نئين رُت جو ڪھاڻيڪار
هي اُهي ئي ڏينھن هئا اُهوئي وقت هو، جڏهن حميد سنڌي ۽ روح رهاڻ سنڌ جو آواز ٿي اُڀريا، روح رهاڻ جا جشن، سنڌ جي حقن جي حاصلات جو هڪ وڏو وسيلو هئا. ان وقت حميد سنڌي جي ڪھاڻين جو مجموعو ’اُداس واديون‘، اسان جي هٿن ۾ آيو، تہ خبر پئي تہ هو هڪ سٺي ايڊيٽر سان گڏ هڪ سٺو ڪھاڻيڪار بہ آهي.
هِتي مان روح رهاڻ رسالي جي جشن وارين تقريبن جو ذڪر نہ ڪندس، ان موضوع تي منھنجو هڪ تحقيقي مقالو ”روح رهاڻ رسالو ۽ شيخ اياز“ ٽماهي مھراڻ ۾ ٻہ سال اڳ چپجي چڪو آهي، هتي موضوع حميد سنڌيءَ جي ڪھاڻين جي هن تازي مجموعي جو آهي. اهي ڪھاڻيون، ٽماهي مھراڻ ۾ ئي ڇپيل آهن، انھن کي سنڌي ادبي بورڊ طرفان سهيڙي ڪتابي صورت ۾ آندو ويو آهي. يقيناً اها هڪ سٺي روايت آهي، پر ٿيڻ ائين گهرجي ها تہ حميد سنڌي صاحب جي سمورين ڪھاڻين کي ڪتابي شڪل ۾ آندو وڃي ها، تہ جيڪر اها هڪ سٺي روايت بنجي وڃي ها. جو حال وري بہ هڪ چڱو ڪم ٿيو آهي، ان لاءِ سنڌي ادبي بورڊ کي شابس هجي.
حميد سنڌي هڪ حساس، ذهين ڪھاڻيڪار آهي. سنڌي ادب سان هن جو ساٿ 1960ع کان وٺي هلندو پيو اچي. اڌ صديءَ کان مٿي جي ان دور ۾ حميد سنڌي وڪيل هجي، سنڌ يونيورسٽي ۾ ايڊيشنل رجسٽرار هجي، يا پبلڪ اسڪول حيدرآباد جو پرنسپال هجي، تعليم کاتي ۾ ڊئريڪٽر ڪاليجز هجي، خيرپور يونيورسٽي جو وائيس چانسلر هجي، سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ جو چيئرمن هجي يا وري سنڌي لئنگويج اٿارٽي جو چيئرمن هجي، هن سنڌي ڪھاڻيءَ سان پنھنجي نينھن جو ناتو ڪڏهن بہ نہ ڇِنيو آهي، اهو ائين کڻي چئجي تہ مينھن هجي، يا کڻي جُهڙ هجي، حميد سنڌي سنڌي ادب ۽ ڪھاڻي نويسيءَ سان تعلق قائم رهندو پيو اچي.
حيدرآباد شھر، سنڌ جو هڪ آبرومند ۽ سنڌي ادب جو بيروميٽر شھر آهي، هن شھر جي ادبي سڃاڻپ حميد سنڌي بہ آهي، جيتوڻيڪ پاڻ آهي تہ ساهتي پرڳڻي جو، پر نينھن جو ناتو حيدرآباد سان جڙيل اٿس، مان شخصي طور تي اها ڳالھہ چوڻ ۾ ڪابہ هٻڪ نٿو محسوس ڪريان. شيخ اياز کي اسان جي نسل حميد سنڌي جي مخزن روح رهاڻ ذريعي پڙهيو، سندس ئي روح رهاڻ رسالي جي جشنن وسيلي کيس ٻُڌو ۽ ڏٺو. اڄ جي نسل کي تہ شايد اُن دور جي مشڪلاتن جو صحيح طريقي سان اندازو ئي ڪونھي، پر اُهو دور ڏاڍو ڏکيو ۽ ڀيانڪ هو، سنڌ ون يونٽ جي قھري ڪوٽ ۾ بند هئي. سنڌي اخبارون ان وقت جون ملڪ جي صدر فيلڊ مارشل صدر ايوب خان جي حڪم جون غلام بڻيل هيون، سنڌ جي حقن لاءِ قومي اسيمبلي ۽ مغربي پاڪستان اسيمبليءَ ۾ ڪوبہ ميمبر هڪ اکر ڳالھائڻ لاءِ بہ تيار نہ هوندو هو، سائين جي.ايم.سيد سن ۾ نظر بند ۽ سنڌ سموري ۾ ڄڻ ڪوئي راڪاس گهمي ويو هو. ڪنھن ديو جي اثر ۾ ماڻھو سمھيل هئا.
اهڙي دور ۾ سنڌي اديبن جو گڏ ٿيڻ شيخ اياز جو ٻاهر نڪري اچڻ، هڪ وڏو معجزو هو. اها هڪ وڏي ۽ ڊگهي تاريخ آهي، ان لاءِ هي صفحا موزون نہ آهن، ڇاڪاڻ تہ هِتي ذڪر حميد سنڌيءَ جي ڪھاڻين جو ڪرڻو آهي.
حميد سنڌيءَ جي ڪھاڻين جو جڏهن بہ ذڪر ڪجي ٿو تہ الائي ڇو مون کي لڳندو آهي تہ حميد سنڌيءَ کي ڪھاڻي لکڻ جو ڍنگ، ڏانءُ چڱيءَ ريت اچي ٿو. هن کي پنھنجي انھيءَ ڏانءُ جي ڄاڻ آهي.
حميد سنڌي بنيادي طور تي هڪ ڪھاڻيڪار آهي ۽ سنڌي ڪھاڻي، سنڌي ادب جو هڪ مکيہ جز آهي. سنڌي ٻوليءَ جي ڪھاڻين جي تاريخ ۾، لالچند امرڏني مل، امر لعل هنڱوراڻي ۽ آسانند مامتوراءِ کي وڏي اهميت حاصل آهي، پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جمال ابڙي، غلام رباني آگري، آغا سليم، نسيم کرل، حميد سنڌي، امر جليل، طارق اشرف ۽ غلام نبي مغل جي لکڻ جو پنھنجو منفرد انداز آهي. اصل ۾ پيا نيا انداز ۾ لکيل ڪھاڻين جي هڪ جدا ٽيڪنيڪ آهي، پر ٽيڪنيڪ جي وصف بيان ڪرڻ بہ ڏکي آهي. مواد، اسلوب ۽ هيئت سان ڪھاڻي جڙندي آهي، سٺو مواد، سٺي ٽيڪنيڪ ۽ وڏي ڳالھہ تہ ڪھاڻي بيان ڪرڻ لاءِ نزاڪت، لفظن جي چونڊ ۽ ڪلاڪاريءَ جي صلاحيت مکيہ ڪردار ادا ڪندي آهي. اها ٽيڪنيڪ فقط جديد ڪھاڻيءَ جي پيداوار آهي، ماضي، حال ۽ مستقبل هاڻ ڪھاڻيءَ لاءِ ڪائي معنيٰ ڪونہ ٿا رکن.
مثال طور، هن ڪتاب ۾ شامل حميد سنڌي جي ڪھاڻي ”ڪھڙي مومل، ڪھڙو راڻو“، سنڌي ٻوليءَ جي هڪ شاندار ڪھاڻي آهي. هن ڪھاڻيءَ ۾ اسان جي سماج جي انتھائي ڏکوئيندڙ... پر حقيقتن کي هن وڏي ڪلاڪاري سان ويھي بيان ڪيو آهي. ’شانان‘ هن سماج جي هڪ ڇوڪري آهي، وقت ۽ حالتن هٿان مجبور... خاص طور تي هن دور ۾ اهڙيون ڇوڪريون سدائين اهڙن شڪار ٿينديون پيون اچن، اسان جي اوسن پاسن کان اهڙا ڪيترائي ڪردار ٽڙيل پکڙيل آهن. هن بدبودار سماج ۾، مجبورين ۽ حالتن جو شڪار بہ سدائين عورت ئي ٿيندي آهي. پوءِ مومل هجي يا کڻي شانان وقت ۽ بيرحم سماج جا اهي ڪردار اڄ بہ اسان جي سامھون آهن، پر انھن ڪردارن تي لکڻ، هڪ وڏو فن آهي.
حميد سنڌي ۽ هن مجموعي ۾ آيل ڪھاڻيون ”زماني جي دستور“، ”ويريون“، ”سندڙيان سڱري، ڳالھہ ڳجهڙي“ پڙهندي مون کي محسوس ٿيو تہ اسان جي ليکڪ وٽ سنڌي سماج جو ڪيڏو نہ وشال ڪئنواس موجود آهي۔ سنڌ جا ڳوٺ، سنڌ جي تھذيب ۽ تمدن، سنڌ جون پراڻيون روايتون جيڪي هاڻ موجود نہ رهيون آهن، سنڌي ڪردار، هن جي ڪھاڻين جا موضوع آهن، ماڻھن جي پس منظر ۾ ڳوٺن جو ماحول موجود آهي. انھن کي ان ڳالھہ جو چڱي ريت اندازو هوندو، تہ اهي ڪردار ڪيڏا نہ عجيب هوندا هئا، ”زماني جو دستور“ ڪھاڻيءَ ۾ ماما شمن جو کڻي مثال وٺو، خبر نٿي پوي تہ اهي نياز ۽ نوڙت وارا اڻپڙهيل پر داناء ماڻھو ڪيڏانھن هليا ويا؟
يا وري سندس هڪ ٻي ڪھاڻيءَ ”ٿيس ڏهاڳڻ ڏيھہ ۾“ مائي نور جي ڪردارن کي پڙهندي محسوس ٿيو تہ حميد سنڌيءَ وٽ يادگيرين جو هڪ وڏو سمونڊ موجود آهي، انھي يادگيرين کي هو ڪھاڻين جي روپ ۾ آڻيندو رهي ٿو۔ يادگيرين جي حوالي سان مون کي ياد اچي ٿو، منير نيازيءَ جو هي شعر:
بدلجندڙ موسم جي رات آهي
ميدان ۾ اونداهي آهي
هو سامھون اوچي ڪرسيءَ تي گهرن جي روشنيءَ ۾
درن جي ٻاهر بيٺل
ماڻھو ڪھڙيون ڳالھيون ڪري رهيا آهن؟
سياست جي؟ محبت جي؟ جنگ جي؟
گذري ويل ڏينھن جي.
ايندڙ مھينن ۽ سالن جي،
ڪجهہ بہ خبر نٿي پوي
بس پريان کان سندن چپ هلندي ڏسجن پيا.
اصل ۾ يادگيري جي هڪ شعوري عمل وسيلي، ماضيءَ کي ڳولڻ جي هڪ ڪوشس، ناڪامي ۽ زوال، ۽ آخرڪار پاڻ تخليقي شخصيت جو خاتمو، اهو سڀ هڪ حساس ليکڪ جو داستان آهي۔ يادگيريون هڪ اونھي سمنڊ وانگر هونديون آهن، انھن مان ڪي ماڻڪ موتي لال ڳولي، انھن کي لفظن جي روپ ڏيڻ، هڪ فن آهي۔ هتي يادگيرين جي حوالي سان مون کي ياد اچي ٿو ٽريڊڪ زندگيءَ بابت هڪ ڪوٽيشن:
Memory is the basis of individual Personality, just as tradition is the basic of the collective Personality of a people. We live in memory and by memory and our spiritual life is bottom simply the effort of our memory to persist, to transform, it self into hope the effort of our past to transform it self our Future.
انسان جي سموري زندگي يادن جي گلابي گلن سان ڀريل آهي ۽ اهي يادگيريون ڏاڍيون عجيب بہ هونديون آهن۔ مشھور فرينچ ناولسٽ ماسيل يروسٽ (1922-1871) پنھنجي هڪ طويل ناول:
Ala Recherché du temps perdu (IN SEARCH OF LOST TIME). ۾ لکي ٿو: ڪنھن خاص شڪل کي ياد ڪرڻ جي معنيٰ آهي ڪنھن خاص پل جو افسوس ڪرڻ ۽ ڏک جي ڳالھہ اها آهي تہ گهر ۽ گهٽيون ۽ پاڙا، گذريل سالن جي مثال وانگر هليا وڃن ٿا!
پر هڪ بيحد حساس ليکڪ کي ڪائي ڳولا بہ ضرور آهي، هيءَ ڌرتي، هوا، ستارا، چنڊ، سمنڊ، سج، درياء، وڻ، آسمان، ۽ وايومنڊل، هن جي ڳولا بابت ڪوبہ جواب نٿو ڏي. پوءِ هو قلم جو وسيلو ٿو وٺي. انھيءَ قلم ذريعي هو پنھنجي يادگيرين، ذهن جي ڪئنواس تي اُڪريل سمجهہ ۾ ايندڙ ۽ سمجهہ ۾ نہ ايندڙ نقشن کي ٿو لفظن جو ويس ڍڪائي. ڪھاڻيڪار/شاعر ويندڙ رتن ۽ اماوس راتين ۾ سپنا اُڻندو آهي، هو ويندڙ راتين جو عڪس هوندو آهي، اهو عڪس ڪنھن خوبصورت اپسرا جي يادگيرين، ٻڏندڙ سج ۽ اُڀرندڙ چنڊ وانگر آهي، ذهن جي زرتاب ڪنڊن مان ڇڻي ايندڙ سنھرن ۽ ايندڙ وقت جي سندر سپنن، اڪيلاين، سرمئي رتن جو پيامنبر هوندو آهي. دل جا دک ۽ درد ۽ لفطن جو بار کڻي هلندو رهي ٿو. حساس ليکڪ، جيڪي سرء ۽ وڻن هيٺان، ڊگهن رستن تي آهن چپ چاپ بيٺل، پنھنجي پنھنجي ڪھاڻي چوڻ جا منظر!! ڪنھن نئين رت جا منظر! نيون رتون، وڻن مان ڇڻيل ۽ اڏامندڙ پنن ۾ ويڙهيل ۽ ستارا سندن اکين ۾ لھي ٿا اچن، زندگيءَ جي ڇڪتاڻ ۽ فطرت ۾ موجود ماحولياتي اثر، ڊپ، خوشي ۽ اُميد هن کي تخليق ڪرڻ تي ٿي مجبور ڪري، شاعرن، ڪھاڻيڪارن، پنھنجي ان تخيل جي ڪارفرمائي سان انسانن کي علم جي بادشاهت سان روشن ڪيو ماڻھن ۾ احساسن، جذباتن ۽ خيالن جي وحدت پيدا ڪئي، جنھن جي نتيجي ۾ سياسي شعور ۽ تجزيو پيدا ٿيو. تجزيو جيڪو دنيا ۾ انساني تجزيي کي سمجهڻ جي ڪوشش آهي ۽ ان کي ئي فلسفو ڪري سڏين ٿا.
هڪ فلسفي چيو آهي، ”ڪڏهن ڪڏهن زندگيءَ کي سمجهڻ ايترو ضروري نہ هوندو آهي، فقط زنده رهڻ ئي گهڻو ڪجهہ هوندو آهي، پر اسان جو زمانو انھن مان ڪونھي. اسان جي لاءِ ضروري آهي سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون.“
سمجهڻ جي ان ڪوشش ۾، هڪ ليکڪ گهڻو اڳتي ٿو نڪري وڃي. ٿي سگهي ٿو تہ ان ڪري بہ جو، انسان عدم جي اونداهي مان نڪري وجود جي روشنيءَ ۾ اچي ٿو ۽ انھيءَ روشنيءَ سان وڙهندي وڙهندي هو اوچتو عدم جي اونداهين ۾ ٿو گم ٿي وڃي.
پر هڪ ليکڪ پنھنجي لکڻين وسيلي ايندڙ ڪيترن دورن تائين زنده رهي ٿو. هن جي من ۾ انيڪ کٽڻھار کڙيل رهن ٿا، هتي مون کي حميد سنڌيءَ جي ڪھاڻي ”اکڙيون ميگهہ ملھار“ ڏاڍي پئي ياد اچي. اهي ڪردار يعني ڏاڏي سونل جو ڪردار اڄوڪي نسل ڏٺوئي ڪونہ. جيتوڻيڪ سندس اها ڪھاڻي، مختصر ڪھاڻي آهي، پر اها ڪھاڻي پڙهي منھنجيون اکيون الائي ڇو آليون ٿي ويون.
منھنجي خيال ۾ هن ڪتاب ۾ آيل ڪيتريون ڪھاڻيون سھانجهڙي جي خوشبوءَ وانگر آهن، ڪنھن بہ هڪ ماڻھوءَ جون نہ، پر هر هر ماڻھوءَ جون ڪھاڻيون آهن.
ڇا حميد سنڌيءَ جي هيءُ شاندار ڪھاڻي ”مرين تہ آرهڙ ۾ مرجانءِ“ سنڌ جي هر سنڌي ماڻھوءَ جي ڪھاڻي ڪونھي؟
اڄ جي سنڌ: سڀاڻي جي سنڌ ۽ سُڪل سنڌو درياھہ جي ۽ هن ديس واسين جي درد ڪٿا جو داستان- ”مرين تہ آرهڙ ۾ مرجانءِ“ بابت فقط ايترو چوندس تہ اِها ڪھاڻي پڙهڻ سان ماڻھوءَ جو لڱ لڱ ٿو ڪانڊارجي وڃي، ان ڪھاڻيءَ کي لفظن جي ڀيٽا ڏيڻ ممڪن ڪونھي.
مون کي اميد آهي تہ حميد سنڌي پنھنجي قلم جي سگهه، پختي شعور، يادگيرين جي ڪئنواس سان سنڌي ادب کي آئيندہ بہ ڪھاڻيون ڏيندو رهندو. منھنجي تہ کيس گذارش آهي تہ هو هڪ ناول تي بہ ڪم ڪري، ساڳئي وقت يادگيرين لکڻ لاءِ بہ هوم ورڪ ڪري. هو پاڻ سنڌ جي شاندار قومي ۽ سياسي جدوجھد جو اکين ڏٺو شاهد آهي. هن شاندار گذري ويل سنڌ جي قومي اتھاس جي آسمان تي چمڪندڙ روشن ستارا اکين سان ڏٺا. ڪيڏا نہ جهونجهار ڪيترا نہ سچا انسان هئا، اهي؟ شيخ اياز، رشيد ڀٽي، مولانا غلام محمد گرامي، عبدالڪريم گدا، عبدالڪريم پلي، معصوم هالائي، حفيظ قريشي، نياز همايوني، اشفاق قاضي، نبي بخش کوسو، عبدالفتاح عبد، عنايت الله ڌمچر، استاد بخاري، بيگم زينت چنا، ڪامريڊ ابن حيات پنھور، محسن ڪڪڙائي، شوڪت سنڌي، مجرم لغاري، پروفيسر عمر ميمڻ، جمال رند، غلام رباني آگرو، سراج الحق ميمڻ، قاسم پٿر سنڌي، سرويچ سجاولي، نثار حسيني، ڪامريڊ علي احمد قريشي، ڪامريڊ عمر شورو، ڪامريڊ يعقوب گل، محمد صديق پکيئڙو، ارباب نورمحمد پليجو، محمد ابراهيم منشي، شوڪت سنڌي، مومن مليرائي، زرينا بلوچ ۽ ٻيا انيڪ قومي ڪارڪن، سنڌ جي آسمان جا تارا هئا. سنڌ جي مقدر کي بدلائڻ جا سُنھري سپنا کڻي هنن هڪ ڊگهي لڙائي لڙي، جيلن ۾ ويا، قيد جون سختيون ڪاٽيائون ۽ هڪ تاريخ ٺاهي ويا.
اهي سڀ ماڻھو مشعل هئا، ٻارڻ ڏيئي ٻاري هليا ويا، هن هجوم حيران ۾ سڀ کان اڳتي هوندي بہ پوئتي رهجي ويا، ڄڻ چنڊ جا مسافر هئا، جيڪي چانڊوڪيءَ کان ڀڄي ويا، زندگي کي ڏسندي، پرکندي، اُجڙيل شامن، رات جي پوئين پھرن جا مسافر، اونداهين راتين ۾ پرھہ ڦٽي جي آس جا پانڌيئڙا. اسان جي اکين ۾ جوت جلائي، پاڻ گم ٿي ويا.
مون ڏاڍ جا ڏونگر ڪٽي، جا واٽ آ ٺاهي،
اُن واٽ تان گذرين، تہ مون کي ياد ڪندو ڪر.
(راشد مورائي)
مدد علي سنڌي