ڪورونا، معاشي بحران ۽ نئون مالياتي نظام
دنيا جي ٽن وڏين معيشتن چين، آمريڪا ۽ جپان سميت سڄي دنيا جو ڦيٿو ڄڻ بيهي رهيو آهي. زندگي جو سڄو ڪاروبار بند آهي ۽ بيروزگاري وڌي رهي آهي. رڳو آمريڪا ۾ اپريل جي مهيني ۾ ٻه ڪروڙ چاليھه لک ماڻهو بيروزگار ٿيا آهن. هڪ اندازي موجب هن سال آمريڪي معيشت ۾ ڇھه سيڪڙو لاٿ ايندي جڏهين ته ان جي بجيٽ جو خسارو ٽي کرب اسي ارب ڊالر جي لڳ ڀڳ هوندو. ساڳي وقت چين جي هن سال رڳو هڪ سيڪڙو معاشي واڌ جو اندازو لڳايو ويو آهي. جڏهين ته جپان گذريل چئن سالن ۾ پهريون ڀيرو معاشي لاٿ کي منهن ڏيندو. سعودي عرب جي معيشت جو دارومدار تيل ۽ سڄو سال هلندڙ عمري ۽ حج تي آهي، جنهن مان ان کي ساليانو اٽڪل ٻارنهن ارب ڊالر جي آمدني ٿئي ٿي. هن وقت سڄي دنيا ۾ معاشي ڦيٿي جي بيهي وڃڻ جي ڪري هڪ ته تيل جون قيمتون ڪري پيون آهن ۽ ٻيو عمرو وغيره به بند آهي. نتيجي ۾ هڪ پاسي ٽئڪس وغيره وڌايا ويا آهن ۽ گذاري الائونس کي بند ڪيو ويو آهي ته ٻئي پاسي بجيٽ جي خساري کي پوري ڪرڻ لاء عالمي مالياتي ادارن سان قرض لاء رابطا ڪيا ويا آهن.
دنيا ۾ مجموعي طور غربت ۾ واڌارو ٿيندو. گڏيل قومن جا اندازا اهي آهن ته آمدني ۽ خرچ ۾ گھٽتائي جي ڪري ٻائيتاليھه کان اٺونجاه ڪروڙ تائين ماڻهو غربت ڏانهن ڌڪجي ويندا، گھڻا ملڪ غربت جي ان سطح تي وڃي پهچندا جتي اهي ٽيه سال اڳ هئا. ان سلسلي ۾ سڀ کان وڌيڪ متاثر عورتون، ٻار، وڏي عمر جا ماڻهو ۽ اهي پورهيت ٿيندا جيڪي غير رسمي شعبي سان لاڳاپيل آهن.
معاشي لحاظ کان وبا کان اڳ به پاڪستان جي صورتحال ڪا گھڻي چڱي نه هئي. هن سال قومي پيداوار ۾ ٽي سيڪڙو واڌ جو اندازو لڳايو ويو هو. جڏهين ته وبا ۽ لاڪ ڊائون وغيره جي ڪري معاشي سرگرمين تي جيڪي منفي اثر پيا آهن ان جي ڪري واڌ جي بجائي معيشت ۾ ڏيڍ سيڪڙو گھٽتائي جو اندازو لڳايو پيو وڃي. ساڳي ريت گھڻا ماڻهو بيروزگار ٿيندا ۽ گھڻا غربت جي ليڪ کان هيٺ هليا ويندا.
ان سڄي بحران جو نتيجو هڪ نئين مالياتي نظام جي صورت ۾ به نڪري سگھي ٿو جيئن ٻين مهاڀاري جنگ جي هلندي بريٽن ووڊ نظام تحت آمريڪا جي اڳواڻي ۾ هڪ نئون عالمي مالياتي نظام قائم ڪيو ويو هو ۽ آئي ايم ايف ۽ عالمي بينڪ جهڙا ادارا وجود ۾ آيا هئا. اهو سڀڪجھ اوچتو ئي نه ٿيندو آهي. ٻين مهاڀاري جنگ هلندي به پائونڊ جي ڊالر جي ڀيٽ ۾ هڪ مضبوط حيثيت هئي پر ساڳي وقت آمريڪا جي معاشي لحاظ کان هڪ مضبوط حيثيت هئي. ڊالر کي مڪمل طور سون جي ذخيرن جي پٺڀرائي حاصل هئي ۽ عالمي لحاظ کان ان جي ساک هئي. اهڙي ريت هن وقت چين ڊالر جي نظام کان ڌار ٿيڻ چاهي ٿو ۽ ساڳي وقت پنهنجي ڪرنسي يوئان جي قدر کي به وڌائڻ چاهي ٿو. هونئن به آمريڪي معاشي ماهر ان خيال جا رهيا آهن ته ڊالر ڊگھي مدي ۾ هڪ عالمي ڪرنسي طور جٽاء نه ڪري سگھندو.
ارون دتي رائي جو خيال آهي ته ان وبا انسان کي هڪ ٻه واٽي تي آڻي بيهاريوآهي. هو چاهي ته ان وبا جي ختم ٿيڻ کانپوءِ پنهنجن ساڳين پراڻن طور طريقن: نفرت، ڏاڍ تشدد ۽ قرمار ۽ جنگ سان نئين دور ۾ داخل ٿئي. جڏهين ته وٽس اها واٽ به آهي ته هو ان سڄي بار کي هڪ پاسي ڦٽو ڪري، هلڪو ٿي هڪ نئين شروعات ڪري ۽ دنيا ڀائيچاري، امن سک ۽ شانتي جي نئين دور ۾ داخل ٿئي. امڪان اهو آهي ته انسان اها پنهنجي ساڳي پراڻي ڪرت جاري رکندو بلڪه اها به ڪوشش ڪندو ته وبا جي ڪري جيڪو نقصان ٿيو آهي ان جو به پورائو ڪجي. ان حوالي سان اها ڳالھه پڻ سوچڻ جوڳي آهي ته عين ان وقت جڏهين آمريڪا ۽ چين جي وچ ۾ واپاري جنگ پنهنجي اوج تي هئي ته وبا جي شروعات ٿي. ان ڪري ٻيئي ملڪ شروع ڏينهن کان هڪ ٻئي تي وبا جي لاء الزام هڻي رهيا آهن. هن وقت ايستائين ته صدر ٽرمپ چين سان سڀ ناتا ختم ڪرڻ جون ڳالهيون پڻ ڪري رهيو آهي.
بهرحال ڪورونا ان ڳالھه کي به سامهون آندو آهي ته دنيا جي انهن ملڪن، جهڙوڪ نيوزيلينڊ، تائيوان، فن لينڊ ۽ جرمني وغيره، جتي عورتون حڪومت جون اڳواڻ آهن انهن بهتر نموني سان وبا جي صورتحال کي سنڀاليو ۽ منهن ڏنو آهي جڏهين ته آمريڪا جي ٽرمپ، برطانيا جي بورس جانسن ۽ ٻين ملڪن جي مرد سربراهن وارين حڪومتن معاملن کي خراب ڪرڻ ۽ مونجھارا پيدا ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي.
هن وقت هڪ مونجھاري واري ڪيفيت آهي. رڳو فرد نه پر ادارا اهو فيصلو نه پيا ڪري سگھن ته کين ڇا ڪرڻ گھرجي ۽ کين ڪهڙي ريت ماڻهن جي رهنمائي ڪرڻ گھرجي. ان جي ڪري ئي تازو عالمي تجارتي تنظيم جي سربراه پنهنجي مدي پوري ٿيڻ کان هڪ سال اڳ عهدي ڇڏڻ جو اعلان ڪيو آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪو معاشي منظرنامو سامهون آهي اهو سندس سنڀالڻ کان ڏکيو آهي. هن وقت گھڻا ملڪ ان اڻ تڻ ۾ آهن ته لاڪ ڊائون کي ختم ڪيو وڃي يا نرم ڪيو وڃي ته جيئن معاشي سرگرمين کي ٻيهر جاري ڪري سگھجي. ان سلسلي ۾ صحت جي عالمي تنظيم اهو چوندي رهي آهي ته ان سلسلي ۾ احتياط کان ڪم ورتو وڃي ۽ سڀني ڳالهين کي نظر ۾ رکي پو۽ لاڪ ڊائون جي سلسلي ۾ فيصلو ڪيو وڃي. ائين نه ٿئي ته وبا نئين سر شدت اختيار ڪري وڃي. آمريڪا جي ييل يونيورسٽي ۾ ٻن پروفيسرن جي ڪيل تحقيقق مطابق آمريڪا جهڙا ملڪ ته لاڪ ڊائون جو بار سهي سگھن ٿا پر پاڪستان جهڙن ملڪن لاءِ اهو ڏکيو آهي. ان بنياد تي هتي اهو چيو وڃي ٿو ته جياپي ۽ معاش ۾ هڪ توازن رکيو وڃي. ماڻهو جيڪڏهين وبا جي ڪري مرن ٿا ته ڪا ڳالھه ناهي.
هڪ لحاظ کان هي وبا هن سڄي نظام لا۽ هڪ آزمائش بڻجي آئي آهي. ڏسڻو اهو آهي ته اهو ڪيترو ان ۾ ڪامياب ٿئي ٿو.