيٺ رکيو آهي. شارجا جي هاڻي اهميت ان ڪري وڌي وئي جو هڪ ته هوائي جهازن جي ساهي پٽڻ جي جڳهه بنجي وئي ۽ ٻيو ته انگريزن جا اهي جهاز جيڪي سندن فوجي کڻي ڏور ڏکڻ طرف سينگاپور يا اهڙن ٻين ملڪن ڏانهن ويندا هئا، سي به هتي لهڻ لڳا. اهڙيون ٻيون جڳهيون جيڪي ان ساڳئي ڪم لاءِ ڪتب آنديون وينديون هيون، تن ۾ ماسيرا ۽ سالالا پڻ شامل هئا. RAF جي ڪئمپ ۽ نيوي آرمي ۽ ايئرفورس جي اداري (NAAFI) هتان جي ماڻهن کي يورپي اسٽائيل جي رهڻي ڪهڻي جي پهرين جهلڪ ڏيکاري. الماهتا جي ميوزيم ۾ رکيل ڪجهه رپورٽون ان ڪئمپ جي زندگي تي روشني وجهن ٿيون. انهن رپورٽن منجهان شارجا ۽ ڀرپاسي جي ملڪن جي ماڻهن، سندن رسمن رواجن ۽ حياتي جي جهلڪ پڻ ملي ٿي. انهن ڪاغذن ۾ پيٽرهيڊ نالي هڪ شخص جا ڪجهه نوٽس به موجود آهن. پيٽرهيڊ اسڪاٽلنڊ جي شهر ايبرڊين شائر جو رهاڪو هو ۽ 1960 ۾ شارجا ۾ تيرهن مهينن تائين رائل ائير فورس جي نوڪري ۾ رهيو. هو چوي ٿو: “اسان هفتي ۾ ڇهه ڏينهن لاڳيتو ڪم ڪندا هئاسين، ڇو ته هت واندڪائي جي وقت ۾ ٻيو ڪجهه ڪرڻ لاءِ آهي ئي ڪونه. گهٽ ۾ گهٽ انهن ڇهن ڏينهن جي مشغولي سبب اسان کي بور ٿيڻ لاءِ تمام گهٽ وقت بچندو هو. برٽش ٻارن جي تعليم لاءِ ڪنهن به قسم جو بندوبست ڪونه هو، ان ڪري سڀني جا ڪٽنب پنهنجي ملڪ ۾ ئي رهندا هئا.
ڪئمپ کان ٻاهر هڪ سئمنگ پول ۽ هڪ سئنيما هئي، جيڪا سڄو هفتو هر رات هڪ نئين فلم ڏيکاريندي هئي. ان کان سواءِ هڪ ڪلب به هو، جنهن کي NAAFI سڏيندا هئا. ان ڪلب ۾ اسان کي شراب پيئڻ جي اجازت هوندي هئي. ڪلب کان ٻاهر دارون واپرائڻ تي بندش هوندي هئي، ڇو ته مسلمانن جي مذهب ۾ شراب پيئڻ حرام سمجهيو ويندو آهي.
ڪئمپ ۾ ڪافي ماڻهن کي روزگار ڏنو ويندو هو، جتي هو فوجين سان گڏجي ڪم ڪندا هئا. موڪل جي ڏينهن اسان کي ڪئمپ ڇڏي شارجا جي ڳوٺ يا دبئي تائين وڃڻ جي اجازت هوندي هئي. ڪئمپ جي ٻاهرئين گيٽ تي هر وقت ٽئڪسيون بيٺيون هونديون هيون (لئنڊ روورءَ چئن وِيلن واريون گاڏيون، جيڪي فوجي نيلاميءَ رستي وڪڻندا هئا.) اسان جيڏانهن به وڃڻ چاهيندا هئاسين، ٽئڪسي وارا تمام ٿوري اجوري تي اسان کي اتي پهچائي ايندا هئا. ڪئمپ جي گيٽ کان وٺي شارجا شهر جي ٻاهرئين حصي تائين پڪو رستو ٺهيل هو، پر ان کان پوءِ شهر ۾ ويندڙ سڀ رستا ڪچا هئا. وري شارجا کان ٻاهر نڪري دبئي ڏانهن ويندڙ روڊ پڪو ٺهيل هو. مان پنهنجي تيرهن مهينن جي عرصي ۾ فقط هڪ دفعو ان روڊ رستي دبئي ويو هوس.
شارجا جو ڳوٺ تمام وڏو ڪونه هو. منجهس صرف هڪ رستو هو جيڪو شهر جي وچ مان ٿيندو وڃي ڇاڙ (ڪريڪ) تي ختم ٿيندو هو. اتي پوءِ هڪ هوٽل ٺهي، جنهن ۾ ٻاهران آيل هوائي عملو رهندو هو. ان هوٽل ۾ ايئر ڪنڊيشنر لڳل هو، جنهن جي ڪري عملو رات جو آرام جي ننڊ سمهي، ڏينهن جو ٻيهر پنهنجو جهاز اڏائي اڳتي هليو ويندو هو. شهر جون باقي عمارتون يا ته ڪاٺ جون ٺهيل جايون هيون يا وري سِرن جا معمولي گهر هئا. اهي سڀ گهر هڪ ماڙ هئا. رڳو هڪ سرڪاري بلڊنگ پنج-ماڙ هئي.
ها، هڪڙو مارڪيٽ به هو جيڪو اٽڪل 100 ميٽر ڊگهو هو. موڪل وارن ڏينهن تي اسان ان مارڪيٽ ۾ وڃي وقت گذاريندا هئاسين. دڪاندارن کان سامان جي بدلي ٻيو سامان وٺندا هئاسين ۽ کانئن اگهه گهٽ ڪرائڻ لاءِ مٿا ڪُٽ ڪندا هئاسين. اها جدا ڳالهه آهي ته اسان کانئن ڪڏهن به کٽي ڪونه سگهياسين. واپار ۾ هو ڏاڍا تيز هئا. مارڪيٽ ۾ ڪپڙا، زيور، چمڙي جو سامان ۽ ٻيو سڀڪجهه هو، جيڪو هنن جي خيال ۾ اسان جي گهرج هو. 1960ع ڌاري شارجا جي جيڪا شيءِ سڀ کان وڌيڪ مشهور هئي، سا هئي اتان جو تيزابي سون، جيڪو بي حد سستو ملندو هو ۽ ماڻهو ان منجهان ڪجهه به ٺهرائي سگهندو هو، جهڙوڪ ڪنگڻ، هار، منڊيون، چوڙيون، ڪف لنڪ وغيرهه. مون کي ياد ناهي ته مون ڪنهن دڪان تي موتي وڪامندي ڏٺا هجن. هڪ ٻي شي جيڪا سون جي تعداد ۾ وڪامندي هئي ۽ انگلنڊ کان تمام گهڻي سستي ملندي هئي، سا هئي “سِيڪو واچ”.
1940ع ۽ 1950ع ۾ به اتان جي حالت ڪا وڌيڪ مختلف ڪانه هئي. هڪ ٻيو رنگروٽ اوڪهيم انگلنڊ مان آيو هو ۽ 1940ع جي اوائل ۾ ڪئمپ ۾ رهيو هو، تنهن پنهنجا تجربا هن ريت بيان ڪيا آهن.
“اسان جي سمهڻ وارو پلنگ ڪاٺ جي هڪ گهوڙي تي ٽي سڌا تختا رکي ٺاهيو ويندو هو. منگهڻ ڏاڍو تنگ ڪندا هئا. مڇرداني ۾ سمهندا هئاسين. گرمي اڳ ئي گهڻي، مٿان مڇردانيءَ جو ٻوسٽ. ننڊ ڪٿان اچي؟ رڌپچاءُ ٻاهر کلي ميدان تي ڪندا هئاسين ۽ ان جي لاءِ تيل جا اسٽور هوندا هئا، جن کي هاڻي قديم زماني جا چئي سگهجي ٿو. ڊسمبر ۾ موسم هفتي ٻن جي لاءِ سخت مينهوڳيءَ جهڙي ٿي ويندي هئي. ويچارن بورچين لاءِ گرم کاڌو تيار ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پوندو هو. مينهن ڇت مان ٽمي ڀتين تان وهندو اسان جي سمهڻ وارن ڪرن کي آلو ڪري ڇڏيندو هو ۽ هر شي بارش ۾ پُسي ويندي هئي.”
RAF سان ڪيل ٺاهه، جنهن موجب انگريز شارجا جو هوائي اڏو استعمال ڪري سگهيا ٿي، نه صرف هتان جي مالي حالت سڌارڻ جو ڪارڻ بنيو، بلڪ سچ پُڇو ته هتان جي ماڻهن کي بک وگهي مرڻ کان بچائڻ جو به وسيلو بنيو. مهاڀاري لڙائي جي انهن ڏينهن ۾ کاڌي پيتي ۽ ضرورت جون ٻيون شيون صفا اڻلڀ ٿي چڪيون هيون. چڱا ڀلا سکيا ستابا ملڪ گوڏن ڀر وڃي ڪريا هئا. جڏهن ٻين جو اهڙو حال هجي ته پوءِ ويچاري شارجا ڪهڙيءَ قطار ۾ هئي؟
شيخ سلطان بن سقر ان معاهدي ۾ هڪ ٻيو به شرط وڌو هو ته جيڪڏهن انگلنڊ اسان جو هوائي اڏو پنهنجي ڪم ۾ آڻيندو ته پوءِ برٽش انڊيا اسٽيم نيويگيشن ڪمپني (British India Navigation Company) جا جهاز به شارجا ۽ دبئي جي بندرگاهن تي ضرور بيهندا. RAF جي هوائي جهازن لاءِ تيل جا گدام ٺهي ويا. تيل ڀرڻ لاءِ هندستان ويندڙ جهاز دبئي ۾ ترسڻ لڳا. آسودگيءَ جا آثار ظاهر ٿيڻ لڳا. ڪارن ڪڪرن جي ڪنارن تي آس ۽ اُميد جي چانديءَ جهڙي چمڪ جاڳي اُٿي. جڏهن ساري دنيا مالي مسئلن ۾ منجهيل هئي، تڏهن هي غريب ملڪ سک جي سيڙهيءَ تي پهريون پير رکي رهيا هئا.
رائل ايئرفورس جنگ جي دوران شارجا بيس کي وڌائي وڏو ڪيو. ان سان ٽروشل اسٽيٽس کي اڃا به وڌيڪ فائدو مليو. انگريزن پنهنجن زيردست ۽ زير اثر ملڪن تي کاڌي پيتي توڙي زندگيءَ جي ٻين ضروري شين مٿان ڪنٽرول جو حڪم ڏئي ڇڏيو. لڙائي ۾ هونءَ به ضرورت جي شين جي تنگي ٿيندي آهي، هي ته مهاڀاري لڙائي هئي. سڄي دنيا مهانگائي ۽ اڻاٺ جي لپيٽ ۾ اچي چڪي هئي. ان ڪري انگريزن جو هيءُ فيصلو وقتائتو ۽ مناسب هو. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو ٽروشل اسٽيٽس کي به ڪوٽا جو حصو ملڻ لڳو. ضروري وکر سان ڀريل جهاز دبئي پهچڻ لڳا. شارجا جو بندر لَٽ سبب وڏا جهاز پاڻ وٽ بيهاري نٿي سگهيو. اهري ريت دبئي آهستي آهستي ورهاست جو مرڪز بنجي پيو ۽ شارجا پنهنجي سَرسي وڃائي ويٺو. جهازن جو رخ شارجا مان موڙي دبئي ڏانهن ڪرائڻ ۾ دبئي جي مرحوم حاڪم شيخ راشد بن سعيد المڪتوم جو وڏو هٿ هو. سندس ڪوششن سبب دبئي هوريان هوريان انگريزن جو انتظامي مرڪز بنجي پيو.
انگريزن ته دبئي کي انساني ضرورتن جي مکيه شين جي ورهاست جو مرڪز بنايو، پر ان سهوليت مان هڪ وڏو فائدو اهو ٿيو ته دبئي ماڻهن جي ڌيان ڇڪائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ موٽ روانگي واپار (Re export) ۾ چڱو موچارو واڌارو ٿي ويو. واپاري بچيل يا واڌو سامان کي ڳرن اگهن ۾ وڪڻڻ لڳا. کنڊ جي هڪ ٻوري جيڪا دبئي ۾ 100 درهمن ۾ آساني سان ملي سگهندي هئي، سا ڀروارن ملڪن، جهڙوڪ ايران ۾ 1200 درهمن ۾ وڪرو ٿيڻ لڳي. نفعي ۾ ايڏو گهڻو اضافو ٿئي ته پوءِ ڇو نه واپاري به سونا ٿيندا ۽ ملڪ جي حالت به سڌرندي؟
ساڳي ئي وقت هڪ ٻيو تاريخي قدم پڻ کنيو ويو. اهو هو تيل جي ڳولا. جيڪڏهن 20 صدي جي پهرين اڌ ۾ دبئي جو سهارو موتين جو واپار هو، ته پوءِ ٻئي اڌ ۾ تيل ۽ ان سان لاڳاپيل. ٻيو ڪم ڪار دبئي جي سکئي ستابي ٿيڻ جو ڪارڻ بنيو. 1937 ۽ 1939 جي وچ ۾ ڪيترين تي جڳ مشهور تيل جي ڪمپنين علائقي جي حڪمرانن سان تيل جي تلاش واسطي ڳالهيون هلايون. اهڙين ڪمپنين کي تمام گهڻيون سهوليتون ڏنيون ويون، پر ڇاڪاڻ ته اهو مرحلو اڃا جاچ جوچ جو هو ۽ تيل نڪرڻ يا نه نڪرڻ جي ڪنهن کي به پڪ ڪانه هئي، ان ڪري ان کان پوءِ ايندڙ حالتن جو ڪنهن کي خواب خيال ئي ڪونه هو. بهرحال، تيل جي نڪرڻ ڪري هن علائقي جي مالي حالت ۾ انقلاب اچي ويو. ٽروشل اسٽيٽس جي تاريخ ۾ هڪ نئين ۽ سونهري دور جي شروعات ٿي وئي.
دبئي ۽ شارجا تيل جي ڳولائو ڪمپنيءَ کي اجازتنامو 1937ع ۾ ۽ ابوڌابي ٻه سال پوءِ 1039ع ۾ صحيح ڪري ڏنو. 1950ع ۾ پهرين کوٽائي ابوڌابيءَ کان ڪجهه پرڀرو ‘راس الصدر’ نالي جاءِ تي شروع ٿي ۽ ساڳي ئي وقت باب وَن، جبل علي ۾ 1953ع ۾ شروع ٿي، پر وڏي محنت ۽ سالن جي سروي ۽ ڌار ڌار هنڌن تي کوٽائي کان پوءِ، اٽڪل ڏهن سالن بعد وڃي ڪناري وارن هنڌن تان تيل نڪرڻ شروع ٿيو. 50,000 بيرل ڪروڊ آئل جي پهرين کيپ ابوڌابي کان 160 ڪلوميٽر پري، داس آئلينڊ تي بيٺل هڪ برٽش ٽئنڪر جي وسيلي موڪلي وئي. دبئي کي پنهنجي فتح آف شو فيلڊ مان تيل ڪڍڻ ۾ اڃا به چار سال وڌيڪ لڳي ويا. شارجا جي مبارڪ فيلڊ مان ڇهه سال پوءِ 1972ع ۾ تيل نڪتو.
ٻين جاين تي تيل جي تلاش واري ڪم ڪو خاص ٻوٽو ڪونه ٻاريو، پر 1984ع ۾ راس الخيما جي ڪناري واري فيلڊ صالح مان گئس وڏي مقدار ۾ ضرور نڪتي. 1981ع ڌاري يو.اَي.اِي. 73 ملين ٽن ڪروڊ آئل ساليانو ٻاهر موڪلڻ جي قابل ٿي ويو. اهو تيل گهڻي ڀاڱي جپان، يورپ ۽ آمريڪا ڏانهن موڪليو ويندو هو. 1991ع ۾ تيل جي پيدائش مان 203 بلين آمريڪي ڊالر (4780 بلين درهم) سالياني آمدني ٿيڻ لڳي.
1930ع ڌاري جڏهن تيل ڪڍڻ جي پهرين اجازت ڏني وئي هئي، تڏهن ڪنهن جي ڌيان ۾ به اها ڳالهه ڪانه هئي ته هن ملڪ جون حالتون ايترو جلدي بدلجي وينديون. ها، البت اهو ضرور خيال ڪيو ويندو هو ته پرڏيهي تيل جي ڪمپنين جي دلچسپيءَ سبب ٻاهرين سيڙپ وڌندي، ماڻهن کي روزگار ملندو ۽ ٻاهرين ماڻهن جي اچ وڃ وڌي ويندي. ان کان وڌيڪ ٻي ڪا خاطري ڪنهن کي ڪانه هئي. تيل ڪمپنين کي کوٽائي توڙي ٻئي ڪم جي لاءِ ڳريون مشينون ۽ پاور پلانٽ اولهه جي ملڪن مان گهرائڻا پيا. هنن کي پنهنجن ملازمن جي لاءِ کاڌي خوراڪ ۽ سندن استعمال جون ٻيون شيون سڄي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان گهرائڻيون پيون. دبئي جي حاڪم شيخ سعيد بن مڪتوم ۽ پوءِ سندس جانشين پٽ شيخ راشد سعيد المڪتوم جي دورانديشي کي داد ڏجي، جن جي گهري سوچ اهي سڀ ايندڙ موقعا اڳواٽ تاڙي ڇڏيا ۽ جن جي ڪري اڳتي هلي دبئي ڪاروبار جو مرڪز بنجي پيو. حڪمرانن کي خبر هئي ته ترقي جي لاءِ اندروني ڍانچو تيار هئڻ ضروري آهي. جيستائين اهي سهولتون موجود نه هونديون، اڳتي وڌي نه سگهبو. ان ڪري هنن دبئي ۾ اهي سڀ سهوليتون مهيا ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. هنن کي شارجا جي بندر ۾ مٽي ڀرجڻ جو واقعو چڱي طرح ياد هو. کين خبر هئي ته جيڪڏهن ڪاهليءَ کان ڪم وٺبو ته سندن به اهڙو ئي حال ٿي سگهي ٿو. شيخ راشد چاهيو ٿي ته دبئي ۾ تاريخ پاڻ کي ٻيهر دهرائي. ان ڪري هن سر وليم هالڪرو ۽ سندس ساٿين کي مقرر ڪيو ته هو ڪريڪ کي اونهو ڪرڻ لاءِ پروجيڪٽ تيار ڪن. ان زماني ۾ ڪريڪ ۾ فقط ننڍيون ٻيڙيون اندر اچي سگهنديون هيون، سو به تڏهن جڏهن وير چڙهيل هوندي هئي ۽ پاڻي جي ليول مٿي هوندي هئي. ڪريڪ جي منهن وٽ واريءَ جي دڙن سبب وڏا جهاز اندر اچي ڪونه سگهندا هئا. کوٽائي جو ڪم 59-1958ع ۾ هڪ آسٽرين فرم Overseas Ast Co. Ltd هٿ ۾ کنيو.
جڏهن کوٽائي پوري ٿي ۽ واريءَ کي هٽايو ويو، تڏهن ڪريڪ ۾ 800 ٽنن تائين وزني جهازن جي اچڻ جي سهوليت پيدا ٿي پئي. ان کان وڌيڪ وزني جهاز اڃا به ٽي ڪلوميٽر پري لنگر هڻڻ تي مجبور هئا. انهن مان سامان لاهي ٻيڙين ۽ بار ڍوئيندڙ بارجن (Barges) تي رکي، پوءِ اندر آندو ويندو هو. ڪيئن به هجي، ڪريڪ جي صفائيءَ ڪري جهازن جي آمدرفت ڪافي حد تائين وڌي وئي. موٽ روانگي واپار (Re export) ايران، آفريڪا ۽ ننڍي کنڊ ۾ ڏينهون ڏينهن وڌڻ لڳو. دبئي هڪ ڀيرو وري به واپاري لحاظ کان شارجا کان گوءِ کڻي وئي. توهان کي ياد هوندو ته 1950ع ڌاري شارجا ۾ RAF جي هوائي بيٺڪ قائم ٿيڻ ڪري ۽ ٽروشل عمان اسڪائوٽس (هٿياربند چوڪيدارن) جي موجودگي سبب شارجا ۾ واپاري وٺ سٺ وڌي وئي هئي.
جڏهن شيخ راشد 1958ع ۾ ملڪ جون واڳون سنڀاليون، ته هن هڪدم ميونسپل ڪائونسل جوڙڻ جو حڪم جاري ڪيو. ان ڪائونسل جي گهڻي وقت کان ضرورت محسوس ڪئي پئي ويئي. مرحوم علي بستاني دبئي ميونسپالٽي جو پهريون ڊائريڪٽر مقرر ٿيو. ٽن سالن اندر ميونسپالٽي جي بجيٽ ٽن لکن روپين تائين پهچي وئي، جنهن مان 260،000 روپيا ڪسٽم ڊيوٽين ۽ ٽئڪسن مان وصول ڪيا ويا. 1973ع سن تائين ڊيوٽي جو سراسري ريٽ چار ۽ 8/5 سيڪڙو رهيو، جيڪو پوءِ گهٽائي ٽي سيڪڙو ڪيو ويو.
جان هارس نالي هڪ انگريزي فرم دبئي جي آئندي واڌاري کي نظر ۾ رکندي، شهر جو هڪ نقشو تيار ڪيو. هڪ ٻي رٿا به تيار ڪرائي وئي جنهن ۾ ال-آوير نالي شهر کان دبئي پاڻي پهچائڻ جو نقشو ٺاهيو ويو هو. هيءُ شهر دبئي کان 25 ڪلوميٽر پري آهي ۽ رٿا ۾ اتان کان پائيپن وسيلي پاڻي ڇڪي دبئي جي ٽئنڪن ۾ جمع ڪرڻو هو ۽ پوءِ پمپن ذريعي گهرن تائين پهچائڻ جو بندوبست ڪرڻو هو. انهن سڀني منصوبن ۾ زور ان ڳالهه تي هو ته آئيندي جو اڳواٽ انتظام ڪجي ڇو ته شهر کي نيٺ ته وڌڻو هو. هميشه هڪ جيترو ته رهڻو نه هو. اها دورانديشي اڄ جي دبئي کي ڏاڍو ڪم آئي آهي.
دبئي جي ڪريڪ ۽ بندرگاهن جي ترقيءَ ۽ واڌاري لاءِ دبئي پورٽ ڪميٽي ٺاهي وئي، ڇو ته اهي بندرگاهه ئي هئا جن تي دبئي جي آئندي جو دارومدار هو. ان ڪميٽي جي سفارش هيٺ بندرن کي وڌائڻ جو فيصلو ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ هتي ڪارخانا ۽ فئڪٽريون لڳيون.
ان سموري اندروني ڍانچي جي تياري دوران جيڪا ڳالهه خاص طور سان پسند ڪئي وئي سا هيءَ ته پرائيويٽ ڪمپنين دبئي جي سماجي ڪمن ۾ وڏو ساٿ ڏنو. ماڻهن جي گهرج جي سمورين رٿائن ۾ سندن سهڪار سبب دبئي ۾ هڪ وڻندڙ تبديلي اچي وئي. دبئي جي حڪمرانن پڻ اُن ڪم تي تمام گهڻو ڌيان ڏنو. جنهن ڪري دبئي کي ٻين تي سرسي حاصل ٿي وئي. هڪ پرائيويٽ ڪمپني، انٽرنيشنل ايراڊيو لميٽيڊ (International Aeradio Ltd.) هوائي اڏي جو انتظام سنڀاليو. اها ڪمپني دبئي اسٽيٽ ٽيليفون ڪمپني جي ڀائيوار پڻ هئي. ڪن مقامي واپارين گڏجي، 1958ع ۾، دبئي اليڪٽرسٽي ڪمپني ٺاهي ورتي، جنهن جو چيئرمن حاڪم پاڻ هو. هو اهڙين ٻين ڪيترين ئي ڪمپنين جو چيئرمين پڻ هو.
اها ڏاڍي عجيب ڳالهه آهي ته انهن ڏينهن ۾ دبئي وٽ ايترو پئسو ڪونه هو جو پنهنجي ترقي ۽ واڌاري جي ڪمن تي هڙان خرچ ڪري سگهي. ان ڪري کيس قرض تي رقم وٺي اهي پروجيڪٽ مڪمل ڪرڻا پيا، جهڙوڪ ڪريڪ جو سڌارو، ڪريڪ مٿان المڪتوم پل جوڙائڻ، بندرگاهن کي وڌائڻ وغيرهه. ڪويت کان 400,000 پائونڊ قرض وٺي ڪريڪ جي صفائي ڪرائي وئي ۽ 190,000 پائونڊ قطر کان اوڌر وٺي المڪتوم پل ٺهرائي وئي. ماڻهن ان ڳالهه تي اعتراض به واريا ته اجايا خرچ ڪري ملڪ تي بار وڌو پيو وڃي، پر جلد ئي سندن ڊپ ڊاءَ غلط ثابت ٿيا.
اهي منصوبا اڃا اڌ پنڌ ۾ ئي هئا يا اڃا پورا مس ٿيندا هئا ته دبئي جي وسيلن تي بوجهه وڌي ويندو هو ۽ حالتون هٿن مان نڪري وينديون هيون. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ٿيندو هو جو پرڏيهي ڪمپنين جو انگ جيئن پوءِ تيئن ويندو هو وڌندو، سرمايو به ان حساب سان ملڪ ۾ ايندو ويندو هو، پر ظاهر آهي ته انهن ڪمپنين جا پرڏيهي ملازم به هزارن جي تعداد ۾ ڪاهيندا ايندا هئا. ايترن ماڻهن جي لاءِ بجلي، پاڻي، ٽيليفون، رستا، آمدرفت جا ذريعا وغيرهه مُهيا ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم هو. هڪڙن جي پورت مَسَ ڪر ته ٻيا مٿان بيٺا آهن. انتظامي ڍانچو ناڪافي ثابت ٿيو. هوائي اڏو تيار ٿي راس ٿيو ته هڪدم ان کي وڌائڻو پيو. ڏهن سالن اندر المڪتوم پل ٽرئفڪ لاءِ سوڙهي ٿي پئي ۽ ٻيون پلون ٺاهڻيون پيون.
1972ع ۾ 8 ميلن پائونڊ جي خرچ سان شنداغا سرنگهه ٺاهڻ جي شروعات ٿي، جيڪا سامونڊي سطح کان 60 فٽ هيٺ، ڪريڪ جي تري کان ٻه فٽ هيٺانهين هئي. ان سرنگهه مان ٻه هڪ طرفيون لينون (رستا) ۽ پيدل هلندڙن لاءِ 12 فٽن جي ٽيوب جو بندوبست هو. پورٽ رشيد مقرر وقت کان 18 فٽن جي ٽيوب جو بندوبست هو. پورٽ رشيد مقرر وقت کان 18 مهينا اڳ تيار ٿي ويو. 1971ع ۾ مڪمل ٿيندڙ هن بندر تي 26 ميلن پائونڊ خرچ آيو. 1973ع ۾، 100 ملين پائونڊ جي خرچ سان پوري مڊل ايسٽ جي سڀ کان وڏي خشڪ گودي (Dry dock) تيار ڪئي وئي. دبئي شهر جي اوچي ۾ اوچي بلڊنگ، “دبئي ورلڊ ٽريڊ سينٽر” تي 56 ملين پائونڊ خرچ آيو. تازو آيل تعميراتي تيزي دبئي ۾ اڏاوتن جي هڪ نئين لهر آڻي ڇڏي آهي. لڳي ٿو ته “دبئي ورلڊ ٽريڊ سينٽر” جي عروج جا ڏينهن هاڻي پورا ٿيڻ وارا آهن. کانئس وڌيڪ ڊگهيون بلڊنگون ڄاڻ آيون ڪي آيون.
*