شيخ اياز: ڏات سان الوداعي ڏينھن تائين توڙ نڀائيندڙ شاعر
تون مون کي ڦاهي چاڙهيندين
مان توکان مور نہ مرڻو هان
گونجار ڪندي جا مون کان پوءِ
تنھن جندڙيءَ جو مان جهرڻو هان
مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان!
آمريت کي للڪاريندڙ ڪردار سدائين ڏوهي قرار ڏنا ويا آهن. سندن قسمت ۾ جيل، ڦاهيون ۽ گوليون رهيون آهن، پر تاريخ جي ورقن ۾ سدائين سندن ڳاٽ اوچو رهيوآهي. اها بہ تاريخ جي عجيب ستم ظريفي آهي تہ 27 ڊسمبر جو سج، سنڌ جي آسمان کي رت جھڙو شفق جو رنگ ڏئي، سنڌ واسين جي دلين ۾ شھيد بينظير جي درد کي جاڳائي الھي ٿو تہ، 28 ڊسمبر جو سج شيخ اياز جي وڇوڙي جو غم ياد ڏياريندو اڀري ٿو!
2 مارچ 1923ع تي شڪارپور ۾ غلام حسين شيخ جي گهر ۾ جنم وٺندڙ مبارڪ علي جڏهن شيخ اياز ٿي، سنڌ جو آواز بڻجي اڀريو تہ وقت جي آمر حڪمرانن لاءِ هو اک جو ڪنڊو بڻجي پيو، ايوبي آمريت ۾ پھرين تہ کيس ڌمڪايو ۽ لالچايو ويو. شيخ اياز جو چوڻ آهي تہ، ”هڪ ڀيري خيرپور جي ڪمشنر مون کي چيو تہ ايوب خان پڇي ٿو توکي ڇا گهرجي؟ مون هن کي جواب ڏنو تہ مون کي جيڪو گهرجي اهو ايوب خان نہ ڏئي سگهندو. مون کي جمھوريت گهرجي، مون کي آزادي گهرجي، مون کي ون يونٽ جو خاتمو گهرجي، مان چاهيان ٿو تہ سنڌ وري پاڪستان جي نقشي تي آندي وڃي، اها پنھنجي زبان، پنھنجي ڪلچر سان قبول ڪئي وڃي، ان کي پاڪستان جي اقتصاديات ۾ جائز حصو ڏنو وڃي، ڇا ايوب خان مون کي اهو ڏئي سگهندو؟“
منھنجو اگهہ پڇين ٿو آمر!
منھنجا گيت ڳنھي تون سگهندين؟ (اياز)
اياز جي ”هَٺَ“ ۽ ”انڪار“ کانپوءِ جڏهن سندس ڪتابن تي بندش وڌي وئي، تڏهن سنڌ جي هن عظيم تخليقڪار کي سياست جو حصو بہ بڻجڻو پيو، جنھن لاءِ سندس چوڻ آهي تہ، ”مون سياست ۾ پاڻ حصو نہ ورتو هو، پر مون کي سياست ۾ ڇڪيو ويو هو. منھنجا ڪتاب بندش هيٺ آندا ويا ۽ انھيءَ جي خلاف موثر احتجاج جو طريقو فقط اهو هو تہ مان ايوب خان جي آمريت خلاف سياسي قوتن جو ساٿ ڏيان“. نتيجي طور شيخ اياز کي ايوبي آمريت واري دور ۾ 1965ع ۽ 1968ع ۾ جيل ڪاٽڻو پيو. آمر يحيٰ جي دور ۾ بہ کيس 1970ع ۾ جيل وڃڻو پيو ۽ اياز تيسين باندي رهيو، جيسين 1971ع ۾ پاڪستان جوهڪ حصو ڌار ٿي بنگلاديش بڻجي ويو ۽ شھيد ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان اندر اقتدار ۾ آيو تہ اياز کي آزادي نصيب ٿي.
آزاديءَ کي شيخ اياز سدائين اظھار جي آزاديءَ سان ئي ڳنڍيل سمجهيو. پنھنجي هڪ انٽرويو ۾ هن چيو هو، ”حڪومت جيڪڏهن پريس ۽ اظھار جي آزاديءَ تي ڪائي روڪ ٽوڪ رکي، جيڪڏهن ڪوئي اهڙو قانون پاس ڪيو وڃي، جنھن سان انسان جي بنيادي حقن جي لتاڙ ٿيندي هجي تہ هڪدم احتجاج بلند ڪيو وڃي. جيڪڏهن قيد ۽ بند برداشت ڪرڻو پوي تہ ڪيو وڃي ۽ جيڪڏهن ان جي خلاف سر جي سٽ ڏيڻي پوي تہ ڏني وڃي“. ۽ هڪ ٻئي انٽرويو ۾، فقير محمد لاشاريءَ سان ڳالھائيندي، سر جو دان ڏيندڙ شھيد ذوالفقار ڀٽي ۽ بينظير ڀٽو صاحبا جو ذڪر ڪجهہ هنن لفظن ۾ ڪيو هئائين، ”شھيد ڀٽو برصغير جي عظيم ترين شھيدن مان هو...هاڻي بہ بينظير جي روپ ۾ هو اسان سان آهي... مان ڀايان ٿو تہ هوءَ (بينظير) پيءُ وانگر اڏول رهندي“.
ويھين صديءَ ۾ جنم وٺندڙ سنڌ جون عظيم شخصيتون شھيد ذوالفقار علي ڀٽو، شھيد بينظير ڀٽو ۽ شيخ اياز بيشڪ جسماني طور تي اڄ اسان وٽ موجود ناهن، پر سندن فڪر اسان وٽ موجود آهي، ڇو تہ ڪنھن بہ ڦاسيءَ، گولي ۽ موت سان، فڪر جو موت نٿو ٿئي. تڏهن ئي تہ شيخ اياز چيو هو تہ، ”مان مرڻو نہ آهيان، ڇو تہ انسان جي آزاديءَ جو عزم مرڻو نہ آهي، ڇو تہ ظلم جي خلاف نفرت ۽ انسان جي عظيم جدوجھد مرڻي نہ آهي، ڇو تہ سنڌ مرڻي نہ آهي“.
موت جي پراسراريت اياز جي ذهن ۾ بہ، سندس معصوميت وارن ڏينھن ۾ موجود هئي. هن لکيو آهي تہ، ”جڏهن مان ٽن سالن جو هوس تہ هڪ ڀيري پنھنجي بابا سان گڏ شڪارپور جي هڪ باغ ۾ گهمڻ ويس. اتي باغائيءَ کانڀاڻيءَ سان چين چين ڪندڙ پکين کي مٽيءَ جي ڳوڙهي سان ماري ڀڄائي رهيو هو. هڪ پکي ڪري پيو. مون ان کي هٿ ۾ کنيو تہ ابي چيو، 'هي مري ويو آهي' مون پڇيو، 'مري ڪاڏي ويو آهي؟' منھنجو پيءُ ان سوال جو جواب نہ ڏئي سگهيو هو.“ پر پوءِ اياز پنھنجي سوال جو جواب پاڻ ئي ڳولي ورتو هو:
ڪو موت سدائين لاءِ نہ آ،
ها، هيءَ حياتي مرڻي آ،
ان جيءَ جياپي جي ليڪن،
اڳتي ڀي ڪرڻي ڀرڻي آ.
جيءَ جياپي کانپوءِ اڳتي جي ڪرڻي ڀرڻيءَ تي يقين رکڻ جي باوجود بہ اياز تي ملحد هئڻ وارا الزام هنيا ويا. الزام تہ هن تي ٻيا بہ ڪيئي هنيا ويا، پر الزام تراشين جي جوابن ۾ وقت وڃائڻ بجاءِ هو لڳاتار پنھنجو ڪم ڪندو رهيو، مسلسل لکندو ئي رهيو. ”تتر تيز اڏار، جوڀن ٻہ ٽي ڏينھڙا....“ جي فلسفي تي هن پنھنجي زندگيءَ جي آخري ڏينھن تائين عمل ڪيو. جڏهن ڊاڪٽرن کيس لکڻ کان منع ڪري مڪمل آرام جو مشورو ڏنو هو، تڏهن سندس پٽ انيس، رات جي وقت سندس مٿان چادر وجهي لائيٽ بند ڪري ڇڏيندو هو، پر اياز جاڳندو رهندو هو ۽ پٽ جي سمھي پوڻ کانپوءِ، وهاڻي هيٺان لڪايل ڪاپي ڪڍي، اونداهيءَ ۾ بہ روشن آئيندي جا گيت لکندو رهندو هو. (اهڙي هڪ ڪاپي پٽ کان نظر بچائي، هڪ ڏينھن هن مون کي بہ ڏيکاري هئي، جنھن جي هر صفحي تي هڪ سٽ لکيل هئي.)
هڪ دفعي منھنجي هڪ سوال جي جواب ۾ هن چيو هو، ”سائيڪل جو ڦيٿو بہ پنھنجي هلائيندڙ کانسواءِ نٿو هلي سگهي، تہ هيءَ ڪائنات پنھنجي مالڪ کانسواءِ ڪيئن ٿي هلي سگهي!“ ۽ هن پنھنجي هڪ ڪتاب ۾ لکيو هو، ”مان ڪنھن ملان وانگر دعا نہ گهرندو آهيان. منھنجا هٿ پوپٽ جي گلن وانگر کلي ويندا آهن ۽ دعا خوشبو وانگر اڏامندي آهي“. شيخ اياز جي دعا ۾ بہ سندس ديس موجود رهيو، ”يا رب! هن ديس جو ڪوئي اوهي واهي نہ آهي، ڪوئي ڌڻي سائين نہ آهي، تون ان جو واهرو ٿي، ان کي واٽ سُجهاءِ ۽ ان جي راھہ مان سڀ روڙا هٽائي ڇڏ... اسان کي اسان جي واٽ سُجهاءِ، اسان لاءِ ايتريون مشعلون ٿيءُ جو تارن ڀريو آڪاش ڌرتيءَ سان ريس ڪري!“.
28 ڊسمبر 1997ع تي اسان کان جسماني طور وڇڙي ويل شيخ اياز، سنڌ کي عظيم شاعريءَ جو ايترو تعداد ڏئي ويو آهي، جيڪو سنڌ جي تاريخ ۾ ڪنھن ٻئي شاعر جي حصي ۾ ناهي آيو، ڇو تہ مالڪ طرفان مليل ڏات سان هن پنھنجي الوداعي ڏينھن تائين توڙ نباهيو.
ٿو موڪلايان
الوداع!
۽ ساز کي مضراب جي
سيني لڳايان
الوداع!
مان آخري شعلي جيان
ٿو گيت ڳايان
الوداع!
(28 ڊسمبر 2010ع)