ملائيشيا ۾ مونڪي بزنس از گڊ بزنس
زين نورين جي مٿين ڳالهه ٻڌڻ بعد هڪ دفعي ڇا ٿيو جو ملاڪا کان سنگاپور باءِ روڊ ويندي، رستي تي موئر نالي هڪ ڳوٺ ۾ منھنجي ڪار جو ڦيٿو پنڪچر ٿي پيو. سو پاسي تي گهاٽن وڻن جي ڇانوَ ۾ گاڏي بيھاري ڦيٿو بدلائڻ ۾ لڳي ويس. ٿوري دير بعد ڪنھن جون دانھون ٻڌي هيڏانھن هوڏانھن ڏٺم ته هڪ ملئي همراهه پٺا اگهاڙا، گوڏ ۾ بيٺو آهي. هو مٿي آسمان ڏي نھاري رڙيون ڪري رهيو هو:”پرگي. پرگي. ساتو لاگي.“ (وڃ. وڃ. هڪ ٻيو به.) ”... تون تمان سٺو نينگر آهين. واهه واهه...“ وغيره وغيره.
في الحال پانو جئڪ اتي ئي ڇڏي، ڊگهو گاهه لتاڙي ان همراهه ڏي وڌيس ته هو آسمان ڏي ڪنڌ ڪري ڪنھن سان ڳالهائي رهيو آهي. سندس هٿ ۾ وٽيل رسي هئي، جيڪا مٿي ناريل جي وڻ جي چوٽيءَ ڏي پئي وئي. ويجهو اچي ڏٺم ته اها ڀولڙي جي چيلهه ۾ ٻڌل هئي، جيڪو ناريل جي وڻ تي چڙهي ناريلن جو جائزو وٺي رهيو هو. ڪجهه پڪل ناريل ڇني هيٺ اڇليا هئائين، پر ان وڻ ۾ اڃا به ڪو هڪ اڌ پڪل ناريل رهجي ويو هو، جنھن تي ڀولڙي هٿ رکي مالڪ ڏي سوالي نگاهن سان ڏٺو ٿي ته جيئن مالڪ آرڊر ڏئي ته هو ان کي ڇني. مالڪ ”بڪان بڪان“ چوڻ شروع ڪيو معنيٰ اهو به نه، اهو به نه. آخر ڀولڙي ناريلن جي جهڳٽي ۾ اهو پڪل ناريل ڳولي ورتو، جيڪو ملئي همراهه کي ته هيٺان بيھي نظر آيو پئي پر ڀولڙي کي نه پئي آيو. ڀولڙي جيئن ئي صحيح ناريل تي هٿ رکيو ته همراهه شاباس ڏنس: ”باگوس، باگوس.“ ۽ ڀولڙو مالڪ جي ٻولي سمجهي يا لھجي جي سٺي انداز مان سمجهي ويو ته کيس اهو ناريل پٽڻو آهي. هن پنھنجي پوين پيرن ۽ پڇ ذريعي پنھنجو پاڻ کي مٿين ٽارين ۾ مضبوط ڪيو ۽ اڳين ٻن پيرن سان ان ناريل کي گهمائڻ شروع ڪيو. ٽن چئن ڦيرن بعد ناريل جي ڏانڊي ڇڄي پئي ۽ ان ناريل اچي هيٺ ڦھڪو ڪيو. ان بعد مالڪ رسيءَ کي ٻي ناريل جي وڻ ڏي جهٽڪو ڏيئي ”گي. گي.“ چيو يعني سڄي ملئي لفظ پرگي پرگي (وڃ. وڃ.) جو آخري حصو. ڀولڙو سمجهي ويو ته کيس هيٺ لھي پوءِ ٻي وڻ تي چڙهڻ بدران اتان ئي بل ڏيئي ٻئي وڻ جي چوٽيءَ تي وڃڻو آهي. هن هوا ۾ جمپ ڏنو. وڻ چڱو پري هو پر ان جي هڪ ٽاريءَ تي سندس هٿ پير ڦٻي ويا ۽ پاڻ بچائي ناريل جي وڻ جي چوٽي تي پھتو جتي ڪچن، پڪن، ننڍن وڏن ناريلن جا ڍير هئا. همراهه هيٺان رڙ ڪري کيس شاباس ڏني: ”باگوس.“
ناريل جي ڏانڊي (Stem) جنھن ذريعي ناريل ٽاريءَ سان ڳنڍيل ٿئي ٿو، جيتوڻيڪ اهڙي ڪا ٿلهي نٿي ٿئي پر سوتلي يا سڻيءَ وانگر سخت ٿئي ٿي ۽ فقط ڇڪ يا سَٽَ ڏيڻ سان ناريل ڏکيو ٿو ڇڄي. ناريل ڇنڻ جو اهو ئي سولو طريقو آهي ته ناريل کي ٻنهي هٿن ۾ جهلي گول ڦيرائجيس جيئن ڀولڙي ڪيو. ٻه چار وَٽَ کائڻ بعد ناريل جي ڏانڊي ٽٽيو پوي.
بھرحال ان کانپوءِ ڪيترائي دفعا ڀولڙن کي ناريل پٽيندو ڏسڻ جو موقعو مليو ۽ خبر پيئي ته ڀولڙن سان گڏ گهمڻ وارا مالڪ مداري نه پر ناريل پٽڻ وارا آهن، يعني چونڊو ڪرڻ وارا. ٽيھه چاليھه ناريل پٽڻ بعد ڀولڙي کي عيش ڪرائڻ لاءِ مالڪ هڪ ناريل کي ان پرانگ سان ڪٽي ان جو گودو پاڻ ۽ کيس کارائي ٿو.
هڪ اندازي مطابق ملائيشيا ۾ هرسال ويھه ڪروڙ کن ناريل لھن ٿا. خاص ٻنيون ته ايڪڙن جا ايڪڙ آهن پر گهر ۽ گهٽيءَ ۾ به ناريل نظر اچن ٿا. ملئي ماڻهن لاءِ ناريل وڏي اهميت رکي ٿو. رڌ پچاءُ ۾ هو بصر ۽ گيھه بدران ناريل جو چُورو ۽ کوپرو تيل استعمال ڪن. ڪچو ناريل جنھن کي هتي جي زبان ۾ ڪيلپا مُودا (Kelpa Muda) ٿا سڏين، (ڪيلپا معنيٰ ناريل ۽ مُودا معنيٰ جوان) ان جو پاڻي پيئن. ناريلن کي سُڪائي ڏونگهيون ٺاهين. ناريلن جا کوپا ٻارڻ جي ڪم آڻين ۽ وارن مان ڪرسيون ۽ گاديلا ٺاهين. جرمني جي مرسيڊيز ۽ فاڪس وئگن ڪارن جي سيٽن ۾ اندر جيڪي ڪک (ناريل جا وار) آهن، اهي ملائيشيا مان ايڪسپورٽ ٿين ٿا. ناريلن جي ٽارين مان گهرن جون ڇتيون ۽ ٻھارا ٺھن ۽ ٿڙن مان ڪامون ۽ ٿنڀا. بھرحال ناريل ملئي ماڻهوءَ جي روز مره جي زندگيءَ تي وڏو اثر رکي ٿو ۽ هن علائقي ۾ صدين کان تمام گهڻو ناريل آهي ۽ صدين کان هتي جا رهاڪو ناريل کي هٿن سان پٽيندا رهيا آهن. ناريل جو وڻ ننڍو آهي ته ان مان ناريل پٽڻ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. اسان جي آفيسن ۽ گهرن اڳيان بيٺل ننڍن وڻن مان اسين به پٽيندا رهون ٿا پر جيئن جيئن وڻ وڏو ٿيندو وڃي ان تي هڪ ته چڙهڻ ڏکيو ٿيو پوي، ٻيو ان تي رهندڙ ماکين ۽ ڏينڀن چيلاٽن جھڙا جيت ناريل پٽيندڙ همراهه کي پٽين ٿا. ان کان علاوه ڳاڙهيون ٿلهيون ماڪوڙيون الڳ ٿين ٿيون، جيڪي هٿ هڪ طرف ڇنن ٿيون ته گوڏ ۾ چڙهندڙ همراهه جي ٽنگن تي ٻئي طرف چڙهن. ڀولڙي جي جسم تي وارن جي ٿلهي ٻُرِ هجڻ ڪري هن جو ماکيءَ جي مکين ۽ ڏينڀن کان بچاءُ ٿيو وڃي ۽ ڳاڙهيون ماڪوڙيون ته هن لاءِ عيد آهي، چونڊي چونڊي کائي ٿو، جيڪي ٻر ۾ ڀڄيو وڃن، انهن کي، ٻِرَ ۾ ڪک وجهي، ڪڍي ٿو کائي.
ڀولڙن ذريعي ناريل پٽڻ جو ڪم هاڻ ويجهڙائيءَ ۾ شروع ٿيو آهي. هاڻ ته ملاڪا جھڙي شھر ۾ ڀولڙن کي ناريل پٽڻ جي ٽريننگ ڏيڻ لاءِ اسڪول کلي ويا آهن. ڪي ڀولڙا فقط ڪچا ناريل پٽڻ جا ماهر ڪيا ويندا آهن ته ڪي فقط پڪل ناريل پٽڻ جا ۽ ڪي وري ٻنهي جا. وڏا وڏا زميندار پنھنجين ٻنين لاءِ ضرورت مطابق پنھنجن ڀولڙن کي ٽريننگ لاءِ موڪلين ٿا يا اڳواٽ سکيا حاصل ڪيل ڀولڙا خريد ڪن ٿا. ڀولڙي کي هتي جي ملئي زبان ۾ مونيت (Monyet) سڏين، جن جا ڪيترائي قسم آهن. ناريل پٽڻ جي ڪم لاءِ جيڪو ڀولڙو گهڻو نظر اچي ٿو، اهو ٻه فوٽ ڊگهو ۽ وزن ۾ پندرهن ڪلو کن بيروڪ (Beruk) نالي ڀولڙو ٿئي جنھن کي انگريزيءَ ۾ Pig-tailed Macaque سڏجي ٿو. هي ڀولڙو سڄي ڏينھن ۾ ٽي چار سؤ ناريل پٽيو وڃي.
ڪيترا ماڻهو گهر ۾ پوکيل ڪجهه وڻن لاءِ ڀولڙو نه پالين، پوءِ هفتي سوا ڀولڙي وارو هوڪو ڏيئي اچي لنگهي، ان کي سڏي ناريل لھرائين. ناريل پٽڻ جو اجورو سڄي ملائيشيا ۾ ستن کان ڏهه في سيڪڙو آهي. يعني هڪ سؤ ناريل لاهڻ تي ست کن ناريل ڀولڙي وارو رکي ٿو _ يا اوترن جا پئسا وٺي ٿو _ جيڪڏهن توهان ناريل نٿا ڏيڻ چاهيو ته.
ناريل پٽڻ لاءِ ڀولڙي کي سکيا ڏيڻ لاءِ ڀولڙي کي رسي ذريعي ڇڪي ويجهو ويھاري پھرين پنھنجا هٿ هڪ ناريل مٿان رکي ان کي گهمايو وڃي ٿو، جيئن اهو ڇڄي ڪري پوي. ڀولڙو اهو سڀ ڪجهه ڏسندو رهي ٿو. ان بعد ٻئي ناريل تي ڀولڙي جا هٿ جهلي ان مٿان رکيا وڃن ٿا. ڀولڙي ۾ ٻئي جو نقل ڪرڻ جي ته عادت آهي. هو مالڪ وانگر ناريل کي گول گهمائي ڇني ٿو. سندس ان عمل تي مالڪ خوش ٿي اڌ کن ڪيلو کارائيس ٿو. يعني هن جي دماغ ۾ ڳالهه وهي ته ايئن حڪم مڃڻ ۽ سٺو ٿيڻ تي انعام ملندو نه ته مالڪ دڙڪو ڏيندو يا ڏنڊي هڻندو. پوءِ روزانو هن کان ايئن پنج ڇھه ناريل پٽرايا وڃن ٿا. تان جو ويھن ڏينھن اندر هو ناريل پٽڻ جو اسپيشلسٽ ٿيو وڃي. هينئر جتي اسان جو گهر آهي ان محلي ۾ هر ڇنڇر ڏينھن رامي نالي هڪ همراهه هڪ ڪن ڪٽئي ڀولڙي کي سائيڪل تي ويھاري وٺي ايندو آهي. اسان جي گهر اڳيان ته ناريلن جا ٻه ٽي وڻ مس آهن، تن مان ته ڪڏهن ڪڏهن ٿا لھن پر راملي کي جيڪي پاڙي مان پٽاڻي ملندا آهن، انهن مان ڪجهه ناريل اسين خريد ڪندا آهيون. بقول راملي جي ڀولڙو سندس ضرورت آهي ۽ پاڻ ڀولڙي جي ضرورت آهي. هو ڀولڙي کي هڪ پالتو جانور نٿو سمجهي پر گهر جو ڪارآمد فرد ٿو سمجهي، جيڪو گهر لاءِ ڪمائي ڏئي ٿو.
هتي ڳوٺن جا ڪيترائي مھاڻا پاڻ وٽ هڪ يا ٻه ڀولڙا رکن ڇو جو سال جا ڪجهه مھينا اهڙا به اچن ٿا جن ۾ مڇي صفا نٿي مري. پوءِ اهي چار مھينا هو پنھنجا ڀولڙا کڻي ناريل پٽڻ جو ڪم ڪن.
ڀولڙو جتي ماڻهن کي تنگ ڪري ٿو _ اڪثر پنجاهه سٺ جي ٽولن ۾ هو ڳوٺن ۾ گهڙيو پون ۽ گهرن جي ٻاهر رکيل ٿانو ٿپا يا سامان ناس ڪريو وڃن _ اتي انسان جو سٺو دوست پڻ آهي. بشرطيڪ ان سان سٺو ٿي هلجي. اسان جي مالهي ذڪريا ٻڌايو ته هن جي ڀولڙي هڪ دفعي هن کي هڪ زهريلي نانگ کان بچايو، جيڪو هن تي حملو ڪرڻ وارو هو. ڀولڙا چوڪيداري جو به ڪم ڪن ٿا، جيئن پاڪستان ۾ پڻ ڪيترا ٽرڪن ذريعي سامان ڍوئڻ وارا، ٽرڪ ۾ رکيل سامان جي سنڀال لاءِ ڀولڙي کي پٺيان ويھاريندا آهن.
ملئي ادب ۾ ڀولڙي تي ڪيترائي شعر، پھاڪا، چوڻيون ۽ ڪھاڻيون آهن. ڪڏهن ڪڏهن ڪارٽون به نظر اچن ٿا. جيئن ڪالهه جي هڪ ڪارٽون کي ڏسي هي مضمون لکڻ لاءِ منھنجي دل چيو. اڳئين ليک ۾ ليکو اٿم ته ڀولڙن جھڙو پورهيت مزور نه ٿيندو. هو نه پگهار جي گهُر ڪن ٿا نه ميڊيڪل يا يونيفارم جي. نه عيد برات موڪل ڪن ٿا ۽ نه ڪنھن مٽ مائٽ جي ڪاڄ تي وڃن ٿا. ٻه چار ڪچا پڪا ڪيلا کايو ٺينگ ٽپا پيا ڏين. ان تي هڪ ڪارٽونسٽ ڀولڙن جي ترجمانيءَ ۾ ڀولڙي جو ڪارٽون ٺاهيو آهي، جيڪو ناريل پٽڻ لاءِ وڻ تي چڙهڻ وقت پنھنجي جاب ۽ ان جي اجوري جو سوچي رهيو آهي ته ”ڪيڏو به پورهيو ڪر ته به قدر ناهي. هھڙي جوکائتي ڪم جي باوجود نه انشورنس آهي، نه بونس ۽ نه ميڊيڪل. نه پرائيويٽ پارڪنگ آهي ۽ نه چانھه جي موڪل. ويندي ڪم جا ڪپڙا به نٿا ڏين... “
ڪجهه ڏينھن اڳ هتان کان هڪ ويجهي ڳوٺ سنگائي اڊانگ ۾ ٻه ناريل لاهڻ وارا ملئي همراهه شفي بخاري ۽ اسماعيل حليم مليا. شفي جيڪو پنجيتاليھه سالن جو ٿيندو، تنھن ٻڌايو ته گذريل ويھن سالن کان سندس گذر سفر سندس پاليل ڀولڙن تي آهي، جن کان هو ناريل لھرائڻ جو ڪم وٺي ٿو، جنھن مان سندس گهر جي ڇھن ڀاتين جو خرچ هلي ٿو.
”هن کان اڳ وارو ڀولڙو ڪجهه ڏينھن بيمار رهڻ بعد مري ويو، پوءِ مون هن نئين ڀولڙي کي جهنگل مان ڦاسائي کيس ناريل پٽڻ جو ڪم سيکاريو آهي. سڀ ڀولڙا سٺا به نه آهن. ڀولڙن جا فقط ڪجهه قسم مالڪ جو حڪم صحيح طرح مڃين ٿا. سڀ ۾ سٺي هيءَ بيروڪ جنس آهي. هن جنس جا ڀولڙا بيحد سياڻا ۽ مضبوط جسم جا آهن.“ شفيءَ ٻڌايو. ملائيشيا ۾ ڀولڙن ۽ ٻين ڪجهه جانورن کي ڦاسائڻ يا پالڻ تي پابندي آهي. حڪومت کان لائسنس وٺڻ بعد ئي ڀولڙي کي رکي سگهجي ٿو. شفيءَ ٻڌايو ته ان قسم جو لائسنس ۽ پنھنجو شناختي ڪارڊ هو هميشه پلاسٽڪ جي ٿيلهيءَ ۾ وجهي پاڻ سان گڏ رکي ٿو، جيئن واسطيدار عملدارن کي ڏيکاري سگهي.
”جيتوڻيڪ هي ڀولڙا گهر ۾ هريو مريو وڃن ۽ پاليل جانور وانگر هلن ٿا.“ شفيءَ ٻڌايو، ”پر هنن کي مڪمل آزادي نٿي ڏئي سگهجي.“
هن ڀولڙن جي فطرت بابت ٻڌائيندي چيو: ”ڀولڙو کڻي ڪيترو به سٺو هجي پر ڪنھن وقت خطرناڪ به ثابت ٿي سگهي ٿو. رڌڻي مان شيون چورائي کائي سگهي ٿو. خاص ڪري ٻارن سان ته وڙهي به سگهي ٿو ته هنن جي هٿن مان شيون به ڦرائي سگهي ٿو. ڪيترا واقعا اهڙا ٿيا آهن جن ۾ هنن ننڊ ۾ ستل عورتن سان هٿ چراند ڪئي هوندي.“
اسماعيل حليم جيڪو سٺ سالن جو آهي ۽ هارپو پڻ ڪري ٿو، تنھن پنھنجي پاليل ڀولڙي جي جنس بابت ٻڌايو ته جتي هي سندس گهر جي خرچ پکي هلائڻ ۾ مددگار ثابت ٿيو، اتي بيحد ذليل پڻ.
”هڪ ڏينھن،“ هن ٻڌايو، ”جڏهن منھنجي گهر واري اڪيلي ستي پئي هئي ته منھنجي ڀولڙي هن جي ويجهو اچي هن جي گوڏ کي مٿي کنيو.“
پوءِ زال جي رڙين تي پاڙي جا ماڻهو هڪدم اچي ويا. ”ٻئي ڏينھن مون اهو ڀولڙو وڪڻي ڇڏيو.“
بھرحال ملائيشيا ۾ ناريل لاهڻ جو ڪم ڀولڙن کان وٺندو ڏسي دنيا جا ٻيا ملڪ به متاثر ٿيا آهن _ خاص ڪري آسٽريليا _ جيڪو ملائيشيا مان ڀولڙا امپورٽ ڪرڻ وارو آهي.