7. باب ستون : موتين جي ڳولها لاءِ غوطا
گوتم ٻڌ
ايراني نار ملاحن جو ڏيهه هو، سِپن جو ملڪ هو ۽ موتي ميڙيندڙ ٽوٻن ۽ ڏندڪٿائي مڇيءَ “حمور” جو ماڳ هو. سخت جان ماڻهو سخت پورهئي جا هيراڪ هئا. سمنڊ مان حاصل ٿيندڙ نعمتون سندن گذران هيون ۽ اهي ئي سندن واپار وڙي جو مکيه وسيلو هيون.
موتين جي مند سال جي گرم ترين مهينن ۾ ايندي هئي. اهو عرصو هر تندرست شخص سمنڊ تي موتين جي تلاش ۾ گذاريندو هو. هندستان جا واپاري ان انوکيءَ مند جي اهميت کي نظر ۾ رکندي ڪجهه ٻيو وکر وڪرو ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رُڌل رهندا هئا. سپون ميڙڻ جي مند، اتان جي رهاڪن کي ايترو پئسو ڏيندي هئي جو هو پنهنجي روزمرهه جي واپرائڻ جون شيون، جهڙوڪ چانور، ڪافي، چانهه، کنڊ، ڪپڙو لٽو ۽ ٻارڻ جون ڪاٺيون خريدي سگهن. ظاهر آهي اهو سمورو سامان يا ته هندستان منجهان ايندو هو يا وري ڪنهن ٻئي ملڪ مان.
تجارتي هوائون، وڪڻندڙ توڙي خريدار لاءِ هڪ جهڙيون سڻايون هونديون هيون. زندگيءَ جو معيار وڌائڻ يا ٻئي ڪنهن ڌنڌي ڌاڙي جو سوچڻ به ممڪن نه هو، ڇو ته موتي ميڙڻ اُتان جي ماڻهن جي ذهن ۾ گهر ڪري ويو هو. هو نه ته ان ۾ ڪو سڌارو آڻڻ لاءِ تيار هئا ۽ نه وري ان ڪم جو دائرو وڌائڻ لاءِ راضي هئا. هنن جي زندگي ۾ جيڪا سادگي سمايل هئي، هو ان ۾ ايترو ته مگن ۽ مست هئا، جو اهڙي اطمينان ۽ سڪون بابت اڄ جي زماني ۾ سوچي به نٿو سگهجي. ڪاروبار، وڻج واپار ۽ پئسي جي راند ان سڪون کي ڪيترا گهاءَ ٿي رسائي، سا ڳالهه اسان کي ڏاڍي دير سان سمجهه ۾ ايندي آهي. وقت گذري ٿو وڃي، پر جنهن ذهني آسودگيءَ لاءِ دل سٽون ٿي کائي، سا هڪ دفعو هٿن مان وئي ته ٻيهر ڪٿي ٿي نصيب ٿئي؟
هن علائقي ۾ موتين جي تلاش جي تاريخ ڪئين هزار سال پراڻي آهي. پر ان مان آرٿڪ لاڀ حاصل ڪرڻ جي تاريخ ايتري قديم ناهي. توهان کي موتين جي ڪاروبار جي اهميت جو ڪاٿو تڏهن ٿيندو جڏهن هن علائقي ۾ هلندڙ انهن ٻيڙين جي انگن اکرن تي نظر وجهبي جيڪي موتين جي لاءِ سمنڊ ۾ وينديون هيون. گذريل صدي جي پهرينءَ چوٿائيءَ تائين اٽڪل پنج هزار ٻيڙيون موتين جي واپار واسطي ڪتب آنديون وينديون هيون. ٻيڙين جي مکيه کيپ Trucial States، ڪويت، بحرين ۽ قطر مان ايندي هئي. پراڻي رڪارڊ موجب، دبئي جون 335 ٻيڙيون موتين جي شڪار لاءِ صديءَ جي شروعات ۾، شارجا جون 360 ٻيڙيون، ام ال قوين جون 70، راس الخيمه جون 50 ۽ عجمان جون 40 ٻيڙيون ان مهم ۾ حصو وٺنديون هيون. پر انهن سڀني کان وڌيڪ چار سوَ ڏهه ٻيڙيون اينديون هيون ابوڌابيءَ منجهان.
انهن ڏينهن ۾ ابوڌابي هڪڙو ننڍڙو ڳوٺڙو هوندو هو، جنهن ۾ موتين جي موسم ۾ ڄڻ جان اچي ويندي هئي. هتان ٻيڙائتن جي گهرج جو سامان، راشن، رَڇَ وغيره به ملندا هئا ۽ جڏهن موتي ميڙجي ايندا هئا ته هيءَجڳهه خريدارن لاءِ مارڪيٽ طور به استعمال ٿيندي هئي. بهرحال، سڄي گلف لاءِ سڀ کان وڌيڪ اهم مرڪز هو بحرين، جتي زور شور سان موتين جو واپار ٿيندو هو. ان زماني ۾ نار جي ايراني ڪناري تي لنگيهه نالي هڪ بندر هو جيڪو موتين جي سلسلي ۾ وڌيڪ شهرت رکندو هو، پر ان بندر جي زوال کان پوءِ دبئي پڻ موتين جي مرڪزن مان هڪ ڳڻجڻ لڳو. اهو واپار جدا جدا سطحن تي ٿيندو هو، جنهن ۾ ڪئپٽن، ٿوڪ واپاري، وچيان ماڻهو يا دلال، وياج خور ۽ ايڪسپورٽر شامل هوندا هئا.
گلف مان خريد ڪيل موتي هندستان ۽ يورپ تائين ويندا هئا. يورپ جون شاهوڪار ۽ فئشنبل عورتون موتين جي هارن جون بي انتها شوقين هونديون هيون ۽ انهن کي خريدڻ لاءِ وڏي رقم خرچ ڪرڻ لاءِ تيار هونديون هيون. اهڙيءَ ريت هن وارياسي علائقي جي غريب ماڻهن کي موتين جي واپار مان چڱي چوکي آمدني ٿي ويندي هئي. ويهين عيسوي صدي جي پڄاڻي تي، گلف منجهان ساليانو ڏيڍ ملين پائونڊن جي قيمت جا موتي انڊيا ۽ يورپ کي وڪيا ويندا هئا. سِپن جي اندرئين حصي کي Mother of pearl چوندا آهن. اهو حصو هڪ سخت ۽ لسي تهه وانگر هوندو آهي ۽ ان جي اندر ئي موتي پيدا ٿيندا آهن. Mother of pearl جي به مارڪيٽ ۾ تمام گهڻي گهُر آهي، خاص طور يورپ ۾. گذريل صدي تائين مدر آف پرل منجهان اٽڪل ٽيهه هزار پائونڊ آمدني ٿيندي هئي. هن منجهان بٽڻ، واچن جا ڊائل ۽ ٻيو ڪيترو ئي سينگار جو سامان تيار ڪيو ويندو هو.
گلابي رنگ جا موتي، جن کي Rose Pink Pearl جي نالي سان سڏيو ويندو آهي، سي سڄيءَ دنيا ۾ سڀ کان سٺا ۽ قيمتي سمجهيا ويندا آهن. اهي موتي گلف ۾ جام ملندا آهن، ان ڪري موتين جي مشهور واپارين جو ڌيان گلف ڏانهن ڇڪجي ويو. سڀ کان پهرين پورچوگيز ۽ هندستاني آيا. پورچوگيز 16 عيسوي صدي ۾ آيا ۽ هندستاني، جيڪي گهڻي ڀاڱي واپاري ۽ سرمائيڪار هئا، سي لڳ ڀڳ هڪ سؤ سال پوءِ آيا. انهن ۾ وياج خور اوڌر ڏيندڙ واڻين جو طبقو به هو، جيڪي 1865ع ۾ بمبئي جي برٽش ۽ هندستاني ڪمپنين جي طرفان آيا. سرڪاري طور انهن جي اچڻ جي تاريخ رڪارڊ تي موجود آهي.1991ع ۾ ريزيڊنسي ايجنٽ جيڪا رپورٽ برٽش پوليٽيڪل ريزيڊنٽ کي پيش ڪئي، ان موجب 52 واڻيا دبئي ۾، 86 شارجا ۾، 139 ابوڌابيءَ ۾، 9 راس الخيمه ۾، 14 عجمان ۾ ۽ 3 ام القوين ۾ پهچي چڪا هئا. ڪيترن هندستانين ته ٻارن ٻچن سميت گلف جي رياستن ۾ رهائش اختيار ڪري ڇڏي هئي. انهن ۾ گهڻو ڪري سڀ يا ته واپاري هئا ياسوداگر. جڏهن موتين ڪڍڻ جي موسم ايندي هئي تڏهن انهن جو تعداد ٻيڻو ٿي ويندو هو. جن مان اڪثر بمبئي مان ايندا هئا. بمبئي موتين جي واپار جو مرڪز سمجهيو ويندو هو، ان ڪري موتين جي مُند کان پوءِ گلف رياستن جا عرب واپاري سڀ جا سڀ اچي بمبئي ۾ گڏ ٿيندا هئا. انهن مان گهڻن جون ته بمبئي ۾ پنهنجون پيڊيون پڻ هونديون هيون. آهستي آهستي عرب واپارين جي هڪ ننڍڙي پر شاهوڪار قوم، جن ۾ ڪي مشهور خاندان به شامل هئا، پاڻ کي بمبئي ۾ آباد ڪري ڇڏيو. 1900ع ڌاري محمد علي زينل نالي هڪ امير عرب پنهنجي ڪميونٽي جي سهڪار سان بمبئي ۾ هڪ عرب اسڪول جو بنياد پڻ وڌو.
موتين جو واپار برابر نفعي بخش ڪاروبار هو ۽ ان جي ڪري ماڻهن جي حالت به چڱي سڌري، روزگار به وڌيو، پر اهو ڪم آسان هرگز ڪونه هو. اهو ڪم جدا جدا جڳهين تي الڳ الڳ حصن ۾ ورهايل هو. مٿينءَ سطح تي هئا واپاري، سرمايو ڏيندڙ ۽ سوداگر. ان کان پوءِ هو ٻيڙي جو ڪپتان جنهن کي ناخدا سڏيندا هئا. سڀ کان هيٺينءَ سطح تي هئا مزور. مزورن ۾ وري شامل هئا ٽوٻا، هاڪاري (بار ڇڪڻ وارا)، ٻيلي يا مددگار ۽ سيکڙاٽ پورهيت. اهي سمورا مزور ڏاڍي ڏکي زندگي گذاريندا هئا. سندن حياتي ايتري ته ڏکوئيندڙ، پيڙا واري ۽ رحم جوڳي هئي، جو اڄ جي زماني ۾ ان جي باري ۾ سوچي به نٿو سگهجي. شايد دنيا ۾ ان کان وڌيڪ سخت محنت جهڙو ڪو به ٻيو پورهيو ڳوليو نه لڀي. اونهاري جي سخت گرمي ۾ سمنڊ اندر غوطا هڻي سپون ميڙي اچڻ قيامت کان گهٽ عذاب ناهي. ويچارا ٽوٻا (غوطا خور)، هاڪاري (ٽوٻن کي ڇڪي ٻاهرڪڍڻ وارا) ۽ ٻيڙين جا ملاح، هڪ مسلسل پيڙا ۾ رهندا هئا. موسمي روزگار هو، ان ڪري سندن ڪمائيءَ جا ڪُل پنج مهينا سال ۾ ايندا هئا. غريبن جي قسمت ۾ موسم کان پهريون به بک ۽ پوءِ به بک لکيل هوندي هئي. سرڪاري طور اها مند 15 مئي کان 15 سيپٽمبر تائين جاري رهندي هئي. ڪي ويچارا اهڙا به هئا جي لنگهڻ کان بچڻ لاءِ مهينو اڳ ڪم شروع ڪندا هئا ۽ مهينو پوءِ به جاري رکندا هئا. ان سڄي هڻ هڻان ۽ هاڄاري جو مزورن کي اجورو تمام ٿورو ملندو هو. ٽوٻن ۽ هاڪارن کي پگهار ڪونه ملندي هئي، کين ڪمائيءَ مان حصو ڏنو ويندو هو. اهو حصو ٿڏي تي ڪونه ملندو هو، پر کين اهي ڏوڪڙ مند ختم ٿيڻ کان پوءِ تڏهن ملندا هئا، جڏهن موتي واپارين يا سوداگرن کي وڪڻي ڏبا هئا ۽ اهي وري کين هندستان ايڪسپورٽ ڪندا هئا يا ڪنهن ٻئي ملڪ ڏياري موڪليندا هئا. آڻين ۽ چاڙهين واري حالت هوندي هئي. ٻه ويلا پيٽ ڀري کائڻ به هنن جي لاءِ وڏي عياشيءَ جهڙي ڳالهه هئي. سيزن کان اڳ قرض کڻندا هئا ۽ سيزن کان پوءِ قرض لاهيندا هئا. فقير جي جهولي هميشه خالي. ڪڏهن ڪڏهن ته ائين به ٿيندو هو جو مُند مزو ڪونه ڪندي هئي، موتي گهڻاڪونه ميڙبا هئا، ڪانه ڪا قدرتي آفت اچي مُنهن ڪڍندي هئي، تڏهن ويچارن مزورن جا منهن لهي ويندا هئا ۽ بک جي راڪاس اڳيان بي وس ٿي ڪنڌ جهڪائي بيهي رهندا هئا. ٻيو ڪو روزگار جو ذريعو هوندو ئي ڪونه هو. لاچار ماٺ ميٺ ۾ پيٽ کي پٿر ٻڌي، ايندڙ سال جو انتظار ڪندا هئا. قرض جي مرض ۾ اڪثرورتل رهندا هئا، جنهن ۾ جيڪو هڪ دفعو ڦاٿو ته پوءِ يا عمر ڇوٽڪارو پائي نه سگهندو. سڄا سارا پنج ڇهه مهينا موتين جي مند هلندي هئي ۽ اهو سمورو وقت مزور، پنهنجن ٻچن کان پري، سمنڊ تي رهندا هئا. ان ڪري گهر وارن ڏانهن کاڌخوراڪ توڙي خرچ پکي جا پئسا ڪپتان کان قرض کڻي موڪليندا هئا. حاڪم قرض جي اها رقم پاڻ مقرر ڪندو هو، جيڪا ٽوٻو پنهنجي ناخودي کان هر سال گهري سگهندو هو. غوطاخور کي سندس ڪمائي جي ٻي قسط تڏهن ملندي هئي، جڏهن هو موتين ميڙڻ جي مند پوري ڪري واپس موٽندو هو. اهو قانون ان ڪري لاڳو ڪيو ويو هو ته جيئن غوطا خور ۽ سندس ڪٽنب جي ضرورتن جو پورائو ٿي سگهي ۽ سندن حقن جو بچاءُ به ڪري سگهجي. ناکئي کي به هڪ قسم جي خاطري هوندي هئي ته جنهن ماڻهوءَ کي هو ائڊوانس رقم ڏئي رهيو آهي، اهو ايندڙ مند ۾ به ساڻس ڪم ڪرڻ لاءِ ٻڌل رهندو. چالاڪ ناخودا ته اهو ئي چاهيندا هئا ته ٽوٻا هميشه سندن قرض ۾ جڪڙيل رهن ته جيئن هو کين پنهنجي مرضي موجب استعمال ڪندا رهندا.
موتين جي مند ڪناري وارن علائقن ۾ وڏي اهميت رکندي هئي. ماڻهو آسائتين اکين سان هن موسم جو انتظار ڪندا هئا. ويچارا غريب غربا ان اميد تي ڏينهن ڳڻيندا هئا ته هن مند ۾ چار ڏوڪڙ ملندا جن مان لهڻيدارن جو قرض به لاهبو، ڪپڙو لٽو به وٺبو ۽ ايندڙ ڏکئي وقت لاءِ ڪو سيڌو سامان خريدي پاسيرو ڪري رکبو ته جيئن پوءِ جي تڪليف کان بچي پئجي. جي موتي ٺيڪ ٺاڪ نڪتا ۽ آمدني مناسب ٿي ته پوءِ ٻيڙا پار ٿي ويندا، پر جي سيزن نه لڳي ته پوءِ ته اڳيون سوجهرو به چٽ. سندن ڏوهه به پيا ڏڪندا هئا. پيا دعائون گهرندا هئا ته شل واءُ سڻائو لڳي ۽ روزي سٺي ٿئي. موسم ويجهي ايندي هئي ته تياريون به زور وٺنديون هيون. ناخدا پنهنجا پنهنجا ماڻهو گڏ ڪندا هئا. مزور سڀ هڪ ئي ڳوٺ جا هوندا هئا ۽ ساڳئي ناخد اسان رهڻ پسند ڪندا هئا ڇو ته قرضي به ان جا هونداهئا.
سمنڊ ۾ وڏي عرصي تائين رهڻ جون تياريون شروع ٿي وينديون هيون، مهاڻا شارڪ مڇيءَ جي تيل سان ٻيڙين جي مٿئين حصي کي مکُ ڏيندا هئا ۽ هيٺئين حصي کي رڍ جي چرٻي ۽ ليمي کي ملائي، ريڳاڙو ٺاهي رنگيندا هئا ته جيئن سپون يا ڪوڏ يا ڪي اهڙيون ٻيون شيون ساڻس چنبڙي نه سگهن. اهي سڀ احتياتي انتظام تمام ضروري هوندا هئا، ڇو ته ٻيڙين کي گهٽ ۾ گهٽ چار مهينا ته واهه جا سمنڊ ۾ رهڻو هوندو هو.
موتين ميڙڻ وارين ٻيڙين جون سائيزون هڪ جيتريون نه هونديون هيون. ڪي ننڍيون هيون، جن ۾ مشڪل سان ڏهه ماڻهو سمائجي سگهن، ڪي وري ايڏيون وڏيون جو پنجاهه ماڻهو خلاصا ويهي سگهن. بهرحال، ننڍيون يا وڏيون، سڀ ٻيڙيون سمنڊ ۾ لهڻ وقت ٽمٽار ڀريل هونديون هيون. انهن ۾ سامان سڙو ۽ کاڌو پيتو ئي ايترو هوندو هو جو ماڻهن جي تعداد کان ٽيڻو حصو ته اهو ئي والاري ويندو هو. ٽوٻن جو سامان، پاڻي جو ذخيرو، ٻيڙي جي پنهنجي گهرج جو سامان، مطلب ته سُئي سڳي سوڌو هر شيءِ سنڀالي کڻندا هئا ته جيئن ايترو وقت هلي سگهي، جيستائين ڪجهه هفتن کان پوءِ ڪا ٻي ٻيڙي کٽل سامان جي پورائيءَ لاءِ وري ٻيو سامان کڻي پهچي.
ٻيڙيون ڪناري کان اٽڪل ٽيهارو کن ميل پري ڪنهن اهڙي مناسب جاءِ تي وڃي بيهنديون هيون جتي پاڻي وڌيڪ گهرو نه هجي. ان جاءِ تي سوين ٻيڙيون مُچو ٺاهي اچي جمع ٿينديون هيون ۽ سمنڊ جي تري مان سپون ڪڍڻ جا سانباها شروع ٿي ويندا هئا. انهن حشام ماڻهن ۾ ٻن قسمن جا ماڻهو تمام اهم هوندا هئا، هڪڙا ٽوٻا، جيڪي سمنڊ ۾ هيٺ لهي وڃي سپون ميڙيندا هئا، ۽ ٻيا هاڪارا، جيڪي انهن ٽوٻن کي مناسب وقت تي اشارو ملڻ سان رسن وسيلي ڇڪي پاڻي مان ٻاهر ڪڍندا هئا. ٻاهر نڪري ٽوٻا شڪار ڪيل سپون ته ناکئن جي حوالي ڪندا ئي هئا، پر کين ساهي پٽڻ جو وقت به ملي ويندو هو. ٽوٻن کي سمنڊ ۾ لاهڻ جو طريقو به ڏاڍو دلچسپ هوندو هو. ٽوٻي جي چيلهه ۾ رسو ۽ پيرن سان ڳرو پٿر ٻڌي ڇڏيندا هئا. پوءِ هو پٿر تي بيهي پاڻ کي ڇڏي ڏيندو هو. پٿر جي بار سبب هو بنا هٿ پير هڻڻ جي، سڌو وڃي ترو وٺندو هو.
پاڻي ۾ غوطو هڻڻ ڏاڍو ڏکيوڪم هوندو هو. غوطاخور صبح جو سويل ڪم تي چڙهندا هئا ۽ سج لٿي تائين سمنڊ مان پيا سپون ميڙيندا هئا. ٿوري ٿوري دير کان پوءِ ساهه کڻڻ لاءِ کين ڇڪي ٻاهر آندو ويندو هو، نه ته ائين سمجهبو ته ڏينهن جا ٻارهن ڪلاڪ کين سمنڊ ۾ گذارڻا پوندا هئا. ان وچ ۾ هو ٿوري ڪافي يا پاڻيءَ چڪو پي وٺندا هئا ۽ چانور يا کجور جون ٻه ٽي ڳڙيون کائي سگهندا هئا. پيٽ ڀري کائڻ سان کين ڪم ڪرڻ ۾ تڪليف ٿيندي هئي. نڪ تي ٻڪريءَ جو سڱ يا لڪڙي جو چپٽو چاڙهي ڇڏيندا هئا ته جيئن پاڻي نڪ ۾ هليو نه وڃي. ڪنن ۾ ميڻ ڀري ڇڏيندا هئا ۽ مٿي تي چمڙي جي ٽوپي ۽ آڱرين تي به چمڙي جون ننڍيون ڍڪڻيون چاڙهي ڇڏيندا هئا. ڳچيءَيا چيلهه ۾. هڪڙي ڇلي ٻڌل هوندي هئن، جنهن ۾ سپون وجهنداويندا هئا ۽ هٿ ۾ وڏو تيز چاقو کڻندا هئا، جنهن سان سپن کي سمنڊ جي تري مان ڪپي ڌار ڪندا هئا.
ويچارن ٽوٻن جي لاءِ سوين مسئلا هوندا هئا. پاڻي جي هيٺيان وهڪرا، شارڪ مڇين جا حملا، جيلي مڇي ۽ ڏنگيندڙ جيت،، مطلب ته کين هر مشڪل کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار رهڻو پوندو هو. جيلي فش جو ڏنگ سخت تڪليف ڏيندڙ آهي. ائين لڳندو آهي، ڄڻ ڪنهن تتل شيخ سان ڏنڀ ڏنو هجي. چار پنج ڪلاڪ ته اها جاءِ پئي ڪُرندي آهي، جتي ڏنگ لڳندو آهي.
هڪ ماهر ٽوٻو وڌ ۾ وڌ ٻه منٽ سمنڊ جي تري ۾ رهي سگهندو هو ۽ ان وچ ۾ جيڪڏهن هن ڊزن کن سپون ميڙي ورتيون ته سمجهبو هو ته ڪم ٺاهوڪو ٿي ويو. جڏهن ٽوٻو محسوس ڪندو ته هاڻي وڌيڪ دير ساهه منجهائي نٿو سگهي، تڏهن هو چيلهه سان ٻڌل رسي کي سٽ ڏئي مٿئين همراهه کي هوشيار ڪندو هو ۽ سندس ساٿي هڪدم ڇڪي کيس ٻاهر ڪڍندا هئا. ان خيال کان رسي ڇڪيندڙ همراهه (هاڪرا) تمام اهم ڪم تي ويٺل هوندا هئا. سندن ٿوري به ڪوتاهي، ويسلائي يا دير مدار ٽوٻي جي زندگيءَ لاءِ خطرناڪ ثابت ٿي سگهندي هئي. جي تمام تڪڙو ڇڪيندا هئا ته ٽوٻي جي ڪنن جا پردا ڦاٽڻ جو خطرو هوندو هو. پاڻي جي دٻاءَ مان هڪدم نڪري هوا جي دٻاءَ ۾ اچڻ سبب ڪنن جي پردن تي اوچتو فرق پوڻ سبب ڪوبه حادثو ٿي سگهيو ٿي ۽ جيڪڏهن تمام آهستي ڇڪيندا هئا ته ٽوٻي جي ٻڏڻ جو انديشو هوندو هو.
پاڻي مان ٻاهر اچڻ کان پوءِ ٽوٻو آرام ڪندو هو. ان وچ ۾ سندس ساٿي سِپون ڪڍي ٻيڙيءَ ۾ سٿا ڪندا ويندا هئا. منٽ ڏيڍ کان پوءِ ٽوٻو وري پاڻي ۾ لهندو هو. ساڳيو ئي پٿر سندس جسم سان ٻڌل هوندو هو جيڪو کيس هڪدم وڃي تري تائين پُڄائيندو هو. ڏهن ٻارهن ٽٻين کان پوءِ ويچاري غوطاخور کي چند منٽ سچ پچ آرام جا ملندا هئا. چئن مهينن تائين لڳاتار اهي ٽوٻا هرروز اٽڪل ٻارهن ڪلاڪ پاڻي ۾ رهندا هئا. توهان پاڻ ئي حساب لڳايو ته هڪ ڏينهن ۾ سٺ دفعا سمنڊ ۾ لهي، هفتي جاست ڏينهن اهو ساڳيو ڪم ڪرڻ ۽ ساندهه چار مهينا سخت گرميءَ ۾ پنهنجي جان سان کيڏڻ، چڱي ڀلي صحتمند ماڻهوءَ کي جهورڻ لاءِ ڪافي ناهي؟
اسان وٽ ته غوطا خورن وٽ پنهنجي بچاءَ يا آساني لاءِ ڪو ساز سامان ڪونه هوندو هو، پر جپان وارا پنهنجي ڪم کي تڪڙو ۽ سولو بنائڻ واسطي نيون نيون ايجاد ٿيل شيون استعمال ڪندا هئا. هڪ دفعي مون کي جپان ۾ ‘مِڪي موتو پرل آئلينڊ’ ڏسڻ جو موقعو مليو. مڪي موتو “موتين جي پالنا” ڪندڙ مرڪزن ۾ سڀ کان اڳرو هو. ٽوٻن جو ڪم گهڻو ڪري عورتن پئي ڪيو، جن کي سفيد رنگ جي ڊريس پهريل هئي. گهڻي ڀاڱي انهن ۾ رواج هو ته زال ۽ مڙس جي ٽيم گڏجي موتين جي شڪار تي نڪرندي هئي. مڙس ٻيڙيءَ ۾ ويٺو رهندو هو ۽ زال سمنڊ ۾ ٽٻي ڏئي موتي ميڙڻ لاءِ سمنڊ جي تري ڏانهن هلي ويندي هئي. ضرورت وقت مڙس رسي کي ڇڪي پنهنجيءَ زال کي ٻاهر ڪڍي وٺندو هو. سِپن کي سُئيءَ رستي سنهڙا ريتي جا داڻا سندن جسم وچ ۾ داخل ڪيا ويندا آهن. پاڻيءَ اندر ئي اهڙين سپن کي هٿيڪو رکڻ لاءِ لوهي پڃرا فٽ ڪيا ويندا آهن، جن ۾ اهي سپون اٽڪل ٽي سال کن بند رهنديون آهن. ٽن سالن کان پوءِ جڏهن پاليل سپن کي ڪڍي کوليندا آهن ته منجهانئن وڻندڙ رنگن جا موتي جرڪندا نڪري ايندا آهن. گلف ۾ ٽوٻن جو ڪم سج لٿي کان پوءِ به ختم نه ٿيندو هو. رات پيٽ ۾ سپن کي کولي منجهانئن موتي ڪڍڻ به ضروري هوندو هو. اهو ڪم سج لٿي رات جي کاڌي واري وچ ۾ ڪيو ويندو هو ۽ ٽوٻا ان ڪم ۾ به هٿ ونڊائيندا هئا. وڏيءَ ٻيڙيءَ ۾ اڌ ڊزن کن ٽوٻا ۽ اوترائي يا ان کان وڌيڪ ٻيا مزور هوندا هئا. اڪثر ڏهن سالن جا ڇوڪرا به ٽوٻن سان اچي شامل ٿيندا هئا ۽ پنهنجي ڪٽنب کي سهارو ڏيڻ لاءِ ههڙو مشڪل ڪم پنهنجي سر تي کڻندا هئا. اهي ٻارڙا جن جي عمر اڃا کيڏڻ ڪُڏڻ جي مس هوندي هئي، اهي جڏهن اهڙو جبل جيڏو ڪم ڪندا هئا، تڏهن ظاهر آهي ته سندن صحت تي بُرو اثر پوندو هو. ڪيترن جي ته واڌ به رڪجي ويندي هئي.
پنهنجي ۽ ساٿين جي لاءِ کاڌي جو بندوبست ڪرڻ، مڇيون مارڻ، انهن کي رڌڻ، ٻيڙيءَ کي ڌوئڻ ۽ صاف رکڻ، اهي ۽ ان قسم جا ٻيا ڪم ڪچن ۽ سيکڙاٽ ٻيلين جي حوالي هوندا هئا. ڪن ٻيڙين ۾ ته نماز پڙهائڻ لاءِ پيش امام به ساڻ کڻندا هئا.
موتين جي شڪار ۾ موسم جو وڏو دخل هوندو هو. جنهن ڏينهن تيز هوائون هلنديون هيون، ان ڏينهن ٽوٻا ڪم نه ڪري سگهندا هئا. اهڙي ريت هڪ ڏهاڙو اجايو ويندو هو. جيڪڏهن طوفان ايندو هو ته به ٻيڙائتا ٻيڙيون ڪاهي، سُڪيءَ ويجهو وڃي پناهه وٺندا هئا. اهڙي ريت هڪ ڏهاڙو اجايو ويندو هو. هوا صفا بند هوندي هئي ته ٽوٻا پنهنجن ٻين همراهن سان گڏجي، ٻيڙيون ڪاهي، ڪنهن ٻيءَ سڻائي جڳهه تي وڃي ديرو دمائيندا هئا، جتي کين وڌيڪ سپون ملي سگهن.
ٻين ٻيڙين جي موجودگيءَ سبب سڀني ٻيڙين وارن کي هڪ ته سنگت ساٿ وارو وايو منڊل ملي ويندو هو ۽ ٻيو وري کين اطمينان ٿي ويندو هو ته اوکي سوکي ۾ هڪ ٻئي جي مدد لاءِ واهرو موجود آهن. ٻيڙين جي اندر ته حالت هونءَ به خراب هئي. جڳهه تنگ، ماڻهو گهڻا، نه سمهي سگهن، نه ويهي سگهن ۽ نه وري سولائي سان چري پري سگهن، هاڻي جيڪڏهن اها حالت مهينن جا مهينا هجي ته سمجهي سگهو ٿا ته ويچارن جو ڇا حال هوندو؟ مٿان وري کاڌي پيتي جو اهو حال ته ڏينهن ۾ هڪ ويلو کائڻ لاءِ ملي، سو به ٿورا چانور ۽ مڇي، ڪجهه ڪافي ۽ کارڪون، ته پوءِ ماڻهوءَ ۾ اها طاقت ۽ ڦڙتي ڪٿان ايندي، جيڪا ههڙي ڏکي ڪم لاءِ ضروري هئي؟ نه ڀاڄي، نه ميوو، نه کير. وٽئمن “سي” نه ملڻ سبب ڪمزوري جي عام شڪايت هوندي هئي. مزورن ۽ ملاحن جي مهارن مان رت جو وهڻ ۽ جسماني ڪمزوري جيئن پوءِ تيئن وڌندي ويندي هئي.
لوڻياٺو پاڻي پيئڻ ۽ هر وقت اُس ۾ رهڻ سبب ٽوٻن کي چمڙيءَ جون بيماريون وڪوڙي وينديون هيون. ٻيڙين تي ضرورت آهر پيئڻ لاءِ تازو پاڻي کڻبو هو، ان سان وهنجڻ يا جسماني صفائي جو به ڪو سوال ئي پيدا ڪونه ٿيندو هو. ان ڪري ملاحن ۽ ٻين ڪارندن کي صاف پاڻي سان سنان ڪئي مهينا گذري ويندا هئا. جڏهن مند پوري ٿيندي هئي ۽ هو موٽي پنهنجي گهر ايندا هئا ته سندن چمڙي چيرجي چڪي هوندي هئي ۽ جسم تي هر هنڌ ڦٽ ظاهر هوندا هئن. لوڻياٺي پاڻي سبب سندن حالت ويتر خراب ٿي ويندي هئي. سالن جو پورهيو کين اپاهج بڻائي ڇڏيندو هو. ڏند ڀڄي پوندا هئن ۽ چمڙيءَ جي بيماري ڇٽڻ جو نالو نه وٺندي هئي. ڪنن جا ته پردا ڦاٽي پوندا هئا ۽ هو باقي حياتي بلڪل ٻڌي ڪونه سگهندا هئا.
موتي وڪڻڻ ناخدا جي ذميواري هوندي هئي. هو هر ٽوٻي جي روزاني شڪار جو حساب رکندو هو. ائين به ٿيندو هو ته اڪثر واپاري ٻيڙين تي چڙهي ايندا هئا ۽ وچ سمنڊ ۾ خريداري ڪري هليا ويندا هئا. ڪي ناخدا ان نموني واپار نه ڪندا هئا. هو مال گڏ ڪندا ويندا هئا ۽ ڪناري تي پهچڻ کان پوءِ جڏهن شڪار جي مند ختم ٿيندي هئي، تڏهن مال کپائيندا هئا. موتين کي پنجن درجن ۾ ورهايو ويندو هو ۽ قيمت جو ڪاٿو سائيز، وزن ۽ رنگ جي مناسبت سان لڳايو ويندو هو. عام طور وڏا موتي ڳريءَ قيمت تي وڪامندا هئا.
ڪل آمدني جو ڏهه سيڪڙو ٻيڙيءَ جي مالڪ کي ملندو هو. ۽ ويهه سيڪڙو سپلائر کڻندو هو. باقي رهيل ستر سيڪڙو ڪپتان، ٽوٻا ۽ حڪمران پاڻ ۾ ورهائي کڻندا هئا.ڪپتان سڀ کان وڏو حصو وٺندو هو، ڇو ته حساب ڪتاب ۾ کيس ٻه يا ٽي پتيون ملنديون هيون. ٽوٻن ۽ مزورن کي هڪ هڪ حصو ملندو هو. حصا ڏيڻ کان اڳ کين اڳواٽ ڏنل ائڊوانس ڪٽيو ويندو هو ۽ ان سان گڏ سڙهن، رسين، کاڌي پيتي، پاڻيءَ ۽ ٻين شين تي آيل خرچ پڻ ڪٽي، پوءِ جيڪا پتي جنهن جي باقي بچندي هئي، سا کيس ڏني ويندي هئي. حڪمران کي هر ان ٻيڙي تي، جيڪا سندس بندر تان رواني ٿيندي هئي، هڪ ٽوٻي جي حصي برابر ڏوڪڙ ملندا هئا.
انهن سڀني مشڪلاتن جي باوجود جنهن جوش خروش سان ماڻهو موتين جي مُند ۽ شڪار ۾ حصو وٺندا هئا، اهو سچ پچ ته اچرچ جهڙو هوندو هو. نامور ٽوٻن جي بهادريءَ جون ڪهاڻيون نسل در نسل بيان ڪيون وينديون هيون. لوڪ داستانن ۾ اهو ٻڌايو ويندو هو ته بارش جي موسم ۾ سپون سمنڊ جي تهه مان اُڀري، وات ڦاڙي، مينهن جو ڦڙو جهٽڻ لاءِ انتظار ڪنديون آهن ۽ جنهن به سپ جي مُنهن ۾ مينهن جي ڪڻي پئي، اها اڳتي هلي موتي بڻجي ويندي هئي. هتان جي رهاڪن لاءِ موتي ميڙڻ جي مهم، ٻيڙيون هاڪارڻ، سپون ڪڍڻ ۽ مهينن جا مهينا سمنڊ ۾ گهارڻ، هڪ روايتي جشن به هو ته ان سان گڏ جيئڻ خاطر جتن به هو.
هتان جون مائر پنهنجن ٻارن کي اڪثر هڪڙي دلچسپ ڪهاڻي ٻڌائينديون رهنديون هيون.
هڪ لڱا بغداد ۾ هڪ حسين ۽ جميل شهزادي رهندي هئي، کيس سندس بادشاهه پيءُ سوکڙيءَ طور هڪ ڪارو موتي ڏنو هو، جيڪو پنهنجي چمڪ ۽ وڏيءَ سائيز سبب ڏاڍو قيمتي سمجهيو ويندو هو. شهزاديءَ جي من ۾ اچي اُڻ تُڻ ٿي ته جيڪر هن موتيءَ جهڙو هوبهو ٻيو به موتي ڪٿان مليم ته ڪيڏو نه چڱو.
اهو سوچي هوءَ موتين جي مشهور سوداگرن وٽ هلي وئي ۽ کين پنهنجي خواهش کان آگاهه ڪيائين. شهزادي جيتوڻيڪ ويس بدلائي سخت پردي ۾ وٽن وئي، پر پوءِ به سوداگرن کيس سڃاڻي ورتو. مدد ته هنن ڪرڻ گهري ٿي پر مجبور هئا جو ڪارو موتي ملڻ محال نه ته مشڪل ضرور هو. شهزاديءَ همٿ نه هاري ۽ سوداگرن وٽ چڪر ڪاٽيندي رهي ته ڪڏهن نه ڪڏهن سندس ڀاڳين کي متان به ڪنهن وٽان اهڙو ڪارو موتي ملي پوي.
هڪ ڏينهن شهزادي جيئن ئي هميشه جيان سوداگرن وٽان مايوس ٿي موٽي رهي هئي ته هڪ دوڪاندار دروازي وٽ ويٺل هڪ نوجوان ڏانهن اشارو ڪندي چيس ته دنيا ۾ جيڪڏهن ڪو ماڻهو تنهنجي مدد ڪري سگهي ٿو ته اهو هيءُ نوجوان ئي آهي، ڇوته هو بحرين جي نامياري ٽوٻي جو پُٽ آهي.
نوجوان کي سڏايو ويو ۽ شهزاديءَ سان سندس واقفيت ڪرائي وئي. جيتوڻيڪ ڇوڪرو غريب هو، پر شڪل صورت جو سهڻو ۽ جسم ۾ سگهارو پئي لڳو. شهزاديءَ کيس پنهنجو ڪارو موتي ڏيکاريو ۽ پنهنجي خواهش کان کيس آگاهه ڪيائين. ڇوڪري موتي ڏسندي ئي سڃاڻي ورتوته اهو ساڳيو موتي سندس پيءُ سمنڊ جي تري ۾ ڪنهن غار مان ڪڍي آيو هو. سندس پيءُ اهو غار وڏي جاکوڙ کان پوءِ ڳولي لڌو هو، جنهن ۾ دنيا جون وڏي ۾ وڏيون سپون هيون، جن مان وڏا ۽ ڪارا موتي نڪرندا هئا. ان غار جي ويجهو وڃڻ به خطري کان خالي ڪونه هو، ڇو ته اتي وڏا ۽ خطرناڪ ڪوريئڙا ۽ گهڻن هٿن وارا آڪٽوپس جانور هر وقت پهرو ڏيندا رهندا هئا. بهادر کان بهادر ٽوٻا به ان جاءِ تي وڃڻ کان ڪنُ هڻندا هئا. بهرحال، نوجوان جي پيءُ پڪو پهه ڪيو هو ته هو ڪيئن به ڪري هڪڙو ڪارو موتي بادشاهه سلامت کي تحفي ۾ ضرور ڏيندو. ان وقت بغداد موتين جي واپار جو مرڪز سمجهيو ويندو هو. اهو سوچي، نوجوان جي پيءُ سمنڊ ۾ لهي سامونڊي بلائن سان مقابلو ڪيو ۽ آخرڪار غار تائين پهچي ويو. پر جڏهن رسي ڇڪڻ وارن کيس ڇڪي ٻاهر ڪڍيو ته ڏٺائون ته هو مري چڪو هو، پر سندس هٿن ۾ هڪڙي تمام وڏي سپي هئي، جنهن کي کوليائون ته اندران هڪڙو وڏو ڪارو سهڻو موتي جرڪندو نظر آيو. اهو موتي هڪدم بغداد جي بادشاهه جي خدمت ۾ پيش ڪيو ويو.
جڏهن نوجوان اها ڪهاڻي ٻڌائي رهيو هو ته شهزادي ويتر وڌيڪ جذباتي ٿي وئي ۽ ٻئي ڪاري موتي هٿ ڪرڻ لاءِ سندس دل شدت سان تڙپڻ لڳي. نوجوان شهزاديءَ جي اها حالت ڏسي کيس ضد تان لاهڻ لاءِ چيو ته شهزاديءَ، پهرين ته اها غار ڳولي لهڻ تمام ڏکيو ڪم آهي، پر جي مان ڪنهن طرح ان غار کي ڳولڻ ۾ ڪامياب ٿي به ويس، ته به تو واري موتي جو هوبهو جوڙ ملڻ ممڪن ناهي. شهزاديءَ تي ديوانگي سوار هئي، سو چيائين ته اي نوجوان، جي تون مون کي هن جهڙو موتي آڻي ڏيندين ته مان پنهنجي پيءُ جي راڄ ڀاڳ جو اڌ توکي آڻي ڏيڻ لاءِ تيار آهيان، جي اڃا به ڪجهه گهرندين ته اهو به ملندءِ
شهزاديءَ جون آزيون نيازيون ٻڌي نوجوان جي دل نرم ٿي وئي. ان ڪري هو ڪجهه ساٿي ساڻ ڪري غار جي ڳولا ۾ نڪري پيو. گهڻي ڪوشش کان پوءِ آخرڪار هو اها جاءِ ڳولڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، جتان سندس پيءُ کي اهو موتي هٿ لڳو هو. شهزاديءَ جي خواهش پوري ڪرڻ لاءِ ڌڻيءَ جو نالو وٺي نوجوان پاڻي ۾ لهي ويو. غار جي منهن تي بيٺل ڀيانڪ جانورن سندس رستو روڪيو، پر نوجوان وڏي ويڙهاند کان پوءِ انهن کي ماري مڃائي غار ۾ اندر هليو ويو ۽ اتان هڪ وڏي سپ ڳولي کنيائين.
نوجوان جڏهن اک کولي ته پاڻ کي ٻيڙيءَ ۾ پيل ڏٺائين. سندس ساٿين کيس وقت سر مٿي ڇڪي ورتو ۽ اهڙي طرح سندس جان بچائي هئي. جڏهن سپ کي کوليائون ته سڀني جي حيرت جي حد نه رهي، جڏهن ڏٺائون ته سپ جي پيٽ ۾ هڪ چمڪندڙ ۽ خوبصورت ڪارو موتي پيو هو، جو هرطرح شهزادي جي موتي جهڙو هو.
نوجوان موتي ساڻ کڻي بغداد پهتو ۽ وڃي شهزاديءَ جي حضور ۾ حاضر ٿيو.
شهزاديءَ بيتابيءَ وچان پڇيو، “منهنجي لاءِ موتي آندو اٿئي؟”
نوجوان گوڏن ڀر جهڪي بيٺو ۽ چيائين، “جي ها.”
شهزادي بي حد متاثر ٿي ۽ پنهنجو پردو هٽائي نوجوان جا تمام گهڻا ٿورا مڃيائين.
شهزاديءَ جي مک تي نظر پوندي ئي نوجوان جا اوسان خطا ٿي ويا. هن اهڙي موهڻي مورت اڳ ڪڏهن ڪانه ڏٺي هئي.
شهزاديءَ چيس، “هي موتي جيڪو تو آندو آهي، سو هوبهو تو جهڙو آهي ڪارو، قيمتي، انوکو ۽ لاجواب.” هاڻي انعام ڏيڻ جو وقت اچي پهتو هو.
شهزاديءَ چيو، “گهر، جيڪي گهرڻو اٿئي. جو مڱيندين، سو ملندءِ.”
تڏهن نوجوان آهستي چيو، “شهزادي، تون هڪ بي بها ۽ بي مثل موتي آهين. ڪو ٻيو تو جهڙو ٿي نه سگهندو. منهنجي دلي خواهش آهي ته توسان شادي ڪريان. تو مون کي قيمتي ۽ لاجواب ڪارو موتي ڪوٺيو، پر تو جهڙي سهڻي ۽ سفيد موتيءَ جو مون جهڙي مسڪين، ڪاري ۽ معمولي موتيءَ سان جوڙو ڪيئن ٺهندو؟”
ائين چئي، چيلهه سان ٻڌل مياڻ مان خنجر ڪڍيائين، جنهن سان غار جا نگهبان خطرناڪ جانور ڪٺا هئائين، ۽ پوري زور سان اهو خنجر پنهنجيءَ دل ۾ کُپائي ڇڏيائين.