ڪراچي: ويڳاڻپ ۽ لاتعلقي جو شڪار
ميون ۽ ڀاڄين جي پوک جي حوالي سان ملير مشهور رهيو آهي ۽ اڃا به ان جي گھڻن علائقن ۾ ميون جا باغ آهن ۽ پوک ٿئي ٿي پر ڇا ان ڳالھه تي ڪير هاڻي يقين ڪري سگهي ٿو ته لياري جي گھرن جي اڱڻن ۾ کجور جا وڻ هونڌا هئا جنهن جو ميوو هرسال پاڙي وارن ۾ ورهايو ويندو هو ۽ گھر۾ غربت هئڻ ڪري کاڌي جي طور تي به استعمال ٿيندو هو. پر اها هڪ حقيقت آهي جيڪا اسان جو دوست رمضان بلوچ پنهنجي لياري جي اڻ پوري ڪهاڻي جي نالي سان انگريزي ۾ ڇپيل ڊائري ۾ ٻڌائي ٿو. آزاد بلوچ اڃا ٿورو اڳتي ٻڌائي ٿو ته لياري نئين جي ٻنهي پاسن کان باغ هونڌاهئا جيڪي لياري، گوليمار، لالوکيت مطلب ته جيستائين نئين جو پيٽ هونڌو هو اوستائين هليا ويندا هئا ۽ هو انهن باغن مان ئي ٿيندا مختلف علائقن ۾ پنهنجن دوستن ۽ مٽن مائٽن سان ملڻ لاء ويندا هئا. هن وقت نئين جو پيٽ ته آهي پر اهو والار جو شڪار ۽ گند ڪچري سان ڀريل آهي ۽ اهي ميون جا باغ ۽ پکين جون لاتون الائي ڪيڏانهن گم ويون. آبپاشي لاء ماڻهن پنهنجا کوه کوٽيا هئا جڏهين ته شهر جي ٽي لک جي آبادي جي پاڻي جي ضرورتن لاء انگريزن پاران ڊملوٽي ۾ کوه کوٽيا ويا هئا. پاڻي جي نڪاس جو قدرتي نظام هو جنهن کي اهڙي ريت برقرار رکيو ويو هو جو مينهن جي پاڻي جو روڊن رستن تي بيهڻ جو سوال ئي نه هو.
اهو سڀڪجھ هاڻي ڄڻ هڪ خواب محسوس ٿئي ٿو جيڪو اڌ ۾ ٽٽي ويو آهي ۽ گھڻن ماڻهن کي جيڪي شهر جي ماحول کي پنهنجي انفرادي زندگي لاء ضروري خيال نه ٿا ڪن انهن ڳالهين جو ڪو اونو ڪونهي. دنيا جي صاف ترين شهرن ۾ ڳڻيو ويندڙ ڪراچي هن وقت گندن ترين شهرن ۾ شمار ٿئي ٿو. هن وقت شهر پنهنجي سڀني ضرورتن پاڻي، ڀاڄين، ميون ۽ کاڌ خوراڪ لاء ملڪ جي ٻين علائقن جو محتاج آهي ۽ جيڪو به ڪاوڙجي ٿو اهو فوري ڪراچي جي پاڻي ۽ ٻين شين جي فراهمي کي بند ڪرڻ جي ڌمڪي ڏئي ٿو. ڪراچي جا ڳوٺاڻا ۽ ٻيا پراڻا ماڻهو بجا طور اهو چون ٿا ته گذريل سٺ ستر سالن ۾ شهر آبادي، روڊن رستن، عمارتن، پلازائن ۽ هر طريقي سان وڌيو آهي پر ان سڀڪجھ ساڳي وقت شهر کي گھڻن حوالن سان پوئتي ڌڪي ڇڏيو آهي. سندن اهو به چوڻ آهي ته شهر جي اها سڄي ترقي سندن معاشي ۽ سماجي تباهي جي قيمت تي ٿي آهي. ڏٺو وڃي ته ان سلسلي ۾ اهي ڪي گھڻا غلط به ناهن. ٿورو اندازو لڳايو ته جيئن آرڪيٽيڪٽ ۽ ڪراچي جي شهري مسئلن تي لکندڙ عارف حسن چوي ٿو ته ايستائين ملير ندي جي پيٽ مان اٽڪل سٺ ارب مڪعب فٽ ريتي ۽ بجري ڪراچي شهر جي تعميراتي مقصدن لاء ڪڍي ويئي آهي جيڪو سلسلو اڃا جاري آهي. ان سلسلي ۾ حڪومت پاران جيتوڻيڪ پابندين وغيره جا گھڻا اعلان ڪيا ويا پر انهن جو به اهو ئي حشر ٿيندو آيو آهي جيڪو حڪومت جي ٻين حڪمن احڪامن جو ٿيو آهي. ساڳي ريت سماجي تنظيمن ۽ رضاڪارن جي ڪوششن جو به ڪو خاص کڙتيل نه نڪتو آهي. ان جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته زمين ۾ پاڻي جذب ڪرڻ جي طاقت گھٽجي ويئي آهي جنهن جي ڪري زيرزمين پاڻي جي سطح هيٺ هلي ويئي آهي ۽ هاڻي کوهن لاء وڌيڪ کوٽائي ڪرڻي پئي ٿي پر پوء به پاڻي ملڻ جي پڪ نه ٿي هجي. شهر جي ڦهلجڻ، زرعي زمين جي شهري استعمال ۾ اچڻ، باغ ۽ وڻڪاري جي ختم ٿيڻ جي ڪري شهر ۾ مينهن جو تناسب گھٽجي ويو آهي جيڪو پڻ ماحول جي ابتري جو هڪ وڏو ڪارڻ آهي. ڇا اهو شهر جو هڪ وڏو الميو ناهي ته زرعي زمينن جي ختم ٿيڻ جي ڪري هاڻي ان کي ڀاڄيون وغيره گٽر باغيچي مان ٿيندڙ پوک مان فراهم ڪيون وڃن ٿيون جن جي انساني استعمال جي معيار متعلق هئڻ لاء گھڻا سوال اٿاريا وڃن ٿا. هن وقت لياري ۽ ملير نديون جن کي هڪ لحاظ کان ڪراچي جي شه رڳ ڪري ليکي سگھجي ٿو۽ جيڪي مناسب ڏيک ويک ۽ رٿابندي وسيلي ڪراچي جي ماڻهن جي سير تفريح ۽ پاڻي جي ضرورتن کي پوري ڪرڻ جا اهم ذريعا بڻجي سگھن ٿيون رڳو گند سان ڀريل نالا آهن جتي سڄي شهر جي ڪارخانن جو ڪچرو ۽ ٻيو گند ڦٽو ڪيو وڃي ٿو. سڄي ملڪ ۾ ماڻهو مينهن لاء دعائون گھرندا آهن پر ڪراچي ۾ ماڻهو چوندا آهن ته شل گھڻو مينهن نه پئي. ڇاڪاڻ ته نڪاس جي ناقص انتظام جي ڪري پاڻي روڊن رستن تي بيهي رهي ٿو ۽ ماڻهن جي روزمره جي زندگي جي معمولات متاثرٿئي ٿي. جڏهين ته ممبئي جهڙي شهر ۾ به جيڪڏهين لاڳيتو اٺ ڏينهن به مينهن وسندو رهي ته زندگي جي معمولات ۾ ڪو فرق نه ٿو اچي. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته جيئن ملڪ جي ٻين حصن ۾ ماڻهن دريا جي پيٽ تي قبضا ڪيا آهن ساڳي ريت هتي لياري ۽ ملير ندين سان گڏوگڏ جيڪي به پاڻي جي نڪاس جا قدرتي طور ٺهيل ننڍا وڏا نالا ۽ گھٽ گھيڙ آهن انهن سڀني تي قبضا ٿيل آهن. انهن قبضن ڪندڙن ۾ غريب غربن کانسواء وڏا ڪامورا، بينڪون، مسجدون ۽ هر قسم جا ماڻهو شامل آهن. ان سڀڪجھ جي ڄاڻ هوندي ۽ هر ڀيري مينهن جي ڪري شهر جي مفلوج ٿي وڃڻ جي باوجود به ڪاروائي نه ڪرڻ جو مقصد انهن قبضن پويان مستقل مفاد ۽ شهر سان لاتعلقي آهي. هن وقت شهر ۾ جن تعميراتي اسڪيمن جي منظوري ڏني ويئي آهي ان ۾ ان ڳاله جو بلڪل خيال نه رکيو ويو آهي ته ان سان شهر جي آرڪيالاجي ۽ ان جي تاريخي ورثي کي ڪيترو نقصان پهچندو. ان سلسلي ۾ مختلف تنظيمن جو احتجاج نقارخاني ۾ طوطي جي آواز بڻجي ويو آهي ۽ ڪو ان تي توجھ ڏيڻ لاء تيار ناهي.
شهرن جي ترقي هڪ رٿابندي هيٺ ڪئي ويندي آهي جيڪا ان جي تاريخي ۽ ثقافتي ورثي جو هڪ تسلسل هوندي آهي ۽ انهن جي سونهن ۽ ماڻهن لاء ان جي ڇڪ ۾ واڌاري جو سبب بڻبي آهي. پر ڪراچي جي سلسلي ۾ اهو فرض ڪيو ويو آهي ته ان شهر جو ڪو به تاريخي ۽ ثقافتي پس منظر ناهي ۽ جيڪڏهين آهي به ته اهو ايترو اهم ناهي جو ان جي بنياد تي نالي ماتر ترقي جي عمل ۽ ڪجھ ماڻهن ۽ گروهن جي مفادن کي قربان ڪيو وڃي. نتيجي ۾ شهر ڪنڪريٽ جو هڪ جھنگ بڻجي ويو آهي جتي ماڻهو جي لاء رهڻ ڄڻ ته هڪ مجبوري آهي.