• پڇاڙي
عالمي ڪساد بازاريءَ دبئي کي ناهي ڇڏيو. گهڻن ماڻهن جو خيال آهي ته دبئي انهيءَ عالمي ڪساد بازاريءَ کان محفوظ رهجي ويندو. هو چون ٿا ته دبئي، جنهن وڏي سخت محنت سان دنيا جي معاشي ميدان ۾ پنهنجي حيثيت ٺاهي آهي.ان کي هن خطي ۾ موجود ٻين ملڪن سان ڀيٽڻ هرگز نه گهرجي.
بهرحال، مون کي اڃا تائين ورلڊ بئنڪ جي اڳوڻي صدر جيمس وولف جو اهو رد عمل ياد آهي. جيڪو هن هڪ مقامي انگريزي ۾ هڪ اسٽوري پڙهي ڪيو هو. جنهن ۾ عالمي ڪساد بازاريءَ جي دور ۾ دبئي جي گلابي قسم جي تصوير چٽي وئي هئي. تن ڏينهن وولف سن دبئي ۾ ٿيندڙ هڪ وڏي سربراهي ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ آيل هو. جيڪا ان وقت جي عالمي معاشي صورتحال تي گهربل غور ويچار لاءِ رٿي وئي هئي. بهرحال، ڪانفرنس ۾ هن جيڪا تقرير ڪئي. ان ۾ هن جو چوڻ هو ته مان ڏاڍو خوش آهيان، جو هتي جا ماڻهو اُميد پرست آهن. البت منهنجو عالمي مالياتي ادارن توڙي مارڪيٽ وارو تجربو ڪجهه ٻي ڪهاڻي ئي ٻڌائي ٿو. دراصل دنيا جو ڪو به ملڪ هاڻي اڪيلو ۽ ٻين ملڪن کان ڪٽجي ڌار ٿي رهي نه ٿو سگهي.۽ نه ڪو وري دنيا ۾ عالمي سطح، خاص طور ان جي معاشي ميدان ۾ ايندڙ اوڀارين لهوارين کان متاثر ٿيڻ کانسواءِ رهي ٿو سگهي. سبب اهو آهي ته دنيا جا ملڪ هاڻي اڻ لکي طريقي سان پاڻ ۾ اهڙا ڳنڍجي ويا آهن.جو اڳ ۾ هو ايئن هيو ئي نه، ايئن دبئي به ٻين ملڪن کان ڌار ۽ اڪيلو ناهي. ۽ ائين چوڻ ۾ بلڪل حق بجانب به هو.
دراصل دبئي سڀني لاءِ هڪ کليل ملڪ آهي. تيل جون قيمتون جنهن ڊرامائي انداز ۾ ڪري پيون. ان ڳالهه تيل برآمد ڪندڙ ملڪن جي پيداوار کي وڏي خساري ۾ آڻي ڇڏيو ۽ دبئي لاءِ ته تيل سيڙپ جو هڪ موثر ذريعو رهيو آهي. جيڪو خساري جي ور چڙهي ويو. اهو ئي سبب هو، جو ڪيترن ئي هلندڙ توڙي اعلانيل مشهور پروجيڪٽس کي يا ته بند ڪيو ويو يا وري اڌ ۾ ڇڏيو ويو. جنهن سببان اڪيچار ساک وارين ڪمپنين جو زوال شروع ٿي ويو. ڪيترا ئي ورڪر فارغ ٿيا ۽ اهي پنهنجي پنهنجي ملڪن ڏانهن راهي ٿيا. نقادن به پنهنجي آڱريون ۽ ٻانهون اُڀيون ڪيون ۽ جيڪي ڪجهه دبئي حاصل ڪيو، ان ۾ نقص ڳولهڻ ٿي لڳا.
مان حيران نه هوس. مان هن ملڪ ۾ لڳ ڀڳ پنجن ڏهاڪن کان مٿي وقت گذاريو آهي. ۽ اُن جون ڪيتريون ئي اوڀاريون لهواريون پنهنجي اکين سان ڏٺيون آهن. مون هميشه اهو به ڏٺو آهي ته دبئي هميشه ڏکين گهڙين ۾ به اُڀرندڙ طاقت وانگر رهيو آهي. دبئيءَ جا حڪمران به هميشه مشڪل مان نڪرڻ ۾ سرگردان رهيا آهن. مان سمجهان ٿو ته دبئي جا حڪمران هميشه پنهنجي وقت کان اڳتي ئي رهيا آهن. اچرج آهي، جو نقاد ان ڳالهه کي سمجهڻ ۽ محسوس ڪرڻ کان قاصر ئي آهن.
دبئي جي هڪ اڳوڻي حڪمران مرحوم شيخ راشد بن سيد المڪتوم جڏهن دبئي ۾ شهر کان ٿورو پري هڪ وڏو واپاري مرڪز جوڙائڻ جو فيصلو ڪيو. جيڪو مرڪز ۽ ان جي عمارت هن خطي ۾ سڀني کان وڏي ۾ وڏي عمارت سمجهي ويندي آهي.تڏهن ڪيترن ئي ماڻهن اها تنقيد ڪرڻ شروع ڪئي ته اها عمارت شهر جي مرڪز کان بنهه پري هجڻ ڪري صرف فضوليات ۽ پئسي وڃائڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي. بهرحال اها عمارت جڏهن ٺهي جڙي راس ٿي ته اها هن ملڪ جي هڪ وڏي شاندار تاريخي ڳالهه بڻجي وئي. بهرحال، هاڻ اهو شيخ زيد روڊ جو حصو بڻيل واپاري مرڪز وار ي عمارت دنيا جي سڀ کان وڏي عمارت برج خليفا سميت وڏي عمارت هجڻ جو اعزاز رکي ٿي ۽ انهي علائقي کي دبئي جو مين هٽن(Dubai Manhattan) جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو.
ائين ئي ٻيهر جڏهن شيخ راشد جبل علي ۾ هڪ ٻيو ڪنٽينر ٽرمينل جوڙائڻ جو فيصلو ڪيو ته وري ساڳئي طرح سان انهي فيصلي تي تنقيد ٿيڻ شروع ٿي. اڄ جبل علي، جيڪو خلا ۾ به ڏسڻ ۾ اچي ٿو، دنيا ۾ سڀ کان وڏو واپاري پورٽ بڻجي ويو آهي. هتي مان جنهن ڳالهه تي زور ڏيڻ چاهيان ٿو. اها هيءَ آهي ته دبئي ۾ جيڪي به وڏا فيصلا يا ڪم ٿيا آهن ته انهن جي شروعات توڙي عمل درآمد واري وقت ۾ ناقدين، پوءِ اها ميڊيا هجي يا ڪي ٻيا ادارا هجن، طرفان بيڪار ۽ فضوليات وارو رويو ظاهر ٿيو آهي. جيئن وولف سن چيو ته دنيا ۾ جيڪي ڪجهه ٿئي ٿو، دبئي به ان کان ڪنهن طرح سان محفوظ يا غيرمتاثر ملڪ طور رهي نه ٿو سگهي. کڻي جو اها ڳالهه درست آهي. پر مان سمجهان ٿوته دبئي ۾ ڪنهن به امڪاني ڏکي وقت ۾ به پاڻ کي بچائي وڃڻ جي تمام گهڻي سگهه ۽ قوت موجود آهي.
جڏهن اولهائين دنيا ويهين صديءَ ڏانهن روان دوان هئي. تڏهن دبئي دراصل، اڻويهين صدي ۾ داخل ٿيڻ جون ڪوششون پئي ڪيون. پر ان کانپوءِ ٿوري وقت اندر اسان سڀني ڏًٺوسين ته دبئي ڪيئن هڪ وڏو ڇلانگ ڀري مضبوطي سان ويهين صدي جي ڪيترن ئي ترقي يافته ملڪن کان اڳتي نڪري ويو. هاڻ دبئي، نه رڳو پنهنجي بنيادي معاشي ڍانچي ۽ نالي واري جديد سهولتن جي لحاظ کان، ڪيترن ئي نام نهاد (So_called)ترقي يافتا ملڪن ۽ قومن سان ڪلهو ڪلهي سان ملايو بيٺل ڏسڻ ۾ اچي ٿو. پر هن خطي جي اڪيچار ملڪن ۽ قومن لاءِ گهربل ترقيءَ واسطي ترقي جو هڪ ماڊل واري حيثيت به ماڻي ورتي آهي.
مون پنهنجي ڪتاب ۾ دراصل دبئي ملڪ جي لڪل اندروني سگهه ۽ طاقت کي ڏيکارڻ ۽ ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته دبئي ۾ اهي ڪهڙيون اندروني قابليت، سگهه ۽ صلاحيتون لڪل رهيون آهن. جن جي ڪري، اڄ دبئي سڀني کان اڳتي آهي. اهڙي سمجهه دراصل مون ۾ پنهنجي ذاتي عملي تجربي (جيڪو اعتمادن ۽ گڏيل افهام تفهيم جي ذريعي پروان چڙهيو ۽ وڌيو هو)سببان پيدا ٿي ۽ اهو عملي تجربو وري دبئي جي مارڪيٽ سان سڌي ڪاروباري لهه وچڙ ۾ اچڻ سببان پيدا ٿيو ۽ اهو دور دبئي جي اُڀار جو هڪ انتهائي اهم دور هو. اُن ڪري مان اهو چئي سگهان ٿو ته جيئن ته مان پاڻ دبئي سان گڏ اُڀريو آهيان، ان ڪري مان دبئي جي انهي اُڀار واري دور جي ڏکيائين کي به ان جي اصل پسمنظر ۾ سمجهي سگهان ٿو.
اِها دراصل اُها سمجهه هئي. جنهن مون کي اهو حوصلو ڏنو ته مان دبئي جي انتظامي نظام ۽ ان جي طريقي ڪار کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪريان. سوال آهي ته دبئي جو فيصلا سازي وارو عمل ڇو ايترو اثرائتو ۽ منظم آهي؟ ڇو دبئي جي بيوروڪريسي ايتري عمدگي سان ڪم پئي ڪري؟ ڪهڙي ڳالهه دبئي کي ايتري ترقي، جدت ۽ خوشحالي بخشي آهي؟دراصل انهن سمورن سوالن ۽ ڳالهين ۽ اُن سڄي معاملي کي اصل بنيادن کان سمجهڻ جو اُتساهه پيدا ڪيو.
انهيءَ بصيرت مون کي اهو تحرڪ ڏنو ته ان موضوع تي مان هڪ تقابلي مطالعو ڪريان. ائين مان واشنگٽن انٽرنيشنل يونيورسٽي جي چونڊ ڪئي. جنهن مون کي پنهنجي چاليهن سالن جي عملي تجربي جي بنياد تي اسي ڪريڊٽ(Eighty credits) ڏيڻ تي راضپو ڏيکاريو. مون رهيل چاليهه ڪريڊٽ لاءِ ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو.
ائين ڪرڻ واسطي مان هن ملڪ ۽ ان جي ڪاروباري طريقن جي تاريخ جي حوالي سان موجود سمورو رڪارڊ ۽ ٻيو ضروري مواد هٿ ڪري ورتو. جيتوڻيڪ وقت وڏو محرڪ هجي ٿو. جنهن کي واپس ورائڻ لاءِ وڏو وقت کپي ٿو.پر تنهن هوندي به، دبئي جي نالي واري ايوارڊ يافتا سينيئر صحافي اين. وجي موهن (N. Vijay Mohan) جي صلاحن وڏو فائدو ڏنو. خاص “دبئي جي طرز حڪمراني” ۽ “قبائلي روايتن جي اثر” جهڙن موضوعن تي لکڻ ۾ وڏي مدد ڪئي. دراصل انهيءَ پس منظر کان مان دبئي جي ڪارڪردگي ۽ ڪاميابي کي ظاهر ڪرڻ پئي چاهيو. مون کي پنهنجي انهي ٿيسز تي ڪم ڪرڻ ۾ هڪ پورو سال لڳي ويو. اها منهنجي سيڪريٽري جوز ميٿيو هئي. جنهن فون ڪري ٻڌايو، جڏهن مان ماريس (Mauritius) هوس، ۽ يونيورسٽي طرفان منهنجي ڊاڪٽريٽ جي ڪم کي قبول ڪرڻ واري فيصلي جي خبر مون کي ٻُڌائي. هن پنهنجي خاص انداز سان اها خبر هيئن ٻڌائي ته “ سائين هاڻي مان ڊاڪٽر بخشاڻي کي فون ڪريان ٿي.”
اها گهڙي سچ پچ مون لاءِ خوشيءَ جي گهڙي هئي. جنهن مون کي مڪملتا جو احساس ڏياريو. مان وڏي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ، دراصل پنهنجي معاشي ۽ گهرو صورتحال جي ڪري، ڪا گهڻي ڪوشش نه ڪري سگهيو هوس. جنهن جو مان اڳواٽ ئي هن ڪتاب ۾ تفصيل سان ذڪر ڪري آيو آهيان. مان دبئي ۾ هڪ ڪمپني جي ملازم طورارڙهن سالن جي عمر ۾ آيو هوس. جنهن جو هاڻ مان خود مالڪ بڻجي ويو آهيان. اهو سڀ ڪجهه حاصل ڪرڻ جي باوجود ، منهنجي اعلى تعليم حاصل ڪرڻ واري خواهش اڻپوري ئي رهي. دبئي مون کي پنهنجي انهي خواهش کي پوري ڪرڻ جو هڪ موقعو ڏنو. مون کي ائين چوڻ گهرجي ته دبئي ۾ مان وڃايل موقعو ٻيهر حاصل ڪيو.
دبئي هاڻ وڏي حد تائين تبديل ٿي ويو آهي.جيتوڻيڪ اهو سڀ ڪجهه اڻٽر هو. پر پراڻا ماڻهو دبئيءَ کي اڃا به پراڻين يادن جي نظر سان ڏسن ٿا. جيتوڻيڪ رفتار سست آهن. پر زندگي سان ڀرپور آهن. هر ماڻهو هرهڪ جي باري ۾ چڱي طرح سان ڄاڻي ٿو. هي روح پرور شهر آهي. هرڪو هتان لطف اندوز ٿي سگهي ٿو. هاڻي اهو ممڪن ناهي رهيو. ڇاڪاڻ ته دبئي هاڻي وڏي گهماگهمي ۽ هلچل وارو شهر بڻجي ويو آهي. ڪڏهن ڪڏهن مان محسوس ڪريان ٿوته هن شهر ۾ اجنبي بڻجي ويو آهيان. جتي مون پنهنجي زندگيءَ جو وڏو حصو گذاري ڇڏيو آهي. بهرحال، جيئن مان مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته هن شهر جي اها ترقي ۽ اڀار اڻٽر ئي آهي.
دبئي شهر لاءِ ته ائين چئي سگهجي ٿو ته اهو شهر هڪ متحرڪ حياتي (Living Organism)مثل ئي آهي. اهو به پنهنجي زندگي جي اڪيچار دورن مان گذريو آهي. جڏهن مان هتي پنهنجي جوانيءَ وارن ڏهاڙن ۾ آيو هوس. تڏهن دبئي پنهنجي ٻاروتڻي ۾ هو. هاڻ هو پنهنجي زندگي جي جواني ۽ جوڀن واري دور ۾ داخل ٿي ويو آهي. مهان ڪوي ‘پبلو پڪاسو’ چيو آهي ته “جوان بنجڻ ۾ ڊگهو وقت کپي ٿو.” جيئن دبئي جو مثال اسان کي ڏيکاري ٿو ته اهو ڊگهو وقت يا انتظار قابل قدر ئي هجي ٿو. دراصل جواني ڏاهپ ۽ تخلقيت سان ڀريل چشمي وانگر ئي هجي ٿي.
مان ائين محسوس ڪريان ٿو ته مان هڪ اهڙي پائلٽ وانگر آهيان. جيڪو وڏي اُوچائي تي اڏام ڪندو هجي. جتي وڌيڪ مٿي وڃڻ جي ڪوشش تباهي جي صورت ۾ ظاهر ٿيندي. مون لاءِ ۽ مون سان گڏ موجود ماڻهن مڙني ماڻهن لاءِ به_ان ڪري، ڄڻ ته مان آٽو پائلٽ ٿي سمندري سفر پيو ڪريان. مان پنهنجي چوُطرف اڏامندڙ ٻين جهازن کي به، مٿي وڃڻ جي ڪوشش ڪندي ڏسي سگهان ٿو. ڪيترا مون کان به وڌيڪ مٿي اُڏامي ويا آهن. ڪيترا وري منهنجي اڏام کان ٿورو هيٺ به آهن، جو ڪجهه به ٿئي پيو، مان ڪو به مقابلو نه پيو ڏسان. مان صرف اهو ڏسان پيو ته ماڻهو صرف اُڏامي رهيا آهن. منهنجو سڄو ڌيان انهي اڏام واري سفر مان مزو وٺڻ ڏانهن ئي آهي.
هڪ ڳالهه جي ڪري مان ائين به چوان ٿو ته جڏهن مان هتي نوجواني واري عمر ۾ آيو هوس. تڏهن مان هڪ متلاشي ذهنيت وارو هوس. وقت جي وڇوٽيءَ هاڻي تلاش۽ دريافت واري فرق کي گهٽ ڪري ڇڏيو آهي. اهو فطرتي عمل هجي ٿو. بهرحال، سمجهه ڪنهن به ماڻهوءَ کي سندس قوت ۽ حدن جي چڱي طرح سان پروڙ به بخشي ڇڏي ٿي. مان سڄي حياتي هن جڳهه کي ڳولهيندو ئي رهيس ۽ نيٺ مون اُن کي ڳولهي ئي ورتو. جيڪا بلڪل ئي هڪ درست ۽ مانائتي جاءِ ئي آهي. سچ پچ دبئي مون کي زندگيءَ جو هڪ نئون رستو ڏيکاريو ۽ ان لاءِ مان دبئي جو ٿورائتو آهيان.