يادون شيخ اياز جون
شيخ اياز جي ”هم شھر“ ۽ ” هم نام“ اياز گل سان 1975 ۾ ئي منھنجي دوستي ٿي هئي، اسان ٻنھي جي گڏيل دوست رزاق مھر (مرحوم) جي معرفت. اياز گل تہ اڪثر لاڙڪاڻي ايندو هو، پر ان ڏينھن مان اياز گل سان پھريون ڀيرو سکر ملڻ ويو هوس. شام جو اياز گل مون کي معصوم شاھہ لائبريري ڏيکارڻ وٺي هليو هو ۽ اتان پنڌ واپس ويندي، هن مون کي شيخ اياز جي آفيس ٻاهران کلندڙ کڙڪيءَ وٽ وڃي بيھاريو هو. کڙڪيءَ تي بنھہ سنھڙو پردو ڏنل هو ۽ آفيس اندر ٻرندڙ ٽيوب لائيٽ جي روشنيءَ سبب، اهو پردو منھنجي نظرن کي شيخ اياز تائين پھچڻ کان نہ روڪي سگهيو هو. مان ڪيتري دير تائين فٽ پاٿ تان بيھي، پردي پويان ويٺل شيخ اياز طرف ڏسندو رهيو هوس ۽ آفيس اندر شيخ اياز ڪنڌ مٿي ڪرڻ کان سواءِ فائيل ڏسندو رهيو هو. اوچتو اياز گل منھنجي ٻانھن ۾ هٿ وجهي ڇڪ ڏني هئي، ”هل تہ هاڻي هلون!“
منھنجي دل چاهيو هو تہ آفيس ۾ اندر وڃي شيخ اياز سان هٿ ملايان، پر اهڙي همت نہ ساري سگهيو هوس. شايد اياز گل جي بہ اهڙي ئي ڪيفيت هئي. ان ڪري اسان ٻنھي مان ڪنھن ڪجهہ نہ چيو هو ۽ اسان ٻئي چپ چاپ فٽ پاٿ تي هلڻ لڳا هئا سين . ان زماني ۾ ٻئي ننڍا هئا سين ۽ ٻنھي نئون نئون لکڻ سروع ڪيو هو، جيتوڻيڪ مان آفيس اندر وڃي شيخ اياز سان هٿ ملائي نہ سگهيو هوس، پر فٽ پاٿ تان بيھي، کڙڪيءَ کان ئي شيخ اياز کي ڏسي سگهيو هوس، تڏهن بہ ان مھل فٽ پاٿ تي هلندي مون پاڻ کي آسمان تي اڏامندي محسوس ڪيو هو. عجيب حيرت انگيز ۽ خوشگوار احساس هيا منھنجا، تہ اڄ منھنجي اکين شيخ اياز کي ڏٺو آهي!
1982ع ۾ مون لاڙڪاڻي ۾”سڳنڌ پبليڪيشن“ جي نالي سان اشاعتي ادارو قائم ڪيو. دماغ تي معياري ڪتاب ڇپائڻ جي ڌن سوار هئي، پر لاڙڪاڻي شھر ۾ ڇپائيءَ جون بھتر سھولتون موجود نہ هئڻ ڪري، منھنجي اداري جا اڪثر ڪتاب حيدرآباد ۾ طارق اشرف جي سھڻي پريس يا ڪراچي جي ناظم آباد واري علائقي ۾، مولانا محمد عليءَ جي احمد برادرس پرنٽرس وٽ ڇپبا هئا. ڪتابن ڇپائڻ لاءِ ڪراچيءَ ويندو هوس تہ، منھنجو ٺڪاڻو تہ يوسف پلازا ۾ ڪيھر شوڪت (مرحوم) جي فليٽ تي هوندو هو، پر ملاقاتون پنھنجي دوست فقير محمد لاشاري (مرحوم) سان بہ اڪثر ٿينديون هيون، هڪ ڏينھن فقير محمد لاشاريءَ پڇيو، ” شيخ اياز جا ڪتاب ڇپرائيندين؟“
فقير محمد لاشاريءَ جي سوال جي جواب ۾، مون بہ سوال ئي پڇيو هو، ” شيخ اياز پنھنجا ڪتاب ڏيندو مون کي !؟“ ۽ پوءِ ان ئي شام جو فقير محمد لاشاري مون کي شيخ اياز سان ملائڻ روزانہ ”برسات“ جي آفيس وٺي ويو هو، جنھن جو ان وقت شيخ اياز ايڊيٽر هيو، پر اتفاق سان ان ڏينھن شيخ اياز آفيس نہ ايو هو ۽ اسان موٽي ويا هئاسين. ڪي مھينا گذري ويا، پر وري اهڙو اتفاق نہ ٿيو جو شيخ اياز سان ملاقات ٿي سگهي. ان وچ ۾ شيخ اياز واپس سکر هليو ويو.
لاڙڪاڻي ۾ سڳنڌ پبليڪيشن جو ڪتاب گهر، اپر سنڌ جي اڪثر سينيئر توڙي جونيئر ليکڪن جو مرڪز بڻجي پيو هو. سڄو ڏينھن اديب دوستن جو ميڙو متل هوندو هو. ڪامريڊ سوڀوگيانچنداڻي بہ ڪڏهن ڪڏهن ڪورٽ کان واپس ويندي هليو ايندو هو. هڪ ڏينھن سوڀي صاحب مون کي شيخ اياز صاحب جو نياپو ڏنو، تہ مان ساڻس ملڻ سکر اچان. (پوءِ خبر پئي تہ فقير محمد لاشاريءَ، شيخ صاحب سان منھنجو ذڪر ڪيو هو ۽ هن کيس ٻڌايو هو ، تہ هو مون کي ساڻس ملائڻ لاءِ بہ وٺي ويو هو، پر اسان جي ساڻس ملاقات نہ ٿي سگهي هئي. ) ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ مون کي شيخ اياز جو فون نمبر ڏنو ۽ چيائين تہ ڪنھن ڏينھن مان اڳواٽ فون ڪري شيخ اياز سان ملڻ هليو وڃان .
هڪ ڏينھن مان پراڻي سکر واري شيخ اياز جي گهر هليو ويو هوس. شيخ اياز سڳنڌ پبليڪيشن پاران ڇپايل ڪجهہ ڪتاب ڏسي چيو هو، ”بيشڪ تو سٺا ڪتاب ڇپرايا آهن، پر منھنجو ڪتاب وڌيڪ سٺو ڪري ڇپرائجانءِ.“
” بلڪل، جيئن توهان چوندئو تيئن ڇپرائيندس.“ وراڻيو هوم.
شيخ اياز پنھنجي نثري نظمن جو مجموعو” ٽڪرا ٽٽل صليب جا“ جو مسودو آڻي مون کي ڏنو هو. مھيني کن کان پوءِ اهو ڪتاب ڇپرائي جڏهن ان جون ڪاپيون کڻي سکر ويو هوس تہ، منھنجي اندر ۾ عجيب وسوسا هئا تہ خبر ناهي شيخ صاحب کي منھنجو ڇپرايل ڪتاب ڪيئن لڳندو! ڪتاب جي پھرين ڪاپي کيس ڏني هئم تہ ڪتاب کي ڏسڻ سان سندس منھن تي مرڪ تري آئي هئي ۽ مون سڪون جو وڏو ساھہ کنيو هو.
شيخ صاحب پڇيو هو ” سنڌي ڪتاب وڪامن ٿا؟“
وراڻيو هوم،” ها سائين ، بلڪل وڪامن ٿا.“
شيخ اياز ٿورو حيرت سان چيو هو، ”پوءِ پبلشر ڇو ٿا چون تہ سنڌي ڪتاب نٿا وڪامن!“
” اهي ڪوڙ ٿا ڳالھائن سائين!“ هڪدم وراڻيو هوم.
ان ڏينھن پھريون ڀيرو شيخ صاحب سان منھنجي ڊگهي ڪچھري ٿي هئي. لاڳيتا ڇھہ ڪلاڪ مان ساڻن گڏ رهيو هوس. شام جو جڏهن کانئس موڪلايو هوم تہ چيو هئائين، ”ڪڏهن ڪڏهن ايندو رهجانءِ مون وٽ.“
وراڻيو هوم، ”بلڪل سائين ضرور ايندو رهندس.“
شيخ اياز پاڻ مون کي چيو هو تہ ايندو رهجانءِ، سو مون کي ٻيو ڇا کپندو هو! پوءِ شيخ اياز سان منھنجو ڊگهين ڪچھرين وارو هڪ سلسلو ٺھي پيو . هر ٻئي آچر تي صبح جو 11 وڳي شيخ صاحب وٽ پھچي ويندو هوس ۽ شام جو پنجين وڳي تائين اڪثر ساڻن گڏ هوندو هوس. انھن نويڪلائيءَ وارين ڊگهين ڪچھرين ۾، مان اڪثر کانئس علمي ادبي سوال پڇندو هوس ۽ شيخ صاحب انھن سوالن جا انتھائي تفصيل سان جواب ڏئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن حوالي طور ڪي ڪتاب کولي ڏيکاري ، ڄڻ منھنجي ذهني تربيت ٿي ڪئي، جنھن لاءِ مان سدائين سندس احسان مند رهندس. اسان جو تعلق ليکڪ ۽ پبلشر کان وڌيڪ ذاتي بڻجي پيو هو، جنھن ۾ بيشڪ تہ اها سندس مون تي وڏي مھرباني هئي.
هڪ ڏينھن ويس تہ چيائين ” مون تنھنجي لاءِ پنھنجي نئين ڪتاب جو مسودو تيار ڪري رکيو آهي.“
مون پنھنجي هٿ ۾ جهليل چانھہ جو ڪپ ٽيبل تي رکي چيو هو، ” مون کي ڏيو مسودو!“
مرڪي چيو هئائين، ” چانھہ تي پي وٺ، آڻي ٿو ڏيانءِ.“
مرڪي وراڻيو هوم،” هاڻي مسودو ڏسڻ کان سواءِ تـ چانھن بـ ڪونـ وڻندي سائين.“
شيخ اياز اٿي وڃي پنھنجي آتم ڪھاڻي ” جڳ مڙيوئي سپنو“ جو مسودو کڻي آيو هو. مون سندس ٿورا مڃيا هئا تہ چيو هئائين، ”جيڪڏهن اڄ تو ن مون سان گڏ ويھي ڪم ڪري سگهين تہ مان تو کي هڪ ٻيو ڪتاب بہ سھيڙي ڏئي سگهان ٿو.“
” ها سائين ، ڇو نہ!“ پنھنجي لاءِ اعزاز سمجهيو هو مون شيخ صاحب جي ڳالھہ کي.
ان ڏينھن شام تائين شيخ اياز جي مختلف فائيلن ۾ رکيل سندس شاعري ڳولي ڪڍي هئيسين. سندس ڪجهہ نوٽ بڪن مان ڪي تحريرون هن مون کي اتارڻ لاءِ ڏنيون هيون ۽ ڪي ڊڪٽيٽ ڪرائي مون کي لکرايون هيون. ان سھيڙيل مواد جي فائيل تي شيخ اياز ڪتاب جو نالو ” واٽون ڦلن ڇاڻيون“ لکي منھنجي حوالي ڪيو هو. شام جو چانھہ پيئندي شيخ اياز مون کي چيو هو، ” پٽ، ڪجهہ پئسا ڏيان!“
حيرت مان پڇيو هوم، ” ڇا جي لاءِ !؟“
شيخ اياز چيو هو ،” منھنجي ڪتابن تي متان تون منھنجي محبت ۾ پئسا لڳائيندو هجين ۽ پنھنجو نقصان ڪندو هجين!“
شيخ صاحب سان منھنجي ڪافي حجت بہ ٿي وئي هئي کلي چيو هوم، ” بيشڪ سائين توهان سان بي انتھا محبت آهي، پر توهان جي ڪنھن ڪتاب تي لڳايل پئسا ٻيڻا ٿي نہ ملندا تہ مان توهان جو ڪتاب نہ ڇپرائيندس!“
شيخ اياز کي ٿوري حيرت لڳي هئي. پڇيو هئائين، ”منھنجا ڪتاب ايترو وڪامن ٿا ڇا؟“
” ها سائين، ”ٽڪرا ٽٽل صليب جا“ جون ذري گهٽ سموريون ڪاپيون ٻن مھينن اندر وڪامي ويون آهن.“ تڏهن شيخ اياز مون کي هڪ پبليشر جو نالو ٻڌايو هو جيڪو اهو چئي شيخ اياز کان پئسا وٺي ويو هو تہ سنڌي ڪتاب نٿا وڪامن! (اها ٻي ڳالھہ آهي شيخ اياز جي ڪتابن مان سنڌي پبليشرن لکين رپيا ڪمايا آهن.)
پبليشر جي حيثيت سان ڪتاب تہ شيخ اياز جا مون فقط پنج ڇپرايا، پر ساڻس ذاتي تعلق انتھائي ويجهو ٿي ويو. تاج جويو، ادل سومرو، اياز گل، نصير مرزا ۽ مان هن جي جونئير دوستن ۾ شمار ٿيندا هيا سين ۽ هو اسان سڀني کي ڏاڍو ڀائيندو بہ هيو. هو سکر کان ڪراچيءَ منتقل ٿي ويو، تڏهن بہ ساڻس سندس پرنس ڪامپليڪس واري رهائش گاھہ تي ڪڏهن ڪڏهن ملاقات ضرور ٿيندي هئي. هڪ دفعي پي ٽي وي تي ڪنھن پروگرام جي رڪارڊنگ هئي، جنھن ۾ مان ادل سومرو ۽ اياز گل شامل هيا سين. انھن ڏينھن ۾ شيخ صاحب بيمار هو ۽ اسپتال ۾ داخل هو. رڪارڊنگ کان پوءِ ادل سومرو، اياز گل، سميع بلوچ ۽ مان شيخ اياز سان ملڻ لاءِ اسپتال ويا سين. اسپتال ۾ شيخ اياز جي ڪمري ٻاهران پھتا سين تہ، منھنجي دل ٻڏڻ لڳي، الائجي ڇو، مون اياز صاحب کي بيماريءَ جي بستري تي ڏسڻ جو پاڻ ۾ ستُ نہ پئي ساريو. نتيجي ۾ منھنجا ٽئي دوست ڪمري ۾ هليا ويا ۽ مان آخر ۾ اندر داخل ٿيس. بستري تي ليٽيل شيخ اياز جي اسان سڀني تي نظر پيئي تہ هو مرڪي پيو. ويھڻ جو اشارو ڪيائين تہ سندس بيڊ جي ڀر سان رکيل هڪ سيٽ تي ادل، اياز ۽ سميع ويھي رهيا ۽ منھنجي ويھڻ لاءِ جاءِ نہ بچي تہ مان شيخ صاحب جي پيرانديءَ کان بيھي رهيس. هن مون کي ويھڻ لاءِ چيو، پر مان بيٺو رهيس. ڳالھين دوران هن مون کي ٻيھر ويھڻ لاءِ چيو، پر مان وري بہ بيٺو رهيس ، تڏهن شيخ اياز مرڪي چيو، ”ويھندين نہ تہ مون کي زور ڪيئن ڏيندين!“ ۽ مون بيڊ جي هڪ ڪنڊ تي ويھي، شيخ اياز جي پيرن کي زور ڏيڻ شروع ڪيا هئا.
...، ۽ مون کان اهو لمحو بہ ناهي وسريو ، جڏهن ڀٽ شاھہ تي هڪ ايمبولينس شيخ اياز جو مڙھہ کڻي آئي هئي.... ايمبولينس جو پويون در کليو هو تہ، سڀ کان پھرين اسٽرچر تي رکيل شيخ اياز جا پير ئي ٻاهر نڪتا هئا ۽ مون ٻيو ڀيرو .... ۽ آخري ڀيرو شيخ اياز جي پيرن کي وري ڇھي ورتو هو ۽ سڏڪي پيو هوس.
شيخ اياز کي 1975ع ۾ پھريون ڀيرو مون سکر ۾ ڏٺو هو، تہ وچ ۾ هڪ سنھو پردو موجود هو. ڀٽ شاھہ ۾ ڪراڙ جي ڪنڌيءَ تي اڄ بہ مان شيخ اياز کي ڏسان ٿو، تہ وچ ۾ هڪ پردو ئي موجود آهي ..... فرق فقط اهو آهي تہ 1975ع ۾ مون هن کي ڪپڙي جي پردي پويان ڏٺو هو ۽ اڄ هو مٽيءَ جي پردي پويا آهي. سنڌ جي ان مٽيءَ جي پردي پويان، جنھن مٽيءَ سان شيخ اياز محبت ڪئي هئي.
(2011ع)