چوري
اهو دريا هڪ گليشيئر جي پاڻي مان نڪري ٿو. بظاهر ته اهو واقعو چئن ڏينهن جو آهي، پر ان عمل کي هلندي اٽڪل سو سالن جو عرصو ٿيو، جڏهين گليشيئر جي ڳرڻ جي رفتارمعمول کان وڌي ويئي ۽ اهو ان عرصي ۾ اٽڪل هڪ ميل پوئتي هٽي ويو. ان جو پاڻي ٻئي دريا سان شامل ٿي ويو، جيڪو هزارين ميل پري الاسڪا جي ويجھو سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو.ِ ڄڻ ان عمل سان سلمز دريا جو سڄو وهڪرو ئي تبديل ٿي ويو ۽ ان لاءِ جياپي جو ذريعو ختم ٿي ويو. چون ٿا ته هن وقت سلمز ۾ ايترو گھٽ پاڻي رهجي ويو آهي، جو برفاني رڍون هڪ ڪناري کان ٻئي ڪناري تائين پنڌ وڃي سگھن ٿيون جنهن علائقي ۾ سندن شڪار جي اجازت آهي.
في الحال ته ان واقعي کي ماڻهن ڄڻ پنهنجي اکين سان ڏٺو آهي پر ان کي پوري ريت ڊاڪومينٽ ڪرڻ ۽ ان تي تحقيق ڪرڻ جو ڪم اڃا نه ٿيو آهي. ڇاڪاڻ ته سوال رڳو دريائن جي وهڪرن ۽ ان جي پاڻي جو ناهي هوندو، پر ان سان لاڳاپيل سڄي جيوت مڇين، پکين، ٻي دريائي مخلوق، معاشي سرگرمي ۽ قدرتي ماحول جو هوندو آهي. هتي سنڌ ۾ دريا جي وهڪري بدلائڻ جي ڪري ڪيترا شهر ويران ٿي ويا ۽ ڪيترا ٻيا آباد ٿي ويا ۽ ايستائين ته سومرن کي ان جي ڪري پنهنجي گادي جو هنڌ به بدلائڻو پيو. ساڳي ريت ڏند ڪٿائي سرسوتي دريا، جنهن سان گھڻيون ڪٿائون لاڳاپيل آهن ڄڻ ته ريگستان جي واري ۾ گم ٿي ويو.
ان سڀڪجھ جا جيتوڻيڪ فطري ڪارڻ به ٿي سگھن ٿا پر ماهرن جو خيال آهي ته ان جو بنيادي ڪارڻ انسان ۽ سندس سرگرميون آهن. جيتوڻيڪ جيوت جي حوالي سان انسان جو تعداد ڌرتي تي نه هئڻ جيترو آهي پر پنهنجي حيثيت ۽ ڌرتي ۽ ان جي ماحول کي متاثرڪرڻ جي حوالي سان ان جي هڪ حاوي حيثيت آهي. سندس سرگرمين جي ڪري ڌرتي تان جانورن ۽ پکين جون ڪيئي جنسون ختم ويون آهن، جھنگلن جو تعداد گھٽجي ويو آهي، گرمي پد وڌي ويو آهي ۽ سڄي دنيا ۾ موسم ۾ تبديلي اچي رهي آهي.
ٻوڏن،ِ طوفانن ۽ زلزلن جي تعداد ۾ واڌارو اچي ويو آهي. ڪينيڊا جي دريا جو ته رڳو هڪ مثال آهي. جڏهين ته اهو ساڳيو عمل هماليه جي گليشيئرن ۾ به انهن جي تيزي سان ڳرڻ ۽ غائب ٿيڻ جي صورت ۾ جاري آهي. ماهر ان ڳالھه تي تحقيق ڪري رهيا آهن ته نيٺ هتي گليشيئرن جي تيزي سان ڳرڻ جا ڪهڙا ڪارڻ آهن. هتان اهي سڀ دريا نڪرن ٿا جيڪي ننڊي کنڊ جي ڏيڍ ارب کان وڌيڪ ماڻهن جي حياتي جي شھه رڳ آهن. اهڙي ريت مسئلو هتي به دريائن جي پاڻي جي ورهاست کان وڌيڪ ان ماحولياتي تبديلي تي توجه ڏيڻ جو آهي.
ماهرن جو چوڻ آهي ته انسان اڃا به ان عمل کي روڪي ۽ پوئتي موٽائي سگھي ٿو. دنيا جي خاص طور ترقي يافتا ملڪن ۾، جن جو ماحول کي بگاڙڻ ۾ اهم ڪردار آهي، اهڙيون سياسي ۽ غيرسياسي تنظيمون موجود آهن، جيڪي ماحوليات جي حوالي سان ڪم ڪري رهيون آهن ۽ پنهنجين حڪومتن تي ان سلسلي ۾ دٻاءُ وجھي رهيون آهن. پرهڪ ڊگھو عرصو گذرڻ باوجود اهڙين ڪوششن جو ڪو لاڀ حاصل ٿيندو نظر نه ٿو اچي. ان سلسلي ۾ هڪ تجويز اها آهي ته Fossils يعني تيل ۽ گيس وغيره جي استعمال کي گھٽائي، توانائي جي ٻين ذريعن کي استعمال ۾ آندو وڃي. ڪينيڊا جي نوجوان وزيراعظم جسٽن ٽروڊو مان اتان جي ماڻهن کي اها اميد هئي ته هو ان سلسلي ۾ ڪجھ قدم کڻندو پر هن نون تيل جي رٿائن جي منظوري ڏيئي، ان ڳالھه جي نفي ڪري ڇڏي آهي. ساڳي ريت آمريڪا جنهن جو پنهنجي معاشي سرگرمي جي ڪري ماحول جي بگاڙ ۾ وڏو ڪردار رهيو آهي، هميشه اهڙي ڪنهن به بين الاقوامي ٺاه جي مخالفت ڪندو رهيو آهي جنهن سان ان کي پنهنجي صنعتن تي ان سلسلي ۾ وڌيڪ پابنديون لڳائڻيون پون، جنهن جي ڪري انهن جي پيداواري لاڳت وڌي ويندي ۽ عالمي منڊي ۾ انهن لاء چٽاڀيٽي ڪرڻ ۾ اڃا ڏکيائي پيدا ٿيندي. گھڻين ڪوششن کان پوءِ ان سلسلي ۾ تازو جيڪو ٺاه ٿيو آهي، صدر ٽرمپ ان مان نڪرڻ جا اشارا ڏيئي رهيو آهي. ڪجھ آمريڪي ماهر ان جو جواز اهو ڏين ٿا ته ماحول ۾ تبديلين جو بنيادي ڪارڻ فطري آهي ۽ ان ۾ انسانيِ سرگرمين جو ڪردار نه هئڻ برابر آهي. پر اهو جواز قبولڻ جوڳو ناهي. ڇاڪاڻ ته جيڪا شي واضح ۽ اکين آڏو آهي ان کان انڪار نه ٿو ڪري سگھجي. انساني سرگرمين، پوءِ ڀلي انهن جو اثر ٿورڙو ئي ڇو نه هجي، پر ان جا اثر تمام گھڻا ۽ اهم آهن. جيڪڏهين هو ان سلسلي ۾ پنهنجي حصي جو ئي ڪردار ادا ڪري ته وڏو فرق پئجي سگھي ٿو.
پر سوال وري به اهو آهي ته ڇا هو ان لاءِ تيار ٿيندو. ان وقت ان جو ڪو امڪان نظر نه ٿو اچي. ڇاڪاڻ ته هن نظام ۾ ان جي لاء پنهنجي ۽ پنهنجي ايندڙ نسلن جي جياپي کان وڌيڪ اهو نفعو ۽ ناڻو آهي جيڪو کيس هاڻي حاصل ٿئي ٿو.
ڪينيڊا جي سلم دريا کي وري جيئارڻ شايد ممڪن نه ٿئي، پر ائين لڳي ٿو ته ان اکين آڏو ٿيل لقاء کان پوء به ان مان ڪو سبق نه ورتو ويندو ۽ انسان جي نفعي جي ڊوڙ جاري رهندي ۽ ممڪن آهي ته ان ۾ واڌارو اچي وڃي. ان صورتحال ۾ سلمز دريا جهڙي ٻين ڪيترن واقعن،ِ ٻوڏن، طوفانن ۽ زلزلن لاء تيار رهڻو پوندو. بس انسان جو سڄو شعور ۽ عقل اتي اچي دنگ ٿو ڪري جتي ذاتي ۽ گروهي مفادن جي ڳالھه اچي ٿي، پوء ان سان ڀلي سندس پنهنجي ذات سميت سڄ جيوتي ۽ ڌرتي جو جياپو ڇو نه داء تي لڳي وڃي.