پاڪستان: گرمي پد ۾ واڌ ۽ ان جا اثر
ماهرن جو چوڻ آهي ته جيئن ته شهر گرمي جو مرڪز هوندا آهن ان ڪري هتي رهندڙ ماڻهو ان کان وڌيڪ متاثر ٿيندا آهن.
دنيا ۾ گرمي پد وڌي رهيو آهي. جڏهين ته پاڪستان ۾ صورتحال اڃا وڌيڪ خراب آهي. پاڪستان جي 2019 2018 جي معاشي جائزي موجب ملڪ ۾ گذريل صدي ۾ گرمي پد ۾ واڌارو ٿيو آهي ۽ اهو ايندڙ اسي سالن دوران اڃا وڌنڌو رهندو. گذريل صدي دوران گرمي پد ۾ 0.6 ڊگري واڌ ٿي آهي جيڪا عالمي واڌ مطابق آهي. سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ملڪ جي ٻين علائقن کان وڌيڪ گرمي ٿي آهي. پر اندازو اهو آهي ته هلندڙ صدي جي آخر تائين گرمي پد عالمي اوسط کان هڪ ڊگري وڌيڪ هوندو. ان جي ڪري اترين علائقن ۾ ڏاکڻن علائقن کان وڌيڪ گرمي ٿيندي ۽ گليشيئرن وغيره جي تيزي سان ڳرڻ جي ڪري في ڪس پاڻي جي فراهمي به گھٽجي ويندي. ان جي نتيجي ۾ ٻوڏن، ڏڪار، سامونڊي طوفانن ۽ گرمي جي لهر ۾ واڌارو ايندو. گليشيئرن جي ڳرڻ جو عمل اڳيئي تيز ٿي ويو آهي.
پاڪستان جو گرين هائوس گيسن، جيڪي دنيا ۾ گرمي پد جي وڌڻ جو سبب بڻجن ٿيون، ۾ هڪ سيڪڙو کان گھٽ حصو آهي پر ان جا ويھه ڪروڙ ماڻهو ان جي ڪري دنيا جي سڀ کان وڌيڪ متاثر ماڻهن ۾ ڳڻيا وڃن ٿا. Global Climate Risk Indexجي 2018 جي جاري ڪيل رپورٽ موجب پاڪستان دنيا جي انهن ڏهن ملڪن ۾ شامل آهي جيڪي موسم جي تبديلي ڪري متاثر ٿيا آهن. دراصل پاڪستان ڏکڻ ايشيا ۽ وچ اوڀر جي وچ ۾ هئڻ واري پنهنجي جاگرافيائي محل وقوع جي ڪري اهڙي جاءِ تي آهي جتي اوسط گرمي پد ٻين علائقن جي ڀيٽ ۾ تيزي سان وڌي ٿو ۽ اها اڳڪٿي ڪئي ٿي وڃي ته اهو سن 2100 تائين چار ڊگري وڌي ويندو. 30 اپريل 2018 ۾ نوابشاه ۾ گرمي پد 50.2 دگري رهيو جيڪو اپريل جي مهيني ۾ سڄي ڌرتي تي گرم ترين ڏينهن هو. 28 مئي 2017 53.5 ڊگري سان تربت ۾ ان کان به گرم ترين ڏينهن هو. مختلف شهرن جي ماڻهن جو چوڻ آهي ته هر سال گرمي جي شدت ۾ واڌاري جي ڪريِ صورتحال وڌيڪ خراب ٿي رهي آهي جنهن سان سندن زندگي جا معمولات متاثر ٿي رهيا آهن ۽ گھڻا انهن علائقن مان لڏپلاڻ متعلق پڻ سوچي رهيا آهن.
اهو به خدشو ظاهر ڪيو پيو وڃي ته موسم جي اها تبديلي ٻوڏ ۽ ڏڪار جو سبب بڻبي، جنهن سان زرعي پيداوار، صحت ۽ پاڻي جي فراهمي تي اثر پوندو. پاڪستان جي سٺ سيڪڙو ايراضي ۾ ساليانو ڏه انچ کان گھٽ مينهن پون ٿا جڏهين ته دريائن کي هماليه، هندو ڪش ۽ قراقرم جي جن گليشيئرز ۾ پاڻي ملي ٿو اهي تيزي سان ڳري رهيا آهن. اهڙي ريت پاڪستان جيڪو اڳ ۾ ئي في ڪس آمدني جي لحاظ کان دنيا جي هيٺئين پنجويه سيڪڙو ملڪن ۾ شامل آهي اڃا وڌيڪ پوئتي هليو ويندو.
گاڏين جي تعداد ۾ واڌ گرمي ۽ اوزون کي تباه ڪندڙ گيسن جو سبب بڻجي ٿي جنهن جي ڪري گرمي ۾ واڌارو اچي ٿو. ان جو اندازو ان ڳالھه مان لڳائي سگھجي ٿو ته ٽرانسپورٽ جو شعبو پنجاب ۾ هوا ۾ سڀ کان وڌيڪ ٽيتاليه سيڪڙو آلودگي جو سبب بڻجي ٿو جڏهين ته ٻئين نمبر تي صنعتن جو حصو پنجويھه سيڪڙو آهي. ان ۾ چانورن جي ڦوڳ جي سڙڻ جو حصو ويھه سيڪڙو ۽ بجلي جي شعبي جو حصو ٻارنهن سيڪڙو آهي.
هائوسنگ اسڪيمن وغيره لاءِ وڻن کي وڍڻ ۽ جهنگلن کي ختم ڪرڻ ان صورتحال کي اڃا خراب ڪري ڇڏيو آهي. خاص طور ملڪ جي اترين علائقن جي حوالي سان ماهرن جو چوڻ آهي ته اتي اهڙي صورتحال آهي جو درحقيقت جنوري کان نومبر تائين ته اتي گرمي جهڙو موسم رهي ٿو.
پاڪستان هن وقت آبادي جي لحاظ کان دنيا جو ڇهون وڏو ملڪ آهي ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 2050 تائين آبادي ۾ اڃا اٽڪل ڏھه ڪروڙ جي واڌ ايندي جنهن سان ملڪي وسيلن تي دٻاء وڌي ويندو. ساڳي وقت نين ترقياتي رٿائن ۽ سڙڪن تي وڌيڪ گاڏين جي اچڻ ۽ بجلي جي وڌيڪ گھرج جي ڪري ايندڙ پندرنهن سالن ۾ ڪاربن جي اخراج ۾ ٽي سو سيڪڙو واڌ اچي ويندي. پاڪستان انهن ملڪن ۾ شامل آهي جن Paris Climate Accord تي صحيح ڪئي آهي. ان ٺاه موجب انهن ملڪن اهو واعدو ڪيو آهي ته اهي 2030 تائين ڪاربن جي اخراج کي گھٽائيندا. پر پاڪستان جي ترقياتي رٿائن وغيره کي نظر ۾ رکندي اهو نه ٻڌايو ويو آهي ته اهو سڀ ڪيئن ڪيو ويندو.
ايشيائي ترقياتي بينڪ جي 1917 جي هڪ رپورٽ موجب ان صورتحال جا اثر هر شعبي تي پوندا. گھڻي مينهن جي ڪري گيس ۽ بجلي جو نظام متاثر ٿيندو ۽ گرم ماحول جي ڪري نيوڪليئر پلانٽس جي ڪارڪردگي پڻ متاثر ٿيندي. رپورٽ ان ڳالھه تي به زور ڏنو آهي ته جيئن ته گليشيئرز وغيره جي ڳرڻ جي ڪري پاڻي جي فراهمي گھٽجي ويندي ان ڪري اهڙي پوک تي ڌيان ڏجي جنهن ۾ گھٽ پاڻي جي گھرج هجي ۽ خوراڪ جي ڪنهن بحران کان بچي سگھجي.
هن وقت ڏٺو اهو پيو وڃي ته اهو ايترو اهم مسئلو حڪومت ۽ ٻي ڪنهن به سياسي جماعت جي ترجيح ۾ شامل ناهي. ضرورت ان ڳالھه جي آهي ته ان پاسي فوري طور ڌيان ڏنو وڃي.