اکڙيون ميگهہ ملھار
هن گهر جي ڏيڍي کي ئي ور وڪڙ هئا تہ قاعدا قانون بہ پنھنجا هئا. اُنھن کي عمل ۾ آڻڻ، نبيرڻ، ڏاڏي سونل جي اختيار ۾ هو. کيس خاص اختيار هو تہ نُهرن کي پنھنجي مائٽن ڏي موڪل ڏئي يا نہ. سندس پٽن جي مرضي ڀلي هجي پر ڏاڏي سونل کين گهڻو ڪري نہ ڇڏيندي هئي. گهر جي وڏڙن جي اِنھيءَ فيصلي جي پابندي ۽ پوئواري ڪرڻ سندس ذميواري هوندي هئي تہ جيڪي نُهرون ڌاريون هيون، اُنھن جي عزيزن قريبن کي ملڻ جي اجازت صرف اُنھن وَر وَڪڙ ڏيڍين ۾ هئي، جيئن ڌارين ماڻھن جو وڏي گهر جي ٻين رهواسين تي پاڇو بہ نہ پوي. هوءَ پنھنجين نھرن ۽ نين ڪُنوارن سان سٺو هلندي بہ ٻاهر اچڻ وڃڻ جي پابندي تي سخت رويو رکندي هئي. سندس چھري تي اُن وقت سختي اچي ويندي هئي. سنھڙن چپن جون ڪنڊون سوڙهيون ۽ مُرڪ کان آجيون ٿي وينديون هيون، جڏهن نھرن جا پيئر يا ڀائر ساڻن ملڻ ايندا هئا. هوءَ ڏيڍيءَ جا ٻاهريان دَر ۽ اوريان در بند ڪرائي وچ واري حصي ۾ کين پنھنجي مائٽن سان ملاقات ڪرڻ جي اجازت ڏيندي هئي. حڪم وڏڙن جو هوندو هو ۽ اُن حڪم تي عمل ڪرائڻ لاءِ ڏاڏي سونل بندوبست ڪندي هئي. اُنھن نھرن يا نين ڪنوارن جون مائرون ڀينر يا مائٽياڻيون اندر اينديون بہ هيون تہ سندن آڌرڀاءُ ڪو وڻندڙ نہ هوندو هو، جو هو ڌاريا هئا ۽ هيءُ نھرون يا ٻيون ڪناورون ”ڌاريون“ سڏبيون هيون. هتي جنھن جو آڌرڀاءُ ٿيندو هيو، اُها هئي ماسي آسيت ڪاسائڻ، جيڪا هڪ ڇٻيءَ ۾جيرن بُڪين ۽ ٻوٽين جو شيخون پچائي وجهي کڻي ايندي هئي. سندس اچڻ سان سڄي گهر جا ٻار ٻچا ۽ مايون گوشت جون پڪل مرچن مصالحن سان ٻُرڪيل شيخون وٺي سوساٽ ڀري کائينديون هيون، پر وڏي خوشي ڏاڏي سونل کي ٿيندي هئي. وسيع ورانڊي ۾ هو ٻئي ڄڻيون جڏهن کٽ تي چڙهي ويھي پنھنجيون پرايون ڳالھيون ڪنديون هيون، تڏهن وقت ڄڻ تہ بيھجي ويندو هو. ماسي آسيت جي ڳالھين ۽ چوٻولن تي ڏاڏي سونل ايڏو تہ کلندي، ٽڙندي خوش ٿيندي هئي ۽ سندس ٽھڪڙا گونجندا هئا جو ائين لڳندو ئي نہ هو تہ هيءَ ڏاڏي سونل آهي. هڪ سخت گير منتظم ۽ هن گهر جي پنھنجن قاعدن قانونن جي پاسبان. ڏاڏي سونل ۽ ماسي آسيت جي هيءَ دوستي ورهين جي ساٿ جو نتيجو هئي. ماسي آسيت جو هن حويلي ۾ اَچڻ وڃڻ شايد منھنجي ڄم کان بہ اڳ جو هجي. مون جڏهن کيس ڏٺو تہ کيس ڏسندو ئي رهجي ويو هيس. ڏاڏيءَ جو مون سان گهڻو پيار هوندو هو. ماسي آسيت ايندي هئي تہ ڏاڏي ڪڏهن ٽڪو يا آنو خرچ ڪري مون کي بہ پڪل ننڍي شيخ وٺي ڏيندي هئي. مان سوسٽ ڀريندو پڪل جيرا يا ٻوٽين جا ٽڪر چٻاڙيندو هوس. ماسي آسيت جو پوٽو گلڻ وڏڙو ٿيو تہ ساڻس گڏ ايندو هو. ڏاڏي اُن کي بہ پيسو ٽڪو خرچي ڏيندي هئي ۽ مون سان گڏ کيس بہ مٺيون ڏيندي هئي. مان ڀرسان ئي ويٺو گلڻ سان کيڏندو هوس ۽ ڏاڏي سونل ۽ ماسي آسيت جي ڪچھري نہ کٽندي هئي. ماسي شام جو ڇٻو گهڻو ڪري خالي ڪري ئي نڪرندي هئي. اوڙي پاڙي جا ٻارڙا بہ هتان اچي پڪل شيخون وٺي ويندا هئا. ماسي آسيت ڪڏهن بيمار ٿيندي هئي ۽ نہ ايندي هئي تہ سڀني کي اون ٿي پوندي هئي ۽ سڀني گهرن جا ڀاتي پيا پڇا ڪندا هئا، پر وڏي ڳڻتي ڏاڏي سونل کي هوندي هئي. ماسي چاڪُ ٿي وَرُ اچڻ لڳندي هئي تہ سڀني کان وڌيڪ ڏاڏي سک جو ساھہ کڻندي هئي، ماسي آسيت کنگهندي بہ ڏاڍو هئي پر ٻيڙي پيئڻ نہ ڇڏيندي هئي. ڏاڏي کيس منع ڪندي هئي ۽ پنھنجي چلم سندس ويجهو ڪندي چوندي هيس: ”اَدي آسيت! اِها نڀاڳي پن جي ٻيڙي نہ پي، ڦوڪ ڀرڻي اٿئي تہ چلم جي ڦوڪ ڀر، هيءَ ٿڌي اٿئي.“
ماسي هڪ ٻہ ڦوڪ ڀري وري پن جي ٻيڙي ڪڍندي هئي. پوءِ ڪڏهن ڪڏهن کنگهہ اُپڙندي هيس تہ ماسي ساڻي ٿي ويندي هئي. ڏاڏي کيس پاڻي پياريندي هئي، پُٺيءَ کي مهٽيندي هيس ۽ هوءَ سامت ۾ ايندي هئي تہ اُهي ئي گهر گهَرَ جا قصا، ڪنھن جي گلا تهڪي پنھنجا سور. ڏاڏي پنھنجين نھرن جون شڪايتون ڪندي هئي تہ ڀڻڪي سان، باقي پنھنجن پٽن سان ۽ نياڻين سان عشق هوندو هيس. مون کي اهو سڀ ڪجهہ ياد آهي ۽ اُهو صبح بہ ياد آهي جڏهن ڪاسائين جي پاڙي مان اوطاق تي نياپو آيو تہ رات ماسي آسيت گذاري وئي. سڄو گهر وسمي ۾ اچي ويو. نيٺ ڏاڏيءَ کي بہ ٻڌايو ويو. آسيت ۾ ساھہ هيس. هوءَ صفا ماٺ ۾ اچي وئي. چون ائين پيا تہ صدمي جي ڪري کيس ڳوڙهو بہ نہ آيو. سندس اکيون خشڪ هيون. هوءَ سنڀري تہ ڪاسائين جي پاڙي وڃان ۽ وڃي آسيت جو منھن ڏسي اچان. هن اوطاق تي نياپو موڪلي ٽانگو پئي گهرايو تہ اوطاق تان گهر جي وڏي، ننڍي ڏاڏي عثمان جو حڪم آيو تہ ڪاسائين ۽ حجمن جي پاڙي اسانجيون مايون نہ وينديون آهن، تنھنڪري زالاڻو پير نہ ڀربو ۽ ڏاڏي سونل يا ڪو ٻيو بہ نہ وڃي. ڏاڏيءَ کي اهائي ماٺ اچي وئي. ماسي آسيت آهستي آهستي هن وڏي گهر جي ڪنھن وسريل باب جيان ميساربي پئي وئي، پر ڏاڏي اُنھيءَ کٽ تي چپ چاپ ويٺي هوندي هئي. هن آهستي آهستي چلم بہ ڇڪڻ ڇڏي ڏني هئي. هوءَ منجهند جو اُن وقت تي ورانڊي کان پئي ٻاهر نھاريندي هئي ڄڻ کيس اوسيئڙو هجي تہ ماسي آسيت ضرور ايندي. آسرو پلجي ويندس تہ ململ جو آر تي ڀريل رَئو ڊگهو ڪري پاڻ مٿان وجهي منھن ڍڪي سمھي رهندي هئي. هن گلوءَ جي پڇا ڪئي، پر گلو جو پنھنجي ڏاڏيءَ لاءِ ڏينھن رات رئندو هيو، کيس پڻس مائٽن وٽ شھرکان ٻاهر موڪلي ڏنو. اَبو، چاچا ۽ ٻيا عزيز قريب ڏاڏي سونل جو ڏک سمجهندا هئا. وٽس هاڻ اچي گهڻو وهندا هئا. ماسي آسيت لاءِ ڪونہ ڪڇندا هئا پر لڳندو ائين هو تہ وٽس تعزيت لاءِ ويٺا آهن. ڏاڏي عثمان (اسان جي ڏاڏي جي ننڍي ڀاءُ) گهر کي ماسي آسيت جي ويچار ۾ جو ڏٺو تہ سڀني کي دڙڪا ڏنائين تہ ”اڙي، انھيءَ ڪاسائڻ جو تڏو وڇايو اَٿوَ ڇا؟ اِها ڪاسائڻ توهان جي ماءُ لڳندي هئي جو گهر ئي اونڌو پيو آهي. گهر کي جي ماٺ هئي تہ ڏاڏي سونل بہ چپ هئي. هوءَ جا ٺھي جُڙي ڪنن ۾ پنڙا پائي ڦڻي ڦوڪارا ڪري کٽ تي ويھي حڪم هلائيندي هئي، تنھن هاڻ نہ رڳو پنھنجو حڪم هلائڻ ڇڏي ڏنو، پر آهستي آهستي حاڪمن جا حڪم مڃرائڻ بہ تَرڪ ڪندي وئي. نھرن کي هلڪي سلڪي ڇوٽ ڏئي ڇڏيائين. هاڻ هوءَ ڪنھن کي بہ نہ روڪڻ لڳي. آهستي آهستي هن حويليءَ ۾ اڳکان وڌ ٽھڪڙا گونجڻ لڳا ۽ آزاديءَ جي هوا گُهلڻ لڳي. ننڍي ڏاڏي عثمان کان بچ بچاءُ جي ڪري هيءُ گهر وڻندڙ ماحول ۾ هلڻ لڳو. ڏاڏي سونل ويچاري اڪيلي ٿي پئي هئي ۽ پوئتي بہ پوندي وئي. ڪو چڱو وقت گذري ويو پر ڏاڏي سونل جا ٽھڪڙا ڊاڙا ٺڪاءُ ڪنھن نہ ٻڌا.
هڪ ڏينھن مان گهٽيءَ ۾ ٻين ساٿين سان گڏ اِٽي ڏڪر کيڏي رهيو هئس تہ ڏٺم تہ گلو مٿي تي اُهو ئي ماسيءَ وارو ڇٻو کنيو اچي پيو. ڇٻي تي ڪپڙو هو پر پڪل شيخون نظر اچي رهيون هيون. هو هاڻ وڏڙو بہ ٿي ويو هو. مون پري کان هٿ لوڏي کيڪر ڪئي مانس، مان راند ۾ مشغول هوس ۽ هو حويليءَ ۾ هليو ويو. اوچتو ڏيڍيءَ مان رڙيون ٻڌم. اسان ڊوڙياسين، ڏاڏو عثمان گلوءَ کي ٿڦڙن سان ڪُٽي رهيو هو. ڇٻو اُڇلائي ڏنو هئائين، پڪل شيخون زمين تي وکريون پيون هيون. گلو رنڀون ڪري روئي پيو ۽ ڏاڏي عثمان جي رڙ پئي پيئي: ”هل هتان ڪاسائي، ڪاسائيءَ جا پٽ. هيڏو سارو ٿي ڪري نياڻين سياڻين ۾ ڏيڍين ۾ اندر ٿو وڃين.... نڪر هتان.“
ڏاڏي عثمان هن کي گهلي هڪ ڏيڍيءَ مان ڪڍي ٻي ڏيڍيءَ، اُتان گهليندو اچي گهٽيءَ ۾ ٻاهر اڇليائينس. هو اڃان ٻيون رڙيون ڪري ها پر ائين پويان رڙيون ٿي ويون:
”اڙي عثمان! نہ مار منھنجي ٻچي کي.... اڙي ايڏو ظلم نہ ڪر معصومن سان.“ ڏاڏي سونل ڏيڍيءَ جا وَر وڪڙ سڀ لتاڙي گهر کان ٻاهر گهٽيءَ ۾ بنا رَئي پوتيءَ ۽ جتيءَ جي مٽيءَ ۽ ڌوڙ ۾ ليٿڙيل گلوءَ کي ڇاتيءَ لائي هيٺ ويٺي هئي. هيءَ هن خاندان جي وڏي هئي، پر هاڻ خاندان جي ريتن رسمن ۽ قاعدن قانونن جي رکوال اُنھن زنجيرن کي ٽوڙي ڇڏيو هو. هوءَ گلوءَ سان گڏ رڙيون ڪري ۽ پار ڪڍي رهي هئي. ڏاڏو عثمان ڪا گهڙي سُن ٿي ويو هو. پوءِ هو ڏاڏي سونل کي اُٿارڻ لاءِ وڌيو، پر ڏاڏي گهوري ڏٺس ۽ رڙ ڪري چيائينس: ”خبردار عثمان! مون کي يا هن نينگر کي هٿ لاتو اٿئي؟“
ڏاڏي سونل يڪدم مون ڏانھن رخ ڪيو: ”بابلا وڃ وڃي ٽانگو ڪري آ مان هاڻ هتان ئي ڪاسائين جي پاڙي ويندس، ڏسان تہ مون کي ڪير ٿو روڪي؟“ منھنجي سوٽ کي چيائين ”اڙي وَڃ منھنجو وڏي چادري ۽ چمپل کڻي آ.“
هوءَ اُتي ئي مٽي ۾ ويٺي هئي ۽ گلڻ کي پرچائي رهي هئي. ”نہ منھنجا ٻچا، بس، بس گهور وڃانءِ مان هلان ٿي نہ تنھنجي گهر، تنھنجي ڏاڏيءَ لاءِ تہ هلان ٿي نہ.“ هوءَ هن دفعي روئندي رهي روئندي رهي، سندس اکيون هاڻ ميگهہ ملھار ڪيو بيٺيون هيون، جن آڳ وسڻ کان بس ڪئي هئي تن اڄ وسڻ کان بس نہ پئي ڪئي.