فاطما ۽ پورچوگال
بھرحال شھر جو نالو فاطما ٻڌي مون کي عجب نه لڳو پر ان ڳالهه تان حيرت ضرور ٿي ته اهو شھر فاطما ڪنھن عرب ملڪ لبيا، موراڪو يا سعودي عرب ۾ هجڻ بدران يورپ جي ملڪ پورچوگال ۾ آهي. مون کي به جھاز جي اليڪٽريڪل انجنيئر ٻڌايو. جھاز تي آئون بيمار ٿي پيس ۽ اسپين مان لنگهڻ وقت مون کي اتي جي هڪ اسپتال ۾ لاهي ڇڏيائون. ڪجهه ڏينھن جي علاج بعد جڏهن آئون هوائي جھاز رستي لنڊن پھتس ته اتي مٿيون اليڪٽريڪل انجنيئر مليو، جيڪو پورچوگال کان هڪ جھاز ڇڏي اسان واري جھاز تي بدلي ٿيڻ تي مون سان گڏ هلي رهيو هو. اسان کي ريل گاڏيءَ ذريعي اسڪاٽلينڊ جي شھر ڊنڊيءَ وڃڻو هو، جتي اسان جو پاڻيءَ وارو اهو جھاز پھچي چڪو هو.
اسان وارو اليڪٽريڪل انجنيئر پورچوگال ۾ ڏهاڪو کن ڏينھن هو ۽ سمورو وقت اتي جي بندرگاهه لسبن ۾ رهڻ بدران فاطما جھڙن شھرن ڏي به هليو ويو، جيڪو لسبن (Lisbon) کان ايترو پري آهي، جيترو ڪراچيءَ کان حيدرآباد. ست سؤ سال کن اسلام اسپين سان گڏ ڀر وارن ملڪن پورچوگال ۽ فرانس ۾ رهيو. ان بعد اسلام جو نالو نشان، هتي جي حڪومتن، هنن پٽن تان ميساري ڇڏڻ جي ڪوشش ڪئي پر ان هوندي به ان وقت جي مذهب، ماڻهن ۽ زبان جا اثر اڃا تائين هن ڌرتيءَ تي موجود آهن. فاطما به تن ڏينھن جي عرب عورت تان هن شھر جو نالو پيو هو.
جيئن اسان وٽ رکي رکي ڪنھن شھر يا ڳوٺ ۾ اهڙو پير فقير پيدا ٿيندو آهي، جنھن لاءِ مشھور ٿي ويندو آهي ته هو لا علاج بيمارين جا علاج ٿو ڪري، يا جنھن کي ٻار ناهي ته ان کي ٻار ٿو ٿئي وغيره _ پوءِ گهائلن ۽ سائلن جي هوندي آهي اوڏانھن ڊوڙ. پوءِ ڪن جو اثر سالن جا سال هلندو آهي ۽ مري وڃڻ بعد به هنن جي قبرن کي پوڄيو ويندو آهي ۽ مجاورن جون پيڙهيون گهر ويٺي کٽيو کائينديون آهن. ڪن جو ته ڪجهه هفتن بعد راز فاش ٿي پوندو آهي ۽ ٺڳيءَ جو ٺاهه گهڻو هلي نه سگهندو آهي. خبر پوندي آهي ته اهو فقير دوکيباز هو. چور هو، ڌاڙيل هو، وغيره. امر جليل جي ڪھاڻي ‘اروڙ جو مست’ به اهڙي هڪ حقيقت جي ڪھاڻي آهي. بھرحال هند سنڌ ۾ ته اهي ڪم جام آهن پر ٻين ملڪن ۾ به آهن. 1985ع کان 1988ع تائين اهو ڏيھان ڏيھه مشھور ٿي ويو ته منيلا (فلپين) ۾ ڪا راهبه بنا وڍ ڪٽ جي ماڻهن جي آپريشن ٿي ڪري. ميڪسيڪو ۾ هڪ حڪيم پنھنجي اهڙي مشھوري ڪرائي جو ڪيترا آمريڪا جا مريض به ’سنڌن جي سور‘ جو علاج ڪرائڻ لاءِ ميڪسيڪو هن حڪيم وٽ پھچڻ لڳا. پوءِ خبر پئي ته خاڪ شفا جي نالي ۾ ائسپرين جا ٻُڪ پيو ماڻهن کي کارائي.
بھرحال پورچوگال ملڪ جو هي فاطما نالي شھر پڻ اهڙي معجزي کان مشھور آهي ۽ هر سال ڏهه لک کن رومن ڪيٿولڪ (عيسائي) زيارت ڪرڻ ۽ پنھنجا ڏوهه بخشرائڻ لاءِ هن شھر (فاطما) ۾ اچن ٿا. هو مختلف نذر نياز ڏيڻ سان گڏ ميڻ جا مجسما ٺاهي اچيو ساڙين. هنن جو عقيدو آهي ته هن زيارت دوران سندن ٻارن کي بيمارين کان نجات ملي ٿي ۽ ان شفا ڏيڻ ۾ بيبي مريم (Virgin Mary) جو هٿ آهي. هي عقيدت جو سلسلو 1917ع کان هلندو اچي، جڏهن چيو وڃي ٿو ته فاطما ڳوٺ جي ٽن ريڍارن کي بيبي مريم نظر آئي هئي. هنن جي چوڻ موجب کين گذريل سال جي تيرهين مئي تي اوڪ (Oak) وڻ جي مٿان ورجن مئري نظر آئي ’جيڪا سج کان به وڌيڪ چمڪي رهي هئي.‘ هن کين چيو ”منھنجو نياپو گهر گهر پھچايو ته هن دنيا ۾ جيڪڏهن امن چاهيو ٿا ۽ بيمارين کان نجات حاصل ڪرڻ گهرو ٿا ته منھنجي نالي جي تسبيح پڙهو. آئون وري پنجن مھينن بعد هتي اينديس.“
پنجن مھينن بعد 13 آڪٽوبر تي اوسي پاسي کان ستر هزار ماڻهو اچي گڏ ٿيا. رڳو مٿين ٽن ڌنارن کي بي بي مريم نظر آئي (بقول انهن جي) ۽ ٻيو ڪنھن کي به نه. ان بعد ٻئي سال کان نه رڳو پورچوگال کان پر دنيا جي مختلف ملڪن کان لکين ماڻهو اچي گڏ ٿيا ۽ عبادت سان گڏ هڪ ميلو متل رهيو. سندن هٿن ۾ تسبيحون هيون ۽ ٻارڻ لاءِ ميڻ بتيون ۽ ٻارن جا مجسما.
ملائيشيا جو هي شھر ملاڪا جتان هي پراڻيون توڙي نيون يادون لکي رهيو آهيان، ان تي پورچوگال جو وڏو اثر رهيو آهي. ڊچن ۽ انگريزن جي حڪومت کان اڳ هتي پورچوگالين جي حڪومت هئي، جنھن بابت پنھنجي سفرنامي ’مڪليءَ کان ملاڪا تائين‘ ۾ تفصيل سان لکي چڪو آهيان. اڄ به ملاڪا شھر جي هڪ وڏي ڪالوني ’پورچوگيز سيٽلمينٽ‘ سڏجي ٿي، جتي پورچوگالين جو مڪسڊ اولاد رهي ٿو. هو پورچوگال جي زبان ڳالهائين ٿا، اتي جا ويس وڳا پائين ۽ کاڌا کائين ٿا. هن شھر ملاڪا ۾ رهندڙ ٻيون قومون: ملئي، انڊين ۽ فارينر پڻ پورچوگالي کاڌي جو سواد وٺڻ لاءِ هتي جي پورچوگالي ڪالونيءَ جي هوٽلن ۾ وڃن ٿا. هتي جي قومي ڏينھن ۽ ٻين تھوارن تي هتي جا ماڻهو پنھنجن رنگين ثقافتي ڪپڙن ۽ راڳ ناچن جو مظاهرو ڪن ٿا.
يورپي ملڪن جي گرم مسالي يا عيسائيت جي تبيلغ يا (ڦرلٽ) لاءِ جيڪا آفريڪا، ايشيا، آمريڪا ڏي ڀڄ ڊڪ ٿي ان ۾ ڏٺو وڃي ته انگريزن، فرينچن، ڊچن وغيره کان سڀ کان اڳيان پورچوگالي ۽ اسپيني هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته انگريز ڊپلوميسي ۽ سٺي انتظامي اٽڪلن ڪري جتي به قبضو ڪيو ٿي ته ڄمائي ويٺا ٿي ۽ هر وقت لانگ ٽرم پلاننگ رکي ٿي ۽ ساڳي وقت جڏهن ويھين صديءَ جي اڌ ڌاري ڏٺائون ته هاڻ هل هلان جو وقت اچي ويو آهي ته انڊيا جھڙيون بيٺڪون به ڇڏي ڏنائون، جو سمجهيائون ٿي ته هاڻ وڌيڪ رهبو ته خوار خراب ٿبو ۽ ساڳي وقت انگريزن جو جنھن جنھن ملڪ تي قبضو رهيو، ان ملڪ ۽ ماڻهن لاءِ ڪجهه چڱيون ڳالهيون ۽ ڪم به ڪيائون: رستا، ريل گاڏيون، عدالتون، پوسٽ کاتا، تعليمي ۽ آبڪاري نظام، پوليس ۽ اسپتالون، وغيره وغيره. اها ٻي ڳالهه آهي ته انگريزن جي وڃڻ بعد ملائيشيا ۽ سنگاپور جھڙن ملڪن اهي ادارا نه فقط قائم دائم رکيا پر انهن ۾ وقت سان گڏ بھتري به پيدا ڪئي.
هونءَ ڏٺو وڃي ته پورچوگال پکيڙ ۾ ڪو وڏو ناهي. جملي پکيڙ چوٽيھه هزار چورس ميل کن (يعني اٺاسي هزار چورس ڪلوميٽر اٿس.) پورچوگال يورپ جي پراڻن ملڪن مان هڪ آهي، جنھن جون سرحدون ۽ بارڊر 1927ع کان قائم آهن. پورچوگال نئٽو (نارٿ ائٽلانٽڪ ٽريٽي آرگنائزيشن) ۽ ايفٽا (يورپين فري ٽريڊ ايسوسئيشن) جو ميمبر ملڪ هجڻ ڪري دنيا ۾ اهم حيثيت رکي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته مغربي يورپ جي ٻين ملڪن: فرانس، جرمني، اسپين، انگلينڊ جي ڇڳي ۾ هي هڪ غريب ملڪ آهي. انگلينڊ، جپان، ناروي جھڙن سامونڊي ملڪن وانگر هن جو به گهڻو واسطو سمنڊ سان رهندو اچي. پورچوگال جي اوڀر ۽ اتر ۾ اسپين آهي ۽ ڏکڻ ۽ اولهه ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ. پورچوگال پاڻ ۽ سندس سامونڊي ڪنارو سخت ٽاڪئون آهي. ان بابت ڪنھن سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان ته انگلينڊ ويندي جبرالٽر ۽ پورچوگال وٽ اسان کي هڪ دفعي سخت طوفان مليو. هونءَ اصول موجب ته جھاز ۽ پاڻ کي بچائڻ لاءِ اهڙين خراب حالتن ۾ پاسي واري ملڪ جي ڪناري وٽ لنگر ڪيرائي طوفان ختم ٿيڻ جوا نتظار ڪجي. پر پورچوگال جو ڪنارو جابلو هجڻ ڪري اسان ائين ڪرڻ کان گريز ڪئي جو سمنڊ ۾ جھاز ٻڏڻ جون وري به ايتريون چانسون نه هيون، جيتريون ڪناري تي ٽڪرين سان جھاز جي لڳي ڀڄي ڀرڻ جون. بھرحال جتي جون حالتون خراب آهن، سخت آهن، اتي جا ماڻهو مضبوط ٿين ٿا. مشڪل حالتن کي ننڍي هوندي کان منھن ڏيڻ سکن ٿا. ان ڪري انگلينڊ، اسپين وانگر پورچوگالي به سٺا مھاڻا، ماڇي يا خلاصي (Seamen) جھازي (Navigators) ثابت ٿيا آهن ۽ ساڳي وقت بقول اسان جھڙن سندن غلام ملڪن جي، هو ڦورو لٽيرا هئا ۽ سندن چواڻي: هو دلير ۽ فاتح هئا، جن پنھنجي ملڪ لاءِ آفريڪا ۽ ايشيا جھڙن ڏورانھن هنڌن تي پھچي اتي جا ملڪ ۽ مال حاصل ڪيا.
يورپ کان پھريون جھازي (Navigator) جنھن آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪيو، يعني Cape of Good Hope لتاڙڻ ۾ ڪامياب ٿي اوڀر آفريڪا پھتو ۽ انڊيا ڏي آمدرفت لاءِ راهون کوليون. اهو پڻ پورچوگالي هو ۽ نالو هوس بارتولوميو (Bartolomeu Dias). پاڻ 1488ع ۾ ڪيپ آف گڊ هوپ سمنڊ پار ڪيو. هي ڏکڻ آفريڪا کنڊ جي هيٺين حصي وارو سمنڊ آهي جيڪو هر وقت ڇتين ڇولين ۽ تيز هوائن ڪري خطرناڪ چيو وڃي ٿو. هن هنڌ تي اوڀر طرف وارو هندي وڏو سمنڊ ۽ اولھه پاسي وارو ائٽلانٽڪ سمنڊ اچيو ٿا ملن. هنن وڏن سمنڊن جي ملڻ جي ڪري جيڪي هن هنڌ تي ڪُن ۽ Under Currents (سمنڊ اندر مختلف طرفن ڏي ايندڙ ويندڙ وهڪرا) ٿين ٿا، انهن جي سَٽَ اڄ به جھڙيون تھڙيون ٻيڙيون ۽ ناکئا نٿا جهلي سگهن.
بھرحال هڪ دفعو پورچوگالين اها سامونڊي راهه ڳولي ورتي _ يعني اها ڄاڻ حاصل ڪري ورتي ته سمنڊ رستي اوڀر آفريڪا، انڊيا ۽ چين وڃي سگهجي ٿو ته پوءِ ٻين يورپين جي به قطار لڳي وئي ۽ پوءِ اسپيني، انگريز، ڊچ وغيره ڌوڪي پيا. نه ته ان کان اڳ يورپ کان ماڻهو انڊيا يا چين آيا به ٿي ته خشڪي رستي خيبر پاس ۽ سلڪ روٽ وارا رستا لتاڙي.
سو نه فقط ڪيپ آف گڊ هوپ لتاڙڻ وارو پھريون يورپي پورچوگالي هو پر انڊيا پھچڻ وارو پڻ پورچوگالي هو. 1497ع جي جولاءِ مھيني ۾ پورچوگال جو ‘واسڪو ڊي گاما’ نالي نيويگيٽر همراهه چئن جھازن جو ٽولو ساڻ ڪري انڊيا ڏي روانو ٿيو. ڪيپ آف گڊ هوپ ٽپڻ کانپوءِ هن هندستان ڏي جھازن جا رُخ ڪيا ۽ هندستان جي اولھه واري ڪناري جي بندرگاهه ڪاليڪٽ (Kozhikode) ۾ ٻئي سال جي مارچ ڌاري پھتا. ان بعد جھاز جو هڪ ٻيو قافلو اپريل 1500 ڌاري پيڊرو الواريس ڪابرال نالي همراهه جي سرپرستي ۾ آمريڪا کنڊ ڏي روانو ٿيو ۽ برازيل کان اچي نڪتو جنھن تي پورچوگالين جو قبضو رهيو. اڄ به برازيل ۾ پورچوگالي زبان ڳالهائي وڃي ٿي. بھرحال آمريڪا کنڊ ڳولڻ جو ڪريڊٽ ڪرسٽافر ڪولمبس کي ڏيڻ کپي، جيڪو اسپين جو باشندو هو ۽ ڪابرال جي برازيل پھچڻ کان ست سال اڳ آمريڪا پھچي چڪو هو.
پورچوگالي پھريان هئا جيڪي انڊيا پھتا هئا ۽ ڪاليڪٽ ۽ ڪوچين ۾ پنھنجيون بيٺڪون ٺاهيائون. 1505ع ۾ ’فرانسسڪو ڊي الميڊا‘ پورچوگال کان انڊيا لاءِ وائسراءِ ٿي آيو هو. فرانسسڪو ڊي الميڊا جو گادي نشين الفنسو ڊي البقرق (Albuquerque) ٿيو، جنھن 1510ع ۾ گوا فتح ڪئي_ جيڪا انگريزن جي ڏينھن ۾ به پورچوگالين جي گاديءَ جي جاءِ هئي. بلڪ هندوستان جي ورهاڱي بعد به گوا تي پورچوگال جو اثر هو. ايتريقدر جو گوا جي رهاڪن کي پورچوگال جا پاسپورٽ هئا. پوءِ هندستان جڏهن گوا کي پوري طرح پنھنجي قبضي ۾ ڪيو ته پورچوگال چڱو گوڙ ڪيو. سندن ملڪ ۾ رهندڙ هندوستانين کي ته ڪڍي ڇڏيو پر آفريڪا جي پورچوگالي ڪالونين لئانڊا ۽ موزمبق جھڙن ملڪن مان به بدلي طور هندوستان جي رهاڪن کي ڪڍي ڇڏيو. ايتريقدر جو 1970ع ڌاري اسان موزمبق ۾ آياسين ته اتي جي بندرگاهه لارينزو مارڪس (جيڪو هاڻ مپوتو سڏجي ٿو) ۾ ڪنھن به هندوستانيءَ جو دڪان نظر نه پئي آيا، جن جا دنيا جي هر ڪنڊ ڪڙڇ ۾ دڪان آهن. هڪ ٻه بمبئي بازار، شالامار نالي دڪان سنڌي هندن جا هئا پر اهي به ٻين ملڪن ۾ رهندڙ سنڌي هندن وانگر پاڻ کي ’انڊين‘ سڏرائڻ بدران ’پاڪستاني‘ سڏرائيندا هئا. بقول هڪ جھازيءَ جي ”گوا کي هندوستان واپس ورتو ته پورچوگالين هندوستانين کي جتان ڪٿان ڪڍي ڇڏيو ۽ اهي هندوستاني جيڪي هرملڪ، هر ٻيٽ، هر بندرگاهه ۾ نظر اچن ٿا سي موزمبق ۾ دوا لاءِ به نٿا ملن.“
هاڻ اسان واري پاسي جيئن انگريزن جو فقط ’هانگ ڪانگ‘ ۽ ٻيو ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ٻيٽ بچيو آهي، تيئن پورچوگالين جو به هاڻ وڃي ’مڪائو ٻيٽ‘ بچيو آهي، جيڪو هانگ ڪانگ جي ڀر ۾ آهي ۽ دنيا ۾ جوا کان مشھور آهي.
پورچوگال جي قبضي ۾ ”ڪيپ وردي“ نالي ٻيٽن جو جهڳٽو پڻ آهي، جيڪو ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ آهي، انهن ٻيٽن جو ذڪر پنھنجن مختلف سفرنامن ۾ ڪري چڪو آهيان. آمريڪا ايندي ويندي اسان جھاز لاءِ تيل ۽ پاڻي وٺڻ لاءِ هر دفعي ڏينهن اڌ لاءِ هنن ٻيٽن تي ترسندا هئاسين.