• ٻي ڇاپي جو مهاڳ
ارنيسٽ هيمنگوي
ويهين صديءَ جو عظيم اديب ارنيسٽ هيمنگوي (جنهن جي چاهيندڙن سندس مرڻ پُڄاڻان سندس ڪيترائي ڪتاب ڳولهي هٿ ڪري ورتا آهن) جو خيال آهي ته وقت پيسي کان وڌيڪ معنى خيز ئي هجي ٿو. نوبل پرائيز ۽ پوليزز پرائيز حاصل ڪندڙ هيمنگوي ائين به چئي ٿو ته صرف وقت جي معرفت ئي زندگي جي اصل قدر ۽ ڪارج کي سمجهي سگهجي ٿو.
ماڻهو پنهنجي زندگيءَ جي مقصدن کي ڄاڻي سڄي زندگي گذاريو ڇڏين ٿا. زندگي جي مقصد مان هڪ ڳالهه انتهائي معنى خيز هجي ٿي. سوال آهي ته زندگيءَ جي اها معنى خيزي ڇا هجي ٿي ؟اوهان ، زندگي جي مختلف ڏاڪن ته هجڻ سببان، انهيءَ سوال جا ڪيترائي جواب ڏئي سگهون ٿا. جيتوڻيڪ زندگي جي اها معنى خيزي ماڻهوءَ جي مذهبي عقيدي جي بنيادن تي تبديل ٿي سگهي ٿي. ڪلچر توڙي اخلاقيات به انهي جواب ۾ فيصلائتو ڪردار ادا ڪن ٿا. پر بهرحال، مان پنهنجي زندگي جي وڏي حصي گذارڻ کانپوءِ ائين پڪي ويساهه سان چئي سگهان ٿو ته ڪو به ماڻهو پنهنجي زندگي معنى خيز اندار ۾ تڏهن ئي گذاري سگهي ٿو. جڏهن اها پنهنجي پسند سان گذارڻ چاهي ۽ اها اوهان جي پسند ئي هجي ٿي.
ٻين لفظن ۾ ايئن کڻي چئجي ته زندگي سواءِ پسند ۽ نتيجن کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي ته ان ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو. ان لاءِ پاڻ هندستان جي هڪ تاريخي رزميه ڪهاڻي مهاڀارت جو مثال پڻ وٺي سگهو ن ٿا. جنهن ۾ هڪ اهڙو منظر ڏيکاريو ويو آهي. جنهن ۾ پاڻ ۾ جنگ ڪندڙ ٻن ڌرين پنداواس(Pandavas) ۽ ڪارواس (Kauravas) کي چونڊ ڪرڻي پوي ٿي. ٻئي ڌريون ڪرشنا وٽ پهچي، الڳ الڳ ماڻهن جي چونڊ ڪن ٿيون. پندواس ارجنا جي چونڊ ڪري ٿو. جڏهن ته ڪارواس وري دريودهايا جي چونڊ ڪري ٿو.
ڪرشنا انهن کي چونڊ ڪرڻ جي کلي دعوت ڏئي ٿو.جيتوڻيڪ هي اُن لاءِ پاڻ کي به پيش ڪري ٿو. پر هن جو شرط آهي ته ويڙهه دوران ڪو به هٿيار وغيرهه نه کڻندو. قطع نظر ان جي، ڪير کٽندو ڪير هارائيندو. ان کانسواءِ هو ڌرين کي يڌوا جنگجو وارن جي بٽالين ) Battalion of Yadava) جي به آڇ ڪري ٿو. ارجنا کي ڪا هٻڪ هٽڪ نه ٿي. هن ڪرشنا جي چونڊ ڪري ورتي. جنهن کي جنگ جي ميدان ۾ ارجنا جي جنگي گاڏي / رٿ هلائڻي هئي. هوڏانهن دريودهانا (Duryodhana) يڌوا جي جنگجو وارن جي چونڊ ڪري وڏي خوشي محسوس ٿي ڪئي. تنهن کانسواءِ هن جو اهو به خيال هو ته ارجنا ڪرشنا جي چونڊ ڪري کل جوڳو ڪم ڪيو آهي، جو ڪرشنا امڪاني طور تي ڇا ڪري سگهندو. جيڪڏهن هن جو ويڙهه وڙهڻ جو ڪو ارادو ئي نه هوندو.
بهرحال، اسان سڀني کي انهي ويڙهه جي نتيجي جي چڱي طرح سان پروڙ آهي. ارجنا جنگ کٽي ورتي ۽ دريودهانا پنهنجي قبيلي، خاندان ۽ بادشاهي جي تباهي واري نتيجي سميت جنگ هارائي ويو.
اسانکي به، بلڪل ائين ئي، ڏينهون ڏينهن پسند ۽ چونڊ ڪرڻ واري مرحلي مان گذرڻو پوي ٿو. هر چونڊ توڙي پسند هڪ خاص نتيجي جي نشاندهي ڪري ٿي. ان ڪري، ماڻهو ڪئين ۽ ڪهڙي طرح جي چونڊ ڪري؟ مان سمجهان ٿو ته ان جو بهترين طريقو اهو آهي ته ڪهڙي چونڊ اوهان کي ڪهڙي بهتر نتيجي ڏانهن وٺي وڃي سگهي ٿي. ائين ئي، دراصل، مان پنهنجي سڄي زندگي ۾ ڪيو آهي. جيتوڻيڪ مان پنهنجي زندگي جي ڪنهن ڏاڪي تي چونڊ ڪرڻ ۾ اڪيچار غلطيون به ڪيون هونديون. پر هڪ ڳالهه مان پڪي ويساهه سان چوندس ته انهن غلطين به منهنجي ذهن ۾ سٺن نتيجن کي ئي پيدا ڪيو آهي.
ايئن چونڊ ۽ نتيجا کڻي، اوهان پنهنجي زندگي ڏانهن ذميوار رويو رکي سگهون ٿا. مان پنهنجي زندگي جي ارڙهن سالن جي عمر ۾ دبئي آيو هوس. منهنجي هن پسند ۽ چونڊ (جنهن مون کي دبئي جهڙي شهر ۾ آندو. جيڪو تن ڏينهن اڃا ٻاهرين دنيا ۾ ايڏو مشهور نه هو) منهنجي سڄي زندگي کي مادي توڙي روحاني لحاظ کان بنهه تبديل ڪري ڇڏيو.
زندگي جو هڪ ٻيو پاسو ۽ پهلو جيڪو مان زندگي جي هن ڏورانهين سفر دوران حاصل ڪيو. اهو هي آهي ته دنيا ۾ هر ماڻهو، خاص طور تي اهو جيڪو ٻين جي قربت ۾ اڳتي وڌندڙ ۽ اُڀرندڙ هجي، ٻي کي متاثر ڪري ٿو. اها سوچ ته، ماڻهو نه رڳو پاڻ پر ٻين ڏانهن به ذميوار هجي، زندگيءَ جي ذميداري جو بنهه گهڻو ئي احساس اُجاڳر ڪري ٿي. بهرحال، اهڙي سوچ مون کي پنهنجي زندگي جي مقصدن توڙي ٻين ماڻهن سان تعلق واري ڳالهه کي نئين سر سمجهڻ ۾ وڏي مدد مهيا ڪئي. مان صرف ائين ئي ڀانيان ٿو ته مان صرف الاهي طاقت جي هٿن جو هڪ اوزار ئي آهيان.
اهو سقراط ئي هو. جنهن چيو هو ته زندگي جو اهو موضوع ناهي ته اها رهڻ جوڳي ناهي. ڪيترو نه سچ چيو آهي سقراط. ان ڪريو، اوهان صرف پنهنجي ذات جي امتحان جي ذريعي ئي پنهنجي حياتيءَ جو هڪ ڀرپور ڪردار ادا ڪري سگهو ٿا ۽ مان سمجهان ٿو ته پنهنجي ذات جي امتحان ڏيڻ جو بهترين طريقو اهو ئي آهي ته اسان مان هرڪو پنهنجي پنهنجي ڪهاڻي لکي. اُن ڪهاڻي ۾ لکجندڙ هر هڪ لفظ اوهان جي زندگي جي امتحان جو ساک ڀريندڙ ئي هوندو.
اهو منهنجي لاءِ 2003ع واري سال ۾ سچ پچ ته نهايت ڏکيو ۽پيچيده ڪم هو، جو مون پنهنجي زندگي جي ڪهاڻي “(Taking the High road) لکڻ جو فيصلو ڪيو. منهنجي ويجهڻ رهڻ وارن مڙني ماڻهن جو خيال هو ته مون کي پنهنجي ڪهاڻي لکي اُن کي پڙهندڙن سان ضرور ونڊڻ گهرجي. انهي ڪم ۾ غلطان رهندي، مان خاص طور کي هندستان جي آزاديءَ کان اڳ ۽ پوءِ واري، پنهنجي سنڌي جاتي جي ڪربناڪ تجربن(Harrowing experiences) کي به ڏٺو. بهرحال، هي ڪتاب دبئي جي باري ۾ پڙهندڙن کي جهجهي ڄاڻ ئي آڇي ٿو. ان ڪري، هن ڪتاب کي صرف ڪنهن هڪڙي فرد جي ڪهاڻي نه ٿو چئي سگهجي، بلڪه اهو ڪتاب انهن سڀني ماڻهن جي ڪهاڻيءَ کي ظاهر ڪري ٿو. جيڪي پنهنجي ترقي، اُڀار ۽ڪاميابي جي اڪيچار ڏاڪن تان گذري پهتا آهن.
هن ڪتاب جي حوالي سان نه صرف هتي جي واپاري برادري پر هندستان مان به مون کي توقع کان وڌيڪ ريسپانس مليو.تعليمي ادارن پڻ منهنجي ڪتاب کي اهميت جي نظر سان ڏٺو. جڏهن هندستان توڙي پاڪستان جي اڪيچار پبلشرن مون سان رابطو ڪري، اها ڳالهه رکي ته جيڪڏهن ڪتاب کي مقامي ٻولين ۾ ترجمو ڪرائي ڇپرايو ويو ته ان کي گهڻي کان گهڻا ماڻهو پڙهي سگهندا.ائين سنڌي، گجراتي، مراٺي، اردو ۽ هندي ٻوليءَ ۾ ترجما مارڪيٽ ۾ اچي ويا آهن. ڪتاب جو مليالم ٻولي ۾ ٿيندڙ ترجمو تياري جي مرحلي ۾ آهي.
بهرحال، اهو منهنجي ڪتاب جو وڏي گرمجوشي سان ٿيل آڌرڀاءُ ئي هو. جنهن مون کي ڪتاب جي نئين ايڊيشن جي باري ۾ سوچڻ تي مجبور ڪيو. جيتوڻيڪ ڪتاب جي هن نئين ايڊيشن ۾ ڪي وڏيون تبديليون ته ناهن آنديون ويون. پر ڪن ضروري ڳالهين ۽ ويچارن کي جاءِ ضرور ڏني وئي آهي. اهو اڻ ٽر هو. ڇاڪاڻ ته ڪتاب جو نئون ڇاپو لڳ ڀڳ ڏهن سالن جي وٿيءَ کانپوءِ ظاهر ٿي رهيو آهي. ان وچ واري عرصي ۾ ڪيتريون ئي شيون تبديل ٿي ويون آهن. هتي جي حڪومتي توڙي انتظامي نظام پڻ تبديل ٿي ويو آهي.
جڏهن ذاتي ۽ گهريلو حوالي سان پڻ ڪتاب ۾ ڪجهه تبديليون آنديون آهن. اُن دوران منهنجو ڀاءُ هوتو گذاري ويو. جنهن پنهنجي جواني واري ڏهاڙن کان، منهنجي خاندان تي آيل ڏکين ڏينهن ۾ وڏيون اهم ڪردار ادا ڪيو هو. هن ڪتاب جي پهرين ايڊيشن اچڻ وقت منهنجي سڀ کان وڏي ۽ پياري ڌيءُءٌ ريکا ننڍڙي هئي. اها هاڻي هڪ پٽ ۽ هڪ ڌيءُ جي ماءُ بڻجي وئي آهي ۽ پنهنجي واپاري مڙس سان تازو ئي گرينڊ ڪيمين آئليند (Grand Cayman Island) ڏانهن وڃي اُتي ئي رهائش اختيار ڪئي آهي. هاڻي هوءَ هڪ ماءُ ۽ هڪ زال جي ذميوارين سان منهن ڏيڻ سان گڏ پنهنجي تعليمي مقصدن کي حاصل ڪرڻ واري سوچ ۾ آهي. هڪ ٻيو واڌارو به ڪيو ويو آهي ۽ اهو منهنجي پي ايڇ ڊي جي ڊگري_جيڪا واشنگٽن انٽرنيشنل يونيورسٽي آف آمريڪا وارن ڏني آهي. مان ائين چوندس ته مان پنهنجي زندگيءَ جي يونيورسٽي مان ئي سبق سکيا آهن.
مان پنهنجي سمورن دوستن ۽ خيرخواهن جو ٿورائتو آهيان. جن مون کي پنهنجن نيڪ صلاحن سان همٿايو. ڪتاب جي هن نئين ڇاپي ۾ هڪ ٻي تبديلي ڏسڻ ۾ ايندي. اها هيءَ ته ڪتاب جي هرباب ۾ ان جو موضوع سان ٺهڪندڙ ڪوٽيشن به ڏنا ويا آهن.
ڪتاب جي پهرين ڇاپي اچڻ کانپوءِ مونکي عالمي سطح جي سميبنارن ۾ شرڪت ڪرڻ جون دعوتون پڻ ملنديون رهيون. اهڙي ئي هڪ دعوت مونکي ممبئي يونيورسٽي طرفان ڪرايل هڪ ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ جي ملي. جتي مون کي يونيورسٽي جي ڪيترن شاگردن، اُستادن ۽ والدين سان گڏ دانشورن ۽ اسڪالرن جي موجودگيءَ ۾ ڳالهائڻ ۽ پنهنجي خيالن جي اظهار جو موقعو مليو. مون جهڙي ماڻهو (جنهن ڪن مجبورين جي ڪري اعلى تعليم حاصل ڪرڻ وارو موقعو وڃائي ڇڏيو هجي) لاءِ اهو سچ پچ هڪ وڏو تجربو ئي آهي.
بهرحال، مان پنهنجي هن ڪتاب جو نئون ايڊيشن دبئي ۾ رهندڙن ماڻهن کي ئي ارپيان ٿو. جن کي وڏو فائدو اهوئي آهي، جو اهي دبئي جهڙي حيران ڪن شهر ۾ رهن ٿا.