• هڪ ڪامياب سنڌيءَ جي ڪٿا : يوسف سنڌي
IACOCA: AN AUTO BIOGRAPHY: 1984
هن لکيو آهي ته ‘مون پنهنجي زندگيءَ مان اهو سکيو آهي ته ماڻهو هلندو رهي، ايتريقدر، جو خراب حالتن ۾ به هلندو رهي ۽ مايوس نه ٿئي،ايستائين جو سندس دنيا ڊهندي هجي. مون سخت محنت جي اهميت کي ڄاتو آهي ته آخرڪار اوهان کي مفيد بنجڻ کپي’. پنهنجي زندگيءَ جي ڪهاڻي بيان ڪرڻ کانپوءِ آخر ۾ هو لکي ٿو، ‘ماڻهو مون کان پُڇن ٿا ته زبردست ڪاميابي ڪيئن حاصل ڪئي آهي، اوهين هن مقام تي ڪيئن پهتا آهيو، آئون اهو ئي جواب ڏيان ٿو، جيڪو منهنجي والدين مون کي ٻڌايو هو، ‘پنهنجو پاڻ کي استعمال ڪريو’.
آتم ڪهاڻيون هونئن به زندگي جي تجربن ۽ مشاهدن جو نچوڙ هونديون آهن ۽ پنهنجي جيوني لکندڙ جي اها خواهش هوندي آهي ته سندس ملڪ، جاتي ۽ ٻيا ماڻهو سندس حياتي جي ڪاميابين مان سبق پرائين ۽ ناڪامين تي سوچين ۽ ائين هو جيڪڏهن پنهنجي لاءِ ڪو رستو ڪڍي سگهن ته هنن ڄڻ هڪ وڌيڪ ڪاميابي ماڻي، اسان ‘لي آيو ڪوڪا’ جي جيوني جي مٿئين سبق جي آڌار تي، سنڌ ڄائي، هاڻ دبئي ۾ رهائش رکندڙ سنڌي واپاري، سماجي ڪارڪن ۽ ادب دوست شخصيت شري رام بخشاڻي جي آتم ڪهاڻي “آکيرا آڪاس ۾” پڙهنداسين ته ان ۾ اسان جي لاءِ ڪيترائي ئي سبق سمايل آهن. شري رام بخشاڻي اڄ کان لڳ ڀڳ اڌ صدي اڳ ممبئي جي هڪ سنڌي اخبار ۾ دبئي ۾ نوڪري لاءِ خالي جڳهه جي خبر پڙهي قسمت آزمائڻ لاءِ درخواست فارم ڀري موڪلي ڏنائين. ان وقت سندس عمر ارڙهن سال هئي. جنهن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته “منهنجي عمر اُن نوڪري جي لاءِ مناسب هئي. ارڙهن سالن جي ڄمار ۾ مان بزنس جي مقابلي واري دنيا ۾ پنهنجي جڳهه پيدا ڪرڻ لاءِ بلڪل مناسب هوس.” سندس ان پاڻ ڀروسي ۽ مقابلي واري لگن، مستقل ۾ کيس پنهنجي کيتر ۾ ڪاميابين مٿان ڪاميابيون عطا ڪيون ۽ کيس نه رڳو دبئي، پر هندستان ۾ پڻ عزت ڀريو مقام عطا ڪيو. هن وري ڪڏهن به پوئتي مُڙي نه ڏٺو، پر هن دنيا ۾ گهڻو ڪجهه ڏٺو.
شري رام بخشاڻي جڏهن پرڏيهه اُسيو ته دبئي هڪ ننڍو شهر هو، جيڪو ماضيءَ ۾ موتين جي موسم ۾ ڄڻ جيءَ اٿندو هو، پر پوءِ وقت گذرڻ سان دبئي نه رڳو گلف جو اهم بندرگاهه بنجي ويو، پر حڪمرانن جي پاليسين سبب اڄ دبئي دنيا ۾ نهايت اهم ۽ پرڪشش هنڌ آهي. دبئي اها ڪاميابي ڪيئن حاصل ڪئي، رام بخشاڻي لکي ٿو، “دبئي جي حاڪمن نون ايندڙ کي مفت زمين، ٽئڪس کان ڇوٽڪارو ۽ جان ۽ مال جي حفاظت جهڙيون سهولتون آڇي سندن من موهي وڌو. هو ايراني بندرگاهه ڇڏي دبئي لڏڻ لڳا. اها سڀ انهن سهوليتن جي آڇ جو نتيجو هو، جيڪي کين دبئي جي حاڪمن ڏنيون هيون.” دبئي جي ان ترقي جو سڄو نقشو ۽ احوال شري رام بخشاڻي هن ڪتاب ۾ اهڙي ته سهڻي ۽ پيرائتي نموني چٽيو آهي، جو ان مان نه رڳو ڄاڻ ۾ واڌارو ٿئي ٿو، پر اُتساهه پڻ ملي ٿو ته جيڪڏهن امن امان ۽ گڊ گورننس هجي ته پوءِ ڪابه شيءِ اوهان جي ملڪ جي ترقي ۾ رنڊڪ وجهي نٿي سگهي. دبئي قديم ۽ جديد جو عجيب سنگم آهي. رام بخشاڻي چواڻي “دبئي پکيڙ جي لحاظ کان يونائيٽيڊ عرب امارات ۾ ٻئي نمبرتي وڏو شهر آهي. هن شهر ۾ هڪ سئو کان به وڌيڪ قومون وڏي قرب، پيار، پنهنجائپ ۽ ڀائيچاري واري ماحول ۾ پاڻ ۾ کير کنڊ ٿي گڏجي رهنديون آهن. هن حقيقي اسلامي روايتن ۽ تهذيبن واري سماج ۾ هر شخص ٻئي ماڻهو جي ڌرم ويچار ۽ سڀيتا کي نه رڳو برداشت ڪندو آهي، پر اُن جي دل سان عزت ڪندو آهي. دبئي جي تاريخ ۾ جهاتي پائي ڏسندؤ ته اوهان کي هن شهر جي ترقي ۽ عروج جي پويان هتان جي حڪمرانن جو وڏو هٿ نظر ايندو. انهن جي دورانديشي ۽ انسان دوستيءَ سبب اڄ دبئي ان جاءِ تي آهي، جتي پهچڻ جي هامَ ڪيترا سڌريل ملڪ به هڻي نٿا سگهن. دبئي انهن ٿورين جڳهين مان هڪ آهي، جتي مسجد ۽ مندر هڪٻئي کان چند قدمن جي مفاصلي تي جڙيل نظر ايندا.”
رام بخشاڻي پنهنجي هيءَ آتم ڪهاڻي روايتي انداز کان هٽي ڪري لکي آهي. هن ڪتاب ۾ ليکڪ پنهنجي زندگي جي واقعن کي ٻڌائڻ بدران پنهنجي تجربن بيان ڪرڻ تي وڌيڪ زور ڏنو آهي ۽ انهن تجربن ٻڌائڻ جي پويان اها نيڪ نيتي شامل آهي ته پڙهندڙ سندن تجربن جي آڌار تي پنهنجي مستقبل جي رٿا بندي ڪن. ائين ‘آکيرا آڪاس ۾’ هڪ گائيڊ بوڪ طور رهبري ڪندو به نظر اچي ٿو.
شري رام بخشاڻي هن ڪتاب ۾ سندس جن قومن سان واپاري لڳ لاڳاپو ۽ واسطو پيو، انهن جي طور طريقن ۽ عادتن بابت پڻ جامع ڄاڻ ڏني آهي ۽ هنن جي واپاري احوالن تي راءِ ڏيئي ساڻن پنهنجا تجربا بيان ڪيا آهن. ان سلسلي ۾ هن جپانين جي محنت، مارڪيٽ جانچڻ جي انداز ۽ اُٿي ويٺي بابت نهايت اهم ڳالهيون بيان ڪيون آهن. هو ٻڌائي ٿو ته جپاني ڪڏهن به اڪيلي سر ڪنهن ڪم ۾ هٿ نه وجهندا آهن، هو نهايت سخت ڊسيپلين ۾ رهندڙ، تيز ذهن رکندڙ ۽ اڳلي ڌر جي پچَ تي وڃي کيڏڻ وارا آهن. هو هر شيءِ ڪاميابي توڙي ناڪامي جي جوابداري گڏيل طور تي کڻندا آهن. ٻي جنگ عظيم ۾ تباهي کانپوءِ جپان پنهنجون نيون پاليسيون جوڙيون ۽ انهن پاليسين تي عمل ڪري، ٿوري ئي عرصي ۾ اها تباهه حال قوم اهڙي ته اُڀري آئي، جو اڄ ساڻس ڪلهو هڻڻ به ڏکيو بنجي ويو آهي. رام بخشاڻي پنهنجي تجربي جي آڌار تي ٻڌائي ٿو ته جپانين جي ترقي جو راز تعليم ۽ صحت جي شعبن ۾ سيڙپ ۾ آهي. ليکڪ جپانين کان ايترو ته متاثر آهي جو لکي ٿو، ‘جپان ۽ جپانين منهنجي زندگي تي اونهون اثر ڇڏيو آهي’.
‘آکيرا آڪاس ۾’ ارڙهن بابن تي ٻڌل 394 صفحن تي ٻڌل ڪتاب آهي، ‘بابن جا عنوان ڏاڍا دلچسپ، معنيٰ خيز ۽ با مقصد آهن، جهڙوڪ ‘نئون ڏينهن، نئين شروعات’، ‘موتين جي ڳولها لاءِ غوطا’، ‘جيڪو ڏاڍو سو گابو’، ‘زمانو ڪيترو به بدلجي، حالتون ساڳيون ٿيون رهن، ‘پنهنجي پسند جو سوال’، ‘تبديلي جي ڪا منزل ناهي’، ‘نئين پيڙهي نئين اميد’، ‘ڪراڙو ۽ وڌيڪ ڏاهو’.
رام بخشاڻي رڳو روايتي واپاري ڪونهي، پر هو پنهنجي جاتي ۽ پنهنجي قوم ڏانهن به پنهنجي پاڻ کي ٻَڌل ٿو سمجهي. ڪتاب جي چوڏهين باب ‘ڇا سنڌيت کي ڪو خطرو آهي يا سڀ ٺيڪ آهي؟’ ۾ پاڻ سنڌين جي محنت ۽ سندن اڳتي وڌڻ جي جستجو تي ڳالهائي ٿو. هن پاڻ به سنڌي ٻولي، سنڌي ڪلچر کي زنده رکڻ لاءِ وڏي جاکوڙ ڪئي آهي، پر سنڌي ٿيئٽر ۽ ناٽڪ جي حوالي سان پڻ سندس خدمتون وسارڻ جهڙيون نه آهن. اسٽيج تي پيش ٿيندڙ ناٽڪن ۾ ڪن موقعن تي پاڻ ڪردار پڻ ڪيا اٿائين، جيڪو خود عملي طور تي هڪ اُتساهيندڙ عمل آهي. جيتوڻيڪ هندستان ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ ڪلچر جو آئيندو ڪو سٺو نظر نٿو اچي، پر پوءِ به اُميد جو دامن هٿان ڇڏڻ نه گهرجي، ٻولي جي زنده رهڻ جي حوالي سان پاڻ لکي ٿو، “ڪا به ٻولي اڪيلي سر پاڻ مرادو زنده رهي نٿي سگهي، ٻوليءَ جي وڌڻ ويجهڻ لاءِ نواڻ جي گهرج هوندي آهي. ان واسطي نئين زماني جي نون لفظن کي پنهنجي ٻوليءَ ۾ شامل ڪرڻو پوندو. ڪي بنيادي اصول ٻيهر جوڙڻا پوندا. زماني سان گڏ هلڻو پوندو، جيڪي رُڪيا سي رهجي ويندا.”
ڪتاب جو آخري باب ليکڪ جي ڪٽنب، ٻارن جي پالنا ۽ انهن کي پنهنجي دڳ لڳائڻ جي باري ۾ آهي. جنهن مان پتو پوي ٿو ته جيئن ليکڪ واپاري دنيا ۾ ڪاميابي ماڻي، تيئن سندس تربيت ۽ پالنا، سندس ٽنهي نياڻين کي پنهنجي پنهنجي منزل جي چونڊ ۾ بااختيار ڇڏڻ ۽ سندن گهربل رهنمائي ڪري، مٿن پنهنجي مرضي نه مڙهڻ سان کين اڳتي وڌڻ جا موقعا ملن ٿا، ان حوالي سان به رام بخشاڻي هڪ ڪامياب انسان چئبو.
زندگيءَ ۾ تبديلي تمام ضروري آهي، جن قومن، ملڪن يا فردن پاڻ کي تبديل نه ڪيو، سي وقت گذرڻ سان گڏ فنا ٿي ويا. تنهنڪري تبديل ٿيڻ وقت جي گهرج هوندي آهي، رام بخشاڻي چواڻي، “تبديلي ڪائنات جو قانون آهي، زندگي ۾ ڪا هڪ شيءِ دائمي آهي ته اها آهي تبديلي”. پر اسان تبديلي جي ڳالهه ته ڪندا آهيون، پر چاهيندا آهيون ته ٻيا تبديل ٿين، پر رام بخشاڻي چوي ٿو، “جيڪڏهن مان دنيا کي بدلائي نٿو سگهان ته گهٽ ۾ گهٽ پاڻ کي ته بدلائي سگهان ٿو”. هنن لفظن جي روشنيءَ ۾ ڏسجي ته جيڪڏهن ٻين کي تبديل ڪرڻ جي خواهش رکڻ بدران هر ماڻهو پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪري ته سڀ ڪجهه بدلجي وڃي. رام بخشاڻي جو هي ڪتاب ‘آکيرا آڪاس ۾’ پڙهي ماڻهو پنهنجي اندر ۾ هڪ اُتساهه ٿو محسوس ڪري.دل ۾ هڪ نئين امنگ، جذبو ۽ ولولو ٿو پيدا ٿئي ته اسان سنڌين کي ڪاميابي لاءِ هر ميدان ۾ اڳتي وڌڻ گهرجي. ‘لي آيو ڪوڪا’ جي لفظن ۾، هلندو رهجي. هلندو رهجي. پوءِ ڀلي وقتي ناڪاميابيون به پلئه پون، پر رام بخشاڻي جي لفظن ۾ ‘سنڌين ۾ حالتن سان سرچاءُ ڪرڻ جي وڏي شڪتي آهي. هنن ۾ هڪ ٻي خوبي اها به آهي ته ڪِرڻ کانپوءِ همت ڪري، هڪدم اُٿي نئين سر وري اڳتي وڌڻ جي ڪندا آهن. مٿي تي هٿ ڏئي ڳڻتي ۽ ڳاراڻي ۾ وقت نه وڃائيندا آهن.’
جيئن مون مٿي ‘لي آيو ڪوڪا’ جو مثال ڏنو ته هن پنهنجو پاڻ کي يعني پنهنجي صلاحيتن کي استعمال ڪري ڪاميابي ماڻي، تيئن شري رام بخشاڻيءَ به پنهنجي صلاحيتن کي استعمال ڪيو ۽ اعليٰ پد تي پهچي نه رڳو اسان سنڌين لاءِ، پر دنيا لاءِ مثالي شخصيت بنجي ويو آهي.
رام بخشاڻي جي هيءَ آتم ڪهاڻي پهريون ڀيرو انگريزي ۾ Taking the High Road جي نالي سان ڇپي. جيڪا پوءِ 2004ع ۾ محترم قمر شهباز سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪئي ۽ سنڌي اڪادمي دهلي پاران 2005ع ۾ ڇپي. ڪتاب جو مهاڳ دادا جي پي واسواڻي لکيو آهي، جنهن ۾ هو لکي ٿو ‘رام بخشاڻي جي آتم ڪٿا سنڌي جاتيءَ جي اڻٿڪ محنت، لگن ۽ اورچائي جو انوکو داستان آهي.’
(روزاني سنڌ ايڪسپريس. 30 ڊسمبر 2013ع)
*