ڪراچي: صفائي جي مسئلي کي ڪيئن منهن ڏجي؟
اهڙي ريت صدي جي پڄاڻي تائين ان لحاظ کان شهر تي ڪو توجھ نه هو ۽ گندگي جا ڍير لڳا پيا هونڌا هئا. ان سڄي گندگي ۾ ڪلڪتي، جتي اڳ ئي پليگ جي بيماري وبا جي صورت ۾ ڦهليل هئي، مان 1896 ۾ هتي هڪ بحري جهاز ۾ پليگ کان متاثر ڪوئن جي اچڻ هڪ فيصلي ڪن ڪردار ادا ڪيو. انهن ڪوئن کي شهر جي ڪچري جي ڍيرن ۾ هڪ سازگار صورتحال ملي ۽ انهن پليگ جا جراثيم شهر ۾ ڦهلائڻ شروع ڪيا. اهڙي ريت پليگ جي بيماري سڄي شهر ۾ ڦهلجي ويئي ۽ خاندانن جا خاندان ڏسندي ڏسندي ان بيماري جو شڪار ٿي ويا. جڏهين بابا سان گڏ پنهنجي اباڻي قبرستان وڃڻ ٿيندو هو ته هو قبرن جي هڪ لائين ڏانهن اشارو ڪري ٻڌائيندو هو ته اهي سڀ اسان جا وڏا پليگ جو شڪار ٿي ويا هئا. اهڙي صورتحال هئي جو هڪ وقت ۾ هڪ گھر مان ڪيئي جنازا نڪرندا هئا. حڪومت پاران ان جي علاج لاء ٻين علائقن مان ڊاڪٽر موڪليا ويا ۽ پليگ جي مريضن کي هڪ جاء تي محدود ڪري شهر کي ڄڻ ڪڙو ڏنو ويو. ان وقت هتي جيڪڏهين البرٽ ڪاميو جهڙو ڪو ليکڪ موجود هجي ها ته هو ضرور سندس ناول پليگ جهڙو ڪو شاهڪار تخليق ڪري ها.
صورتحال جي شدت کي محسوس ڪندي انگريزن پاران شهر جي وڏي پئماني تي صفائي جي رٿا جوڙي ويئي ته جيئن ان صورتحال جو تدارڪ ڪري سگھجي ۽ آئنده ان جي وري ٿيڻ کان بچي سگھجي. پاڪستان ٺهڻ کانپوء 1960 جي ڏهاڪي تائين شهر ۾ صفائي جو اهو نظام قائم رهيو. گادي جي هنڌ جي اسلام آباد منتقل ٿيڻ، ايوب خان خلاف تحريڪ ۽ ان کانپوء جي حالتن ملڪ ۾ افراتفري ۽ بدنظمي واري صورتحال پيدا ڪري ڇڏي هئي ۽ نتيجي ۾ ڪراچي جو سڄو نظام پڻ متاثر ٿيو هو. 1972 کي ان ٻئين دور جي شروعات ڪري ليکيو وڃي ٿو جڏهين شهر ۾ وري صفائي جو بحران پيدا ٿيو هو ۽ جاء جاء تي ڪچري جا ڍير گڏ ٿيڻ شروع ٿي ويا هئا. وولپرٽ ڀٽو جي حوالي سان پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته هن ان وقت جي سنڌ جي وڏي وزير ممتاز ڀٽو کي لکيو هو ته ڪراچي جي صفائي تي ڌيان ڏي ۽ هو ڪراچي کي هڪ ڀيرو وري ايشيا جو پيرس ڏسڻ چاهي ٿو. پر سندس اها خواهش پوري نه ٿي سگھي ۽ اهو مسئلو سندس حڪومت ختم ٿيڻ تائين ائين ئي هلندو آيو. چيو وڃي ٿو ته 2002 ۾ مشرف پاران جڏهين شهر لاء گھڻا فنڊ مختص ڪيا ويا هئا ته شهر جي سونهن جي لاء مختلف رٿائون ٺاهيون ويون هيون ۽ اهو مسئلو ڪنهن حد تائين حل ٿيو هو پر ڪراچي پوء به پنهنجي پراڻي شان ۽ مرتبي کي حاصل نه ڪري سگھيو هو.
موجوده صورتحال کي شهر ۾ ڪچري ۽ گندگي جي بحران جي حوالي سان ٽيون دور ڪري ليکيو وڃي ٿو. ايم ڪيو ايم هڪ ڊگھي عرصي کان قومي ۽ صوبائي اسمبلين ۾ شهر جي نمائندگي ڪندي آئي آهي جڏهين ته شهر جي مقامي حڪومت هن وقت به سندس اختيار ۾ آهي. ساڳي ريت پيپلز پارٽي اٽڪل ڏهن سالن کان لاڳيتو صوبي ۾ حڪومت ڪندي آئي آهي ۽ شهر جي حوالي سان گھڻا اختيار ان وٽ آهن. ڪجھ عرصو اڳ سمونڊ ۾ لاڳيتو وڏي پئماني تي ڪچرو اڇلائڻ ۽ ان جي صفائي جو مناسب بندوبست نه هئڻ جي ڪري پيدا ٿيل آلودگي سامونڊي جيوت کي وڏو نقصان پهچايو هو. پر ان جي نيڪال جي مناسب بندوبست نه هئڻ جي ڪري ان جي بدبو سڄي شهر کي پنهنجي لپيٽ ۾ وٺي ڇڏيو هو. ان ڳاله کي ميڊيا ڪجھ ڏينهن تائين لاڳيتو رپورٽ ڪندي رهي. پر ان جي لاء ڪجھ به نه ڪيو ويو ۽ پنهنجي ليکي شهر جو آبهوا جو حصو بڻجي ويئي. شهر ۾ مختلف جاين تي ڪچري جا ڊير ڏسڻ ۾ ايندا آهن. ائين لڳندو آهي ڄڻ ته مقامي حڪومت جو صفائي جو نظام بلڪل ئي ناڪام ٿي چڪو آهي. مسئلي جي گنڀير صورت اختيار ڪرڻ ۽ گھڻين شڪايتن ۽ ميڊيا ۾ ڏي وٺ کانپوء شهر جي مختلف ضلعن جي مقامي حڪومتن ٻن چيني ڪمپنين سان ان حوالي سان ٺاه ڪيا آهن. انهن ڪمپنين جيتوڻيڪ ڪچري کڻڻ جون گاڏيون ۽ مشينون آنديون آهن ۽ شهر جي مختلف علائقن ۾ ڪم شروع ڪيو آهي پر مسئلي جي نوعيت کي ڏسندي اهو ڪم في الحال ڄڻ نظر ئي نه ٿو اچي ۽ شهر ۾ ساڳي صورتحال محسوس ٿئي ٿي.
تازو قرباني جي جانورن جي ڪري اها صورتحال اڃا وڌيڪ ابتر ٿي ويئي آهي. حڪومت قرباني کانپوء اوجھڙين وغيره جي کڻڻ کي ئي پنهنجو اهم ڪم ڪري ليکي ٿي. جڏهين ته جنهن نموني سان قرباني کان اڳ جانورن کي رکيو وڃي ٿو ان ۾ شهر جي ڪا ڪنڊ ۽ ڪا گھٽي خالي نه ٿي رهي جتي جانور نه هجن. قرباني جي آلائشن سان گڏجي اها بدبو سڄي شهر کي وڪوڙي وڃي ٿي. عيد کان پوء ٻه ٽي ڏينهن تائين اها بدبو ماڻهن کي تنگ ڪندي ۽ پوء ٻي گھڻي آلودگي سميت ان سڄي ماحول ۽ شهر جي زندگي جو حصو بڻجي ويئي.
ان ڳالھه کي سمجھڻ جي ضرورت آهي ته صفائي ڪو هڪ وقت جو مسئلو ناهي پر اهو هڪ لاڳيتو عمل آهي جنهن ۾ جيتري حڪومت جي ذميواري آهي جيڪڏهين ان کان وڌيڪ نه ته گھٽ ۾ گھٽ اوتري ئي شهرين جي به ذميواري آهي. ڪراچي هڪ پڙهيل ڳڙهيل ۽ مهذب ماڻهن جو شهر سمجھيو وڃي ٿو پر گھٽ ۾ گھٽ شهر ۾ صفائي جي صورتحال کي ڏسندي ائين نه ٿو لڳي. ڪراچي جهڙي شهر لاء جتي ان مقصد لاء هڪ نظام جي ضرورت آهي جيڪو لاڳيتو ان جي نظرداري ڪري اتي شهرين تي به اهو فرض عائد ٿئي ٿو ته اهي رڳو پنهنجي گھر کي نه پر گھٽي ۽ پاڙي جي صفائي کي به يقيني بڻائين. اها هڪ گڏيل ذميواري آهي ۽ جيستائين ان کي ان نموني نه ٿو ورتو وڃي تيستائين اهو مسئلو رڳو حڪومت جي سطح تي مڪمل طور حل نه ٿي سگھندو.