بس ڪر الله
اسان وٽ مرچنٽ نيوي ۾ آهي ته جھاز جي آخري پوسٽ تي پھچڻ بعد جھاز ڇڏي ڪناري جي نوڪري ڪري سگهجي ٿي. جھاز جا ڪئپٽن جھاز ڇڏڻ_ يعني سمنڊ ڇڏڻ بعد ڪنھن بندرگاهه ۾ پائليٽ ٿي ڪم ڪندا آهن، شپنگ ڪمپنين ۾ مئنيجر ٿي ڪم ڪندا آهن يا جھاز ۽ سمنڊ سان واپاري نوعيت جي ڪاروبار کي ڏسندا آهن، جيئن ته اسٽيوڊورنگ، چارٽرنگ، بروڪريج، شپ بيچنگ وغيره يا ڪنھن اڪيڊمي يا يونيورسٽيءَ ۾ جھازي سبجيڪٽ پڙهائيندا آهن. جھازن جا چيف انجنيئر جھاز يعني سمنڊ جي نوڪري ڇڏڻ بعد شپ يارڊن ۾ ڪم ڪن، جتي نوان جھاز ٺھن ۽ پراڻن جي مرمت ٿئي. جھازن جي ڪمپنين جا ٽيڪنيڪل مئنيجر ٿي ڪم ڪن. بندرگاهن ۾ مڪينيڪل برانچ جا انچارج ٿي ڪم ڪن، جتي بندرگاهه جي ٽگ (Tug) ٻيڙين، ڊريجرن ۽ ڪرينن جي سنڀال ڪن يا ڪئپٽنن وانگر مئرين اڪيڊمين ۽ يونيورسٽين ۾ پڙهائين. مونکي شروع کان پڙهائڻ جو شوق هو سو جيئن ئي موقعو مليو ته جھاز ڇڏي مون پڙهائڻ جي نوڪري قبول ڪئي. ڪجهه سال ڪراچيءَ ۾ مئرين ڪاليج ۽ اڪيڊمي ۾ پڙهايم. اڪيڊمي ۾ انٽر (مئٿس) ڪري آيل ڪئڊٽن کي پڙهائڻو پوندو آهي ۽ ان کي Pre-Sea ڪورس چئجي ٿو يعني سمنڊ تي وڃڻ کان اڳ وارو ڪورس. سمنڊ تي انجنيئر يا نيويگيشن آفيسر ٿي وڃڻ بعد به هو پروموشن لاءِ پڙهائي ۽ امتحان ڏين ٿا، جنھن ڪورس (پڙهائيءَ) کي Post-Sea ڪورس سڏجي ٿو.
هاڻ جڏهن مون ڪراچيءَ ۾ پڙهائڻ شروع ڪيو ته پھريون دفعو محسوس ڪيو ته شاگردن جا نالا ياد رکڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. روز جي ليڪچر تيار ڪرڻ ۽ ڏيڻ تي ڌيان ڏجي يا نالا ياد رکجن. هونءَ چوندا آهن ته آفيسر اهو سٺو آهي، جنھن کي پنھنجي ڪم وارن جا نالا اچن. چيو وڃي ٿو ته نيپولين بونا پارٽ کي پنھنجي سڄي فوج جي سپاهين جا نالا ياد هئا. ماستر ٿي مون ان ڳالهه کي اڃا به وڌيڪ Appreciate ڪيو. Post Sea وارو ڪورس ڪرڻ لاءِ جهازن جا آفيسر ٻن يا ٽن مهينن جي مدي لاءِ شاگرد ٿي رهندا هئا. انهن جا نالا ته ڪڏهن به ياد ڪري نه سگهيو آهيان. پر Pre Sea جا ڪئڊٽ جن جو ٻن سالن جو ڊگهو ڪورس ٿئي ٿو، انهن جا نالا ياد رکڻ به ماستر لاءِ ڪو سولو ڪم ناهي. پنجاهه پنجاهه ڪئڊٽن (شاگردن) جا چار ڪلاس. هر ڪلاس ۾ ساڳيو يونيفارم پھريل ساڳي هيئرڪٽ ۾ ويٺل هڪ جھڙن ڇوڪرن جا نالا ياد رکڻ، گهٽ ۾ گهٽ مون کي هميشه ڏکيو لڳو آهي. منھن جي نڪ نقشي مان هڪ کي ٻئي کان ڌار ڪري سگهڻ ۾ ضرور سھُوليت رهي ٿي ته هي ملئي آهي ۽ هي چيني.
ڪراچيءَ ۾ ڪجهه سال پڙهائڻ بعد هتي ملائيشيا جي شھر ملاڪا ۾ پڙهائڻ لاءِ اچڻ ٿيو آهي. هتي ٽي قومون رهن ٿيون: ملئي، چيني ۽ انڊين. ملئي ۽ انڊين شاگرد ٿورا آهن، باقي اڌ کن وڌيڪ چيني آهن. ٿورن ڏينھن ۾ اسين پاڪستاني پڙهائڻ وارا: چيف انجنيئر آصف غيور، ڪئپٽن ذوالفقار عباسي وغيره اهو ته سڃاڻي ويا آهيون ته اسان جي شاگردن ۾ چيني ڪھڙا آهن، ملئي ڪھڙا ۽ انڊين (جن ۾ سڀ ڏکڻ هندستان جا تامل ڳالهائيندڙ آهن) ڪھڙا آهن. باقي نالا ياد ڪرڻ هتي ته اڃا به ڏکيو ڪم آهي _ خاص ڪري چينين جا. جيڪي نالا اچارڻ ۾ ته بيشڪ سولا آهن پر هڪڙو مسئلو اهو آهي ته چند چيني نالا ايترو ته عام آهن جو لڳي ٿو ته هر ٽئين چوٿين ماڻهوءَ جو نالو ساڳيو هجي ۽ ٻي ڳالهه اها ته سڀني چينين جي شڪل به هڪ جھڙي لڳي ٿي. ٻين کي کڻي نٿي لڳي پر اسان کي ته ايئن ئي لڳي ٿو. گهٽ ۾ گهٽ اسان پاڪستانين کي. ڪئپٽن ذوالفقار خبردار ڪندي چيو ته اهو تمام حساس ٽاپڪ آهي، متان ان بابت چينين کي ڪجهه چيو اٿانوَ. چيومانس: ”آئون اڳھين پنهنجي هڪ ڪليگ چيني ڪئپٽن کي چئي چڪو آهيان. تنھن ٻڌي ٿورو ناراضگيءَ مان چيو: ’توهان پاڪستاني به ته سڀ هڪ جھڙا لڳو ٿا.‘“
”پوءِ تو ڇا چيس؟“ ڪئپٽن ذوالفقار پڇيو. ذوالفقار ۾ مڙيئي پُڇ پُڇ جي عادت گهڻي آهي. ڪوڙ ڳالهائي ٻڌايومانس ته مون ان چينيءَ کي چيو ته: ”ڪٿي آئون پاڪستاني شھزادو ۽ ڪٿي ڪئپٽن ذوالفقار!“
ذوالفقار اهو ٻڌي وڏا ٽھڪ ڏنا. چرچائي ته آهي. ٽھڪ ڏئي پوءِ چيائين: ”يار، تو ائين هرگز نه چيو هوندس. آخر هو انڌو ته ناهي. سمجهي ٿو ته ڪير وڌيڪ سھڻو آهي.“ ۽ پوءِ وري هڪ عدد ٽھڪ ڏيئي چيو: ”چڱو پارٽنر ’ڪئپٽن چانگ‘ کي جيڪي چئي سو ٺيڪ آهي، پر پاڻ واري چيني ٽائيپسٽ ڇوڪري ’مِس تَانِ‘ سان مڙيئي منھنجي تعريف ڪري ڇڏيندو ڪجانءِ.“
ڪئپٽن چانگ دراصل جڏهن چيو ته توهان پاڪستانين جون شڪليون به ته هڪ ٻئي سان ملن ٿيون ته مون چيومانس: ”پر اسان جا نالا ته نٿا ملن. توهان چينين جا ته نالا به ملن ٿا.“ ان تي هو خاموش ٿي ويو هو.
چينين جي نالن بابت ڪجهه اهم ڳالهيون: چيني پنھنجي ’ذات‘ اڳيان لکن ۽ ’نالو‘ پوءِ. چينين جا خانداني نالا يا ذاتيون ته هزارين آهن پر چار سؤ کن عام آهن ۽ انهن ۾ به ويھارو کن تمام گهڻو عام آهن. جيئن هالا جي نوي سيڪڙو ماڻهن جي ذات ميمڻ آهي. يا ٽنڊو قيصر ۾ اڌ کان وڌيڪ نظاماڻي آهن. تيئن ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ به توهان کي ڪي ذاتيون عام نظر اينديون. مثال طور ‘لي’ _ پوءِ ڪي Li لکن ته ڪي Lee. چون ٿا ته چين ۾ نوي ملين (نو ڪروڙ) ماڻهو ’لي‘ ذات جا آهن. اهڙيءَ طرح پندرهن ڪروڙ ’وانگ‘ ذات جا آهن جيڪي ذهانگ به سڏجن ٿا. ڪن چيني ٻولين ۾ اهي چانگ چيونگ اچارجن ٿا. ياد رهي ته عربي وانگر چيني هڪ زبان ناهي. چين ۾ ڪيتريون ئي چيني ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون، جن مان ڏهاڪو کن تمام مشھور آهن، جھڙوڪ منڊارين، ڪئنٽونيز، ٽيوچو، هڪا، هوڪين وغيره. جن ۾ ساڳي شيءِ لاءِ مختلف نالا ۽ اچار آهن. جيئن مائوءَ جو نالو ڪي مائو زي تنگ چون ٿا ته ڪي مائوزي ڊانگ (Zedong) اچارين ٿا. زي ڊانگ جي معنيٰ آهي ‘اوڀر جو واڌارو’. چيني ماڻهو پنھنجن ٻارن جا نالا گهڻو ڪري اهي رکن ٿا جيڪي شيون هو پنھنجن ٻارن ۾ چاهين ٿا. جيئن ته ’دولت‘. ڪيترن ٻارن جي نالي جو مطلب ملڪيت، دولت، پئسو آهي. ڇوڪرين جا نالا گهڻو ڪري وڻن، ٻوٽن، گلن، خوشبوئن، ڳھه ڳٺن ۽ اوچن ڪپڙن جي نالن تان کنيا وڃن ٿا. پُٽ جي سِڪ ڪارڻ هو ڪڏهن ڪڏهن ڇوڪرين جو نالو ’پانڊي‘ يا ’ڊاڊي‘ به رکن ٿا، جنھن جو لفظي مطلب آهي ’ننڍي ڀاءُ لاءِ اميد‘_ يعني هن کان پوءِ ننڍو ڀاءُ ايندو _ يعني پٽ ڄمندو.
چيني زبان ۾ ڏهه هزر کن شڪلين وارا اکر آهن جن مان ٽي هزار اچار نالن ۾ ڪم اچي سگهن ٿا. ذات کان پوءِ نالي لاءِ انهن ٽن هزارن مان ڪي به ٻه اکر ملائي سٺو گل، خوشبودار ٻوٽو، مٺو ميوو، جهجهي دولت، سنهي ململ وغيره نالو ٺاهي سگهجي ٿو. ڪن گهرن ۾ ته اهڙا نالا رکيا وڃن ٿا جن جو پھريون اکر ساڳيو ٿئي، جيئن پاڻ وٽ غلام علي، غلام محمد، غلام عباس وغيره يا خوش بخت، خوش دل، خوش عالم وغيره. هڪ اهڙي چيني فئملي جنھن ۾ هرهڪ جي نالي جي شروعات مِنگ (يعني روشن) سان ٿئي ٿي، انهن چرچي خاطر پنھنجي ستين ٻار جو نالو رکيو مِنگ زو (Mung Zu) يعني ‘هاڻ گهڻي ئي مِنگ ٿيا’ يا کڻي چئجي ته اهو مطلب ٿيو ته ’اڳھين چڱا مِنگ اچي چڪا آهن‘.
اسان جي هڪ مائٽ کي هڪ ٻئي پويان پٽ ئي ڄاوا. سندس نالو اسد الله آهي سو پٽن جا نالا به ان ئي ترنم سان رکندا ويا. حبيب الله، عنايت الله، اسرار الله، ذڪاءُ الله، هدايت الله. کين ڌيءُ جو شوق هو پر هتي هڪ ٻئي پويان پٽ پئي ڄاوا. آخر ڪنھن صلاح ڏنن ته هاڻ جي پٽ ڄمي ته ان جو نالو رکجو ”بس ڪر الله.“