هڪ لمحي جا ٽڪرا
منھنجي ٻئي پاسي ويٺل حق نواز سمي جي واتان بي اختيار نڪتو، ”واھہ، ڪيڏو خوبصورت ٻيٽ آهي!“
چيم، ”دل چوي ٿي لاهور بجاءِ ان ٻيٽ تي لھي پئجي!“
رزاق مھر اڳ ۾ تہ هڪڙو شاندار ٽھڪ ڏنو ۽ پوءِ چيائين، ”اڏندڙ جھاز مان تون پيرا شوٽ وسيلي لھي تہ سگهين ٿو، پر ڪڪرن وارو اهو ٻيٽ توکي پير کوڙڻ ڪونہ ڏيندو. انھيءَ ٻيٽ مان آرئون پار نڪري وڃي پنجاب جي ڪنھن پنڊ مٿان ڪرندين ۽ چٽڻي ٿي ويندين!“
رومينٽڪ موڊ کي برباد ٿيندي ڏسي، مون ايڪانامي ڪلاس جي دروازي ڏانھن ڏٺو، جتان هڪ خوبصورت ايئرهوسٽس نظر اچي رهي هئي. منھنجي نظر تہ هڪ هنڌ بيھي رهي، پر پنج سؤ کن ماڻھو کڻي اڏامندڙ جمبوجيٽ پنھنجي رفتار سان لاهور ڏانھن اڏامي رهيو هو.
ٻہ مھينا کن اڳ، ڪراچي ٽيليويزن جي پروگرام مئنيجر ۽ انتھائي محبت ۽ عزت ڏيندڙ شخص منظور قريشي فون ڪري چيو هو تہ يونائيٽيڊ نيشن ڊيولپمينٽ پروگرام تحت ٽن ڏينھن وارو هڪ ورڪشاپ ڪراچي جي پرل ڪانٽينينٽل هوٽل ۾ ٿي رهيو آهي. توهان جي رهائش ۽ کاڌي جو انتظام بہ اتي ئي هوندو، توهان اهو ورڪشاپ اٽينڊ ڪيو.
ڏھہ ٻارهن هزار روز جي خرچ واري، ڪراچي جي فائيو اسٽار هوٽل جي ڪشش بہ مونکي ڇڪي نہ سگهي، پر منظور قريشي جھڙي شخصيت کي جواب ڏيڻ بہ ڏکيو ٿي لڳو. چيم، ”سوچي ٻڌائيندس.“ پر ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ اطلاع ڏنو ويو تہ ورڪشاپ ملتوي ٿي ويو آهي. تڏهن مون سک جو ٿڌو ساھہ کنيو هو، پر ڪراچي ٽي وي جي جنرل مئنيجر اطھر وقار عظيم سان ملاقات ٿي تہ هن زور ڀريو تہ مون کي ورڪشاپ ضرور اٽينڊ ڪرڻ گهرجي- ۽ ڪجهہ ڏينھن اڳ وري ڪراچي ٽيليويزن تان پي آر او غزالا ياسمين فون ڪري چيو تہ U.N.D.P” جو ورڪشاپ لاهور ۾ ٿي رهيو آهي، توهان شريڪ ٿيڻ پسند ڪندا؟“
هڪدم وراڻيو هوم، ”ها بلڪل، لاهور ضرور وڃبو!“
پھريون دفعو لاهور 1985ع ۾ ويو هوس، مرحوم ذوالفقار راشدي سان گڏ، ٻہ ڏينھن اتي رهيا هئاسين، ۽ اهي ٻئي ڏينھن انارڪلي کان وٺي شھر جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ڦھليل ڪتابن جي دڪانن کي اٿلائيندا رهيا هئاسين. راشدي صاحب کي ڪنھن بہ ٻي ڳالھہ کان وڌيڪ دلچسپي هوندي هئي ڪتابن سان، سو ڀريون ڪتابن جون خريد ڪرڻ کان پوءِ ٽيڪسي ۾ بہ راشدي صاحب ڏسندو ڪتابن کي اٿلائي پٿلائي، ۽ مان ٽيڪسي کان ٻاهر گول مٽول ڪتابي جھڙن کي… ائين ئي گذريا هئا، اهي ٻئي ڏينھن لاهور جا.
ان کان پوءِ 1988ع ۾ ريڊيو پروڊيوسر جي ٽريننگ دوران اسلام آباد ويندي ڪيترائي دفعا لاهور مان گذر ٿيو. پنھنجي خرچ تي سفر سبب انھن ڏينھن ۾ هڪڙو ئي دفعو جھاز جو سفر ڪيم، باقي هر دفعي ٽرين ۽ ڪوچ وسيلي ئي اسلام آباد پھچبو هو. گهڻو ڪري گڏيل پروگرام ٺهندو هو، شڪارپور جي آغا محمد علي ۽ جيڪب آباد جي ارشد مراد سان. اسلام آباد کان سنڌ ايندا هئاسين تہ PBC اڪيڊمي کان ئي گڏ نڪرندا هئاسين ۽ راولپنڊي کان ٽرين تي چڙهي سڌو اچي روهڙي اسٽيشن تي لھندا هئاسين، ۽ پوءِ ٽڙي پکڙي ويندا هئاسين. واپس وڃڻ کان اڳ هڪ ٻئي سان فون تي رابطو ڪري، ورري اچي روهڙي اسٽيشن تي ملندا هئاسين ۽ پوءِ شام/ رات واري ڪنھن ٽرين ۾ چڙهي اچي صبح سان لاهور پھچندا هئاسين. لاهور پھچڻ شرط ارشد مراد تہ ڪنھن مالشيءَ کان مٿي کي زور ڏياريندو هو ۽ آغا محمد علي ۽ مان وڃي ڀرپاسي ۾ لوڻا هڻندا هئاسين، پر عام طور تي اسر ويل/ صبح سوير ڪتابي چھرن بجاءِ، لاهور جي پيٽ نڪتل پھلوانن جو ئي درشن نصيب ٿيندو هو ۽ ڪجهہ دير کان پوءِ ڪنھن ڪوچ ۾ چڙهي لاهور کان ڪُوچ ڪري اسلام آباد هليا ويندا هئاسين.
اڪيڊمي پھچڻ تي، لاهور سان تعلق رکندڙ ۽ ڪافي عرصي کان اسلام آباد ۾ رهندڙ اسان جي ساٿي پروڊيوسر رفعت قيوم، لاهورين جي چوڻي ”جس ني لاهور نئين ويکيا وه جميا اي نئين“ ٻڌائي پڇندي هئي، ”لاهور ويکيا؟“
هر دفعي مرڪي وراڻيندو هوس، ”ٿوڙا ٿوڙا.....“
جلترنگ جھڙو مخصوص ٽھڪ ڏئي پنجابي گاڏڙ اردو ۾ کلي چوندي هئي، ”تسي جمي ضرور هو پر اڀي ڇوٽي سي بچي هو!“
سو جڏهن U.N.D.P جي ٽن ڏينھن واري ورڪشاپ لاءِ چيائون تہ اهو ڪراچي بجاءِ لاهور ۾ ٿي رهيو آهي، تڏهن مون هڪدم هاڪار ڪئي تہ شايد هاڻي بالغ نظر سان لاهور ڏسڻ جو موقعو ملي… هاڻي 25 جون 2001ع واري ڏينھن، شام جو ستين وڳي ڪراچي کان PIA جي فلائيٽ 306 PK وسيلي اسان لاهور ڏانھن وڃي رهيا هئاسين.
جھاز جي ايڪانامي ڪلاس ۾، اسان کي سڀني کان اڳيان وارين سيٽن تي ويھاريو ويو هو. رزاق مھر جي واقف ۽ اداڪاريءَ جي شوقين PIA جي هڪ نوجوان آفيسر اسان کي اهي سيٽون وٺي ڏيڻ کان پوءِ، جھاز ۾ سيٽن تي ويھارڻ کان پوءِ فخريا انداز ۾ چيو هو، ”توهان ايڪانامي ڪلاس ۾ هوندي بزنيس ڪلاس جو مزو وٺي سگهو ٿا، ڇو تہ ايڪانامي ڪلاس ۾ سڀني کان اڳيان آهيو ۽ توهان جي سامھون دروازي مان بزنيس ڪلاس نظر اچي رهيو آهي.“
اسان ٽنھي ڏند ٽيڙي نوجوان آفيسر جا ٿورا مڃيا ۽ هو ٿوري دير کان پوءِ هليو ويو. سندس وڃڻ کان پوءِ اسان کي احساس ٿيو تہ اهو نوجوان آفيسر اسان کي ويل ۾ وجهي ويو آهي! ڇو تہ جھاز جي ان حصي ۾ ايئرڪنڊيشنر جي ڪولنگ بنھہ گهٽ هئي. لڳو ٿي اسان ڪنھن جمبوجيٽ تي نہ، پر حيدرآباد کان قمبر، شھداد ڪوٽ ۽ قبو سعيد خان ڏانھن هلندڙ سنڌ لائين جي ڪوچ ۾ سفر ڪري رهيا هئاسين. پگهر اسان جي ڪياڙين کان وهي، ڪپڙن ۾ جذب ٿي رهيو هو.
چوندا آهن تہ هر شيءِ جا ٻہ رخ ٿيندا آهن. سو اهو تہ هو ايڪانامي ڪلاس جي اڳين سيٽن جو منفي پھلو- ۽ مثبت پھلو اهو هو، تہ سامھون واري دروازي مان بزنيس ڪلاس جون خوبصورت ايئر هوسٽيسز نظر اچي رهيون هيون. اسان ايڪنامي ڪلاس جي اڌڙوٽ اسٽيورڊ تان نظرون هٽائي، دروازي جي ٻئي طرف تڪي، ايئرڪنڊيشنر جي ٿڌڪار کان سواءِ اکيون ٿڌيون ڪري رهيا هئاسين. جڏهن تہ اسان سان گڏ سوار ٿيل شوڪت شورو ۽ آغا رفيق پوئتي ڪٿي ويٺا هئا.
اڌ مني ڪلاڪ جي سفر کان پوءِ، ڊنر جي نالي ۾ اڌڙوٽ اسٽيورڊ اسان جي سامھون اسڪولي ٻارن جي لنچ باڪس جھڙا دٻا ڇڏي ويو، پر ان بظاهر ننڍڙي باڪس ۾ سٿيل خوراڪ کائڻ کان پوءِ اندازو ٿيو تہ پاڻ جھڙي ماڻھو جي ڊنر لاءِ اها خوراڪ ئي ڪافي آهي. رزاق ڏند کوٽيندي چيو، ”ورڪشاپ وارا هڪڙي ويلي جي خرچ کان بچي ويا.“
ڳالھين ڳالھين ۾ ڏيڍ ڪلاڪ جو سفر گذري ويو ۽ اسان لاهور جي مٿان اڏامي رهيا هئاسين. لاهور جو سڄو شھر روشنين ۾ جرڪي رهيو هو. رزاق جي واتان بي اختيار نڪتو، ”واھہ ڪيا بات هئي!“
پٺئين سيٽ تان آواز آيو، ”لھور لھور اي جي!“
مون ڪنڌ ورائي پٺئين سيٽ تي ويٺل جهونڙي همراھہ ڏانھن ڏٺو ۽ پنجابيءَ ۾ ئي کيس جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪيم، ”آهو جي- حڪمرانون دي مھربانيان نال!“
پوڙهي پنجابيءَ کي منھنجي ڳالھہ نہ وڻي، ۽ هو هيڏانھن ڏسڻ لڳو.
چند لمحن ۾ اچي جھاز لينڊ ڪيو، جھاز کان لائونج ڏانھن ويندڙ بس ۾ شوڪت شورو ۽ آغا رفيق بہ ملي ويا. سڀئي گڏجي لائونج کان ٻاهر نڪتاسين تہ هڪ همراھہ جي هٿ ۾ جهليل بينر تي نظر پئي، جنھن تي لکيل هو، Portrayal of Women اسان وڃي سندس پاسو ورتو ۽ کيس ٻڌايوسين تہ ڀائو، تون اسان جي ئي انتظار ۾ بيٺو آهين. ان همراھہ اسان کي سامھون بيٺل اواري هوٽل جي ڪوسٽر ۾ وڃي ويھاريو ۽ وري هليو ويو. واپس موٽيو تہ ڪراچي جا ليکڪ قاضي فصيح، سلطانہ صوفي، سيما غزل ۽ ٻيا بہ ساڻس گڏ هئا. ڪوسٽر ڏهن منٽن کان پوءِ وڃي اسان کي اواري هوٽل جي دروازي تي لاٿو. وڏن شھپرن وارو دربان احترام سان سلام ڪري دروازو کولي بيھي رهيو. جڏهن سڀ اندر هليا ويا تہ رزاق مون ڏانھن ڏسندي چيو، ”يار تون ڇو بيھي رهيو آهين؟“
مون شھپري دربان ڏانھن ڏسندي چيو، ”اڪثر وڏن هوٽلن جي دربانن جا شھپر سئنيما اسڪوپ ڇو هوندا آهن؟“
”ڪن وڏن هوٽلن جا دربان وري مني اسڪرين جيان بنھہ بندرا بہ هوندا آهن!“ حق نواز پوئتي ڪنڌ ورائي، ٽھڪ ڏيئي چيو ۽ اسين دروازي کان اندر هليا وياسين.
لاهور جي Avari هوٽل جو لائونج مون کي ڪراچي جي PC کان بہ خوبصورت محسوس ٿيو. ڪائونٽر تان ڪمري جي چاٻي وٺندي اهڙو اظھار آغا رفيق سان ڪيم، تہ هن رسيپشنسٽ ڇوڪريءَ ڏانھن مرڪي ڏسندي چيو، ”واقعي لائونج ڏاڍو خوبصورت آهي.“
آغا رفيق جو جملو ٻڌي ڇوڪريءَ مرڪي ڏنو تہ لائونج وڌيڪ خوبصورت ٿي ويو.
ڪائونٽر تي ئي، چاٻين سان گڏ جوس جا گلاس پياري، لفٽ تائين اسان جي رهنمائي ڪئي وئي ۽ اسان کي چيو ويو تہ، ڊنر لاءِ ڏهين وڳي اچي وڃجو. اسان سڀ مختلف فلورس تي مليل پنھنجن ڪمرن ڏانھن هليا وياسين. فرسٽ فلور تي مان پنھنجي ڪمري جو در کولي رهيو هوس، تہ ڀرسان واري ڪمري جو در کوليندي سيما غزل چيو، ”ڊنر لاءِ وڃو تہ مون کي سڏي وٺجو.“
مون ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪئي ۽ ڪمري ۾ هليو ويس.
صاف سٿري ۽ خوبصورت ڪمري ۾ ضرورت ۽ آرام جي هر شي موجود هئي. باٿ روم سميت مختلف هنڌن تي رکيل ٽي ٽيليفون سيٽ، ڊبل بيڊ، ٽي وي، اي سي. جوسز، ڪولڊ ڊرنڪس ۽ منرل واٽر سان ڀريل فرج، رائيٽنگ ٽيبل ۽ ان مٿان رکيل فروٽ باسڪيٽ، مون هڪ نظر ڪمري جو جائزو ورتو. سامان الماڙي ۾ رکي سادي پاڻي جا ٻہ گلاس پي ليٽي پيس. اڌ ڪلاڪ کن ليٽيو هوندس تہ ڪنھن اچي در کڙڪايو. در کوليم تہ رزاق ۽ حق نواز تيار ٿيا سامھون بيٺا هئا.
”يار شابس اٿئي! اڃا تيار ناهين ٿيو. لاهور ننڊون ڪرڻ آيو آهين ڇا؟“ رزاق چيو.
کين ڪمري ۾ وٺي اچي وقت ڏٺم. پورا ڏھہ ٿيا هئا. هنن کي ويھاري تيار ٿي سوا ڏهين وڳي ڪمري مان نڪتاسين تہ ياد آيو، سيما غزل چيو هو تہ ڊنر تي وڃو تہ سڏي وٺجو، هڪ ٻہ دفعا سندس در کڙڪايوسين پر هوءَ نہ نڪتي تہ اسان هليا وياسين.
ڊنر لاءِ لان ۾ پھتاسين تہ ويٽر اسان کي ورڪشاپ لاءِ آيل مھمانن جي مخصوص ٽيبلن ڏانھن اشارو ڪيو. ڏٺم، سيما غزل اڳواٽ ئي هڪ ٽيبل تي ڪراچي جي ٻين ليکڪن سان ويٺل هئي. هن اسان ڏانھن ڏسي ڪنڌ لوڏيو، پر مون کيس نظرانداز ڪري ٻي وڏي ٽيبل ڏانھن ڏٺو، جتي اڳ ئي ٽي ڄڻا ٻيا بہ ويٺا هئا. اسان ٽئي بہ اوڏانھن وڌي وياسين. تعارف ٿيو تہ خبر پئي تہ اهي ٽئي همراھہ ڪوئيٽا ٽي وي جا ليکڪ هئا، ڊاڪٽر حميد بلوچ، اي ڊي بلوچ ۽ حبيب پانيزئي. هنن سان تعارف ڇا ٿيو، هلڪي قد وارو سنھڙو سيپڪڙو ۽ سانورو اي ڊي بلوچ سنڌي ۾ شروع ٿي ويو، ”سائين مون فقط اردو نہ، پر توهان سڀني جا سنڌي ڊراما بہ کوڙ ڏٺا آهن. بلوچي ٻوليءَ جي T.V ڊرامي جي تہ ابتدا ئي سنڌي ڊرامي کي ترجمو ڪرڻ سان ٿي هئي ۽ سائين، مون کي وسارجو نہ، مان اي ڊي بلوچ آهيان!“
هر جملي کان پوءِ ”سائين مون کي وسارجو نہ، مان اي ڊي بلوچ آهيان.“ چوڻ تي مون کيس کلي چيو، ”پيارا اي ڊي، اڃا تہ پاڻ ٽي ڏينھن هتي گڏ هونداسين، پر تون تہ پھرين ملاقات ۾ ئي ياد رهڻ جھڙي شيءِ لڳو آهين!“
کلي پنھنجو ڪالر ٺيڪ ڪندي چيائين، ”مھرباني- مھرباني. اڪثر نون ملندڙن جي منھنجي لاءِ اهڙي ئي راءِ هوندي آهي.“
”۽ ٻہ ٽي ڏينھن گڏ رهڻ کان پوءِ اها راءِ بدلجي بہ ويندي آهي.“ سندس ساٿي حميد بلوچ جي جملي تي سڀ ٽھڪ ڏيئي کلي پياسين.
جھاز ۾ کاڌل ماني کان پوءِ، هوٽل ۾ پھچڻ تائين منھنجو اهوئي خيال هو تہ رات جي ماني نہ کائبي. ڀل تہ مال پرائو هجي، پر پيٽ تہ پنھنجو آهي، پر خبرناهي تہ لاهور جي گرم موسم جو اثر هو الائي پاڻي جو، تہ هاڻي وري ٺيڪ ٺاڪ بک لڳي هئي. ماني کائيندي ڏٺم تہ ٻين جي بہ ساڳي حالت هئي، هر ڪنھن عام ويلي کان ڪجهہ وڌيڪ ماني کاڌي هوندي.
لان ۾ ٺھيل اسٽيج تان مڌر ڌنن ۾ ڳائيندڙ نوجوانن جي آوازن سان رات ٺرڻ لڳي تہ اسان بہ ڪچھري پوري ڪري ڪمرن ڏانھن روانا ٿياسين.
رات جو دير تائين ننڊ نہ اچڻ واري عادت سبب، ڪمري ۾ پھچي T.V آن ڪيم تہ ويھارو کن چينلز سان گڏ هڪ چينل اواري هوٽل جو بہ هلي رهيو هو، جنھن ۾ هوٽل بابت تعارفي پروگرام پيش ڪيو پئي ويو ۽ گڏوگڏ لاهور جي تاريخي ۽ تفريحي ماڳن بابت بہ ڄاڻ ڏني پئي وئي. اهو پروگرام ڏسي، ڪمري ۾ پيل هوٽل جو لٽريچر کڻي ڏٺم ۽ سرسري طور تي ڏسڻ کان پوءِ اهو لٽريچر پڙهڻ تان ئي ارواھہ کڄي ويو، ۽ خبر پئجي وئي تہ اگھہ آسمان سان ڳالھيون ڪيئن ڪندا آهن! ذري گهٽ ڪپڙن جي قيمت جيترا پئسا انھن جي ڌئارڻ لاءِ هئا، تہ هڪ ويلي جي کاڌي جا پئسا بہ ديڳ برابر هئا!
ميوزڪ سسٽم آن ڪري، اکيون پوري ليٽي پيس. ڪجهہ دير کان پوءِ بک جو احساس ٿيو. وقت ڏٺم، فقط ڏيڍ ٿيو هو. مون کي پڪ ٿي وئي تہ اهو لاهور جي پاڻيءَ جو اثر هو، جو بک پيڇو ئي نٿي ڇڏيو ۽ اها ڳالھہ بہ آساني سان سمجهہ ۾ اچي وئي تہ، لاهوري ماڻھو پھلوان ڇو آهن....!! پيٽ ۾ بک جي چڪن سان گڏ ذهن کي هوٽل جا اگھہ بہ چڪ هڻي رهيا هئا. مون کي بار بار پاڪستان ٽيليويزن ۽ U.N.D.P پاران مليل اهو ليٽر ياد اچي رهيو هو، جنھن ۾ چيو ويو هو تہ ٻن ويلن جي ماني، توڙي صبح شام جي چانھہ ۽ رفريشمينٽ کان سواءِ، جيڪڏهن ڪمري ۾ توهان ڪجهہ گهرائيندا يا ٽيليفون ڪالز ڪندا تہ ان جو خرچ توهان کي پاڻ برداشت ڪرڻو پوندو. نيٺ جڏهن بک برداشت نہ ٿي تہ سائيڊ ٽيبل تان پرس کڻي هڪ نظر کولي ڏٺم ۽ ڀريل پرس تي ڀريل پيٽ کي ترجيح ڏنم. رائيٽنگ ٽيبل تي رکيل، پيڪ ٿيل فروٽ باڪس کي کولي بسم ﷲ ڪيم تہ وڃي دماغ سامت ۾ آيو. دماغ سامت ۾ آيو تہ وري دماغ ڪم ڪرڻ بہ شروع ڪري ڏنو. ريٽ لسٽ کڻي فروٽ باسڪيٽ جي قيمت ڏٺم، پر ڳاٽي ٽوڙ، بلڪہ ڪاڪڙي ٽوڙ اگهن وچ ۾ ڪٿي بہ فروٽ باڪس جي قيمت لکيل ڪانہ هئي! سوچيم لاھہ نڪري ويا. اها مصيبت پڪ سان سڀني کان مھانگي هوندي، پر پوءِ هڪ ڪارڊ تي نظر پئي تہ احساس ٿيم، ڄڻ مون ان فروٽ باڪس کي ٻرو ڏئي وڏي عقلمندي جو ڪم ڪيو آهي. هڪدم اٿي، بيڊ ٽي ۽ اخبار جا ٽيگ کڻي، ڪمري جو دروازو کولي ٻاهر لڳائي ڇڏيم. ڇو تہ فروٽ باڪس سميت اهي شيون، هوٽل پاران مھمانن لاءِ اعزازي طور هيون (روز ٻين ضرورت جي شين سان گڏ ٻہ دفعا فروٽ باڪس ڪمري ۾ ڇڏي ويندا هئا ۽ پاڻ مفت ۾ پئي موج ڪيا)
صبح جو جاڳيس تہ ڏٺم، ساڍا نو ٿيا هئا. بيڊ ٽي لاءِ تہ جاڳ نہ ٿي، پر اٿي وڃي اخبار کنيم. ڏهين وڳي ورڪشاپ جي افتتاحي سيشن ۾ پھچڻو هو، پر عادت موجب اڳ ۾ اخبار پڙهڻ ويھي رهيس. پر لاهور جي اردو اخبار، ڪنھن سنڌي اخبار جي سڪ نٿي لاهي. اڃا اخبار هٿ ۾ ئي هئي تہ دروازو کڙڪيو. در کوليم تہ رزاق مھر ۽ حق نواز سمون سامھون بيٺا هئا.
”يار شابس اٿئي، پوڻا ڏھہ پيا ٿين ۽ تون ويٺو اخبار پڙهين!“ رزاق اندر ايندي چيو.
”بس اجهو ٿو تيار ٿيان.“ اخبار رزاق جي هٿ ۾ ڏئي مان سڌو باٿ روم ۾ هليو ويس.
اسان ٽئي تيار ٿي هال ۾ پھتاسين تہ سڀ مھمان ۽ ميزبان اڳ ئي پھچي چڪا هئا. ورڪشاپ ۾ پنجاھہ کن ماڻھو شامل هئا، جنھن ۾ ميزبانن ۽ مختلف صوبن سان تعلق رکندڙ ڊراما ليکڪن کان سواءِ ڏھہ، ٻارهن نوجوان ڇوڪريون پڻ موجود هيون، جن مان ٽي نينگريون اسان لاءِ سيٽون ڇڏي، پاڻ پوئتي رکيل ڪرسين تي وڃي ويھي رهيون.
اسان جي سامھون ورڪشاپ جي ڪوآرڊينيٽر ۽ اردوءَ جي مشھور ليکڪا حسينا معين ۽ لاهور ٽي وي جي جنرل مئنيجر منيزہ هاشمي ويٺيون هيون. سڀ کان پھرين منيزہ هاشمي پنھنجو تعارف ڪرايو. مون سمجهيو، منيزہ پنھنجي تعارف ۾ شايد ڪٿي نہ ڪٿي پنھنجي والد ۽ اردو جي عظيم شاعر فيض احمد فيض جو حوالو ڏيندي، پر هن پنھنجي پيءُ جي نالي توڙي عظمت کي پنھنجي تعارف لاءِ استعمال نہ ڪيو. تنھن هوندي بہ منيزہ جي ڳالھائڻ وقت منھنجي ذهن ۾ فيض صاحب جو خاڪو پئي ڦريو.
مان فيض صاحب سان ڪڏهن مليو تہ نہ هوس، پر شيخ اياز صاحب پنھنجي ڪچھرين ۾ فيض جو ايتري تفصيل ۽ پيار سان ذڪر ڪندو هو، جو لڳندو اٿم ڄڻ مان پاڻ فيض صاحب سان مليو هجان. فيض صاحب جي هڪ ٻي ٽئلينٽيڊ ڌيءَ سليمہ هاشمي بہ آهي، جيڪا لاهور جي نيشنل ڪاليج آف آرٽس جي پرنسپل آهي.
منيزہ هاشمي پنھنجي تعارف سان گڏوگڏ ورڪشاپ جي طريقه ڪار بابت بہ بريفنگ ڏني. جنھن کان پوءِ حسينا معين ورڪشاپ جي مقصدن بابت ڳالھايو. ان کان پوءِ باقي ويٺلن جو تعارف ٿيو. پاڪستان جي مختلف ٽي وي سينٽرز سان تعلق رکندڙ پنجويھہ ليکڪن کان سواءِ، ورڪشاپ ۾ موجود ڏهن ٻارهن نوجوان ڇوڪرين لاءِ منيزہ هاشمي ٻڌايو تہ اهي لاهور يونيورسٽيءَ جي ماس ڪميونيڪيشن ڊپارٽمينٽ جون شاگردياڻيون آهن ۽ گذريل ٻن مھينن کان ساڻس گڏ اعزازي طور ڪم ڪري رهيون آهن. اهي شاگردياڻيون مستقبل ۾ اليڪٽرانڪ ميڊيا کي جوائن ڪرڻ جو ارادو رکن ٿيون.
جيئن تہ Gender Sensitization Workshop جو موضوع ئي Portrayal of Women in Media هو، تنھن ڪري ابتدا ۾ ئي ملڪ اندر عورت جي حالت ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا ۾ ان جي تصويرڪشي تي بحث ڇڙي پيو. هتان هُتان ڳالھہ ٿيندي وڃي سنڌ تي پھتي ۽ ڳالھہ هلي پئي ڪارو ڪاري جي. ڪيترن همراهن اڻ پوري ڄاڻ سبب تاثر اهو پئي ڏنو، ڄڻ هر ٻيو سنڌي ماڻھو هٿ ۾ ڪھاڙي کڻي مارڻ لاءِ ڪا عورت ڳوليندو ٿو وتي! جڏهن وڌيڪ صبر نہ ٿي سگهيو تہ مون وچ ۾ کڻي رڙ ڪئي ۽ چيم، ”توهان کي سنڌ جي روايتن جي خبر ئي ناهي!“
سڀني ڪنڌ ورائي مون ڏانھن ڏٺو تہ چيم، ”ڪاريءَ جي نالي ۾ قتل ٿيندڙ نوي سيڪڙو کان مٿي عورتون بيڏوهي هونديون آهن ۽ سنڌيءَ ۾ تہ نياڻي لاءِ ست قرآن جو محاورو بہ موجود آهي. هروڀرو سنڌ تي وڌاءُ ڪري الزام نہ هڻو. ڇا پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان ۾ غيرت جي نالي تي خون نٿا ٿين؟ ڀل انھي کي نالو ڪوبہ ڏيو، پر ٻين صوبن جا اهڙا واقعا رپورٽ گهٽ ٿا ٿين، ڇو تہ سنڌ جيان انھن وٽ طاقتور پريس ڪانھي. ڇا يورپ ۾ Honour Killing جي نالي ۾ عورت کي نٿو ڪٺو وڃي؟ طنز جا تير فقط سنڌ کي ڇو ٿا هڻو؟“
منھنجي اوچتو چيل ڳالھين سبب خاموشي ڇانئجي وئي. ڪجهہ لمحن کان پوءِ اي ڊي بلوچ ڳالھايو، ”عورت سان گڏوگڏ بلوچستان ۾ تہ مرد سان بہ ظلم آهي. عورت کي پئسن تي وڪرو ڪيو ٿو وڃي....“
ڪنھن عورت جو آواز آيو، ”مرد سان ڪھڙو ظلم آهي؟“
اي ڊي بلوچ هيڏانھن هوڏانھن ڏٺو ۽ پوءِ پنھنجي ڳالھہ جاري رکي، ”مرد ويچاري کي تہ زال بہ پئسن سان خريد ڪرڻي ٿي پوي!“
حسينا معين مرڪندي اٿي اچي اي ڊي بلوچ جي ڀرسان بيٺي، ”اي ڊي، تو زال پئسن سان خريد ڪئي هئي؟“
”ها.....“ اي ڊي چيو.
”گهڻي ۾؟“ حسينا پڇيو.
”ميڊم اهو تہ سستائيءَ جو زمانو هو، پنجويھن هزارن ۾ مون کي زال ملي هئي.“ اي ڊي سنجيدگي سان چيو، ”هاڻي تہ لک ڏيڍ کان گهٽ زال نٿي ملي!“
”ٻي شادي بہ ڪرڻ چاهين ٿو ڇا؟“ حسينا کلي پڇيو.
”ها بلڪل!“ اي ڊي مرڪي چيو، ”پر پي ٽي وي تان ڊرامن جا ايترا پئسا ئي نٿا ملن جو ٻي زال وٺي سگهان!“
ڪٿان آواز آيو، ”پرائيويٽ پروڊڪشنس لاءِ ڊراما لک، هر سال ٻہ ٽي زالون وٺي سگهندين!“ اوچتو آيل جملي تي ٽھڪڙو مچي ويو.
اي ڊي ڏاڍي سنجيدگيءَ سان چيو، ”بلوچستان سان ظلم آهي. پرائيويٽ پروڊڪشنس وارا بہ ڇڙو ٿا سنڌي ۽ پنجابي ليکڪن کان اردو ڊراما لکرائين!“
پنجاب جي پنجابي بلوچ، ناصر بلوچ کيس جملو ڏنو، ”پوءِ تون لاهور لڏي اچ نہ!“
ناصر جي جملي تي اي ڊي ڏاڍي صاف پنجابيءَ ۾ شروع ٿي ويو. اندر جو اوٻر ڪڍڻ کان پوءِ پڇاڙي ۾ چيائين، ”مون کي وسارجو نہ، مان اي ڊي بلوچ آهيان ۽ ست ٻوليون روانيءَ سان ڳالھائي سگهندو آهيان.“
انھيءَ ڏينھن لنچ بريڪ کان پوءِ به، شام جو پنجين وڳي تائين چرچن گهٻن سان گڏوگڏ سنجيدہ بحث بہ ٿيندو رهيو. خاص طور تي T.V ڊرامي ۾ عورت جي تصوير ڪشي بحث جو موضوع رهيو. بحث جي پڄاڻيءَ تي منيزہ هاشمي اسان جي مستين جو ذڪر ڪندي کلي چيو، ”توهان کي سڀاڻي پنھنجي پاڻيءَ جو اندازو ٿيندو، جڏهن منھنجو مڙس توهان جي جملن جو اچي مقابلو ڪندو ۽ نفسيات بابت ليڪچر ڏيندو. صبح جو مان توهان ڏي اماڻڻ لاءِ جلدي کيس گهران ڪڍڻ جي ڪوشش ڪنديس.“
شام جو ستين وڳي رزاق مھر ۽ مان خريداريءَ جي خيال سان وڃي انارڪلي بازار نڪتاسين. حيدرآباد توڙي لاڙڪاڻي جي ريشم گهٽيءَ واري انداز جي انارڪلي بازار وڌيڪ ڪشادي ۽ وڏي آهي، پر سخت گرمي ۽ ماڻھن جي پيھہ ۾ ساھہ پئي ٻوساٽيو. ان جي باوجود، خريداري ڪندا وڃي انارڪليءَ جي ٻئي ڇيڙي تي پھتاسين. هاڻي حالت اها هئي تہ، اسان جي ٻنھي هٿن ۾ شاپنگ بيگس ۽ اسين هلڻ کان هلاڪ. هڪ دڪان اڳيان رکيل اسٽول تي ساهي پٽڻ لاءِ ويھي رهيس تہ، دڪان وارو ٻاهر نڪري آيو، ”اچو سائين ڇا کپي؟“
”ٻہ ٽي منٽ ترس، واپار جي ڳالھہ پوءِ ٿا ڪيون!“ مون ڪجهہ دير وڌيڪ اتي ويھڻ لاءِ جان ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي.
”منھنجو خيال آهي توهان کي اڃ لڳي هوندي.“ دڪاندار منھنجي جسم سان پگهر سبب چنبڙيل شرٽ ڏانھن ڏسندي چيو.
”ها- پاڻي ملي وڃي تہ.....“
منھنجو جملو پورو ٿيڻ کان اڳ ۾ دڪاندار رڙ ڪري ڇوڪري کي ٿڌيون بوتلون کڻي اچڻ لاءِ چيو.
رزاق ۽ مون حيرت وچان هڪٻئي ڏانھن ڏٺو، ڇوڪري بوتلون آڻي اچي اسان جي هٿن ۾ ڏنيون. ڪولڊ ڊرنڪ پيئندي دڪان ٻاهران ٽنگيل شين تي نظر وڌم تہ حيدرآباد مان گهران نڪرڻ وقت زال جو چيل جملو ياد اچي ويو، ”لاهور مان ڪو سفري بيگ وٺي اچجانءِ.“
مون هڪ بيگ ڏانھن اشارو ڪري پڇيو، ”گهڻي جو آهي؟“
دڪاندار هڪدم بيگ لاهي آيو ۽ قيمت ٻڌائڻ بجاءِ بيگ جون تعريفون ڪرڻ لڳو.
مون دڪاندار جي تعريف کي اڻ ٻڌو ڪري وري چيو، ”گهڻي جو آهي؟“
”ٻہ هزار- فقط ٻہ هزار، توهان لاءِ!“ دڪاندار چيو.
”مان تنھنجو مائٽ آهيان ڇا؟“ منھنجي سوال تي دڪاندار ڦڪي کل کلڻ لڳو.
”سائين ٻہ هزار گهڻا تہ ناهن، فقط ٻہ هزار!“ دڪاندار لفظ فقط تي زور ڏيندي چيو.
”فقط پنج سؤ!“ مون بہ فقط تي زور رکيو.
”سائين توهان کڻي پندرهن سؤ ڏيو.“
”فقط پنج سؤ!“ اسٽول تان اٿندي چيم.
دڪاندار هڪدم کڻي ٿيلھو منھنجي هٿن ۾ ڏنو.
پنج سؤ جو نوٽ ڪڍي دڪاندار جي هٿ تي رکيم ۽ اسٽول تي ٿيلھو رکي، سموريون شاپنگ بيگس ٿيلھي ۾ وڌم تہ رزاق چيو، ”زيب ٿيلھو چڱو ٿو لڳي.“
”پوءِ تون بہ کڻي وٺ.“ ٿڪاوٽ سان چيم.
رزاق پنج سؤ ڪڍي دڪاندار کي ڏنا. اسين اڳتي روانا ٿياسين. رزاق پنھنجي ٿيلھي ڏانھن ڏسندي چيو، ”يار ٻن هزارن جو بيگ پنج سؤ ۾ ڇڏائي ورتئي!“
وراڻيم، ”ٻہ دڪان ٻيا رلون ها تہ ٻہ سؤ اڃا گهٽ ٿي وڃن ها ۽ اهو ٿيلھو ٽن سَوَن ۾ ملي وڃي ها!“
رزاق هلندي هلندي بيھي رهيو. اکيون ڏيکاريندي چيائين، ”پوءِ تڪڙ ڇو ڪيئي، ڪھڙي اسان جي ريل پئي ڇٽي!“
”جيڪا رب جي رضا.“ وراڻيم
”بيشڪ!“ رزاق چيو، ”پر يار زال جي رضا بہ ضروري آهي!“
پنھنجي ٿيلھي ڏانھن ڏسندي چيم. ”ها، انھيءَ لاءِ تہ هي ٿيلھو ورتو اٿم!“
”پر يار، مون کي تنھنجي ڀاڄائيءَ ٿيلھو آڻڻ لاءِ نہ چيو هو.“ رزاق نماڻائيءَ سان چيو.
”هاڻي بس ڪري هل.“ وراڻيم، ”دڪاندار واپس نہ وٺندو.“
”نہ نہ، واپس ڪونہ ٿو ڪيان.“ رزاق هڪدم وراڻيو، ”پر مون کي زال لاءِ ڪپڙن جو جوڙو وٺڻو آهي.“
”پوءِ وٺ نہ.“ کيس صلاح ڏنم.
”تون چونڊي ڏي.“ هن چيو
”نہ بابا، انھي ڌنڌي مان پاڻ نہ ڄاڻون. زناني ڪپڙي جي پاڻ کي خبر نہ پوندي، باقي پرفيوم وغيرہ. وٺين تہ مان مدد لاءِ حاضر آهيان!“
منھنجي انھيءَ معاملي مان اڻ ڄاڻائي ۽ بي حد انڪار جي باوجود، مون کي رزاق جي بيحد اسرار تي، ساڻس گڏ هڪ دڪان ۾ اندر وڃڻو ئي پيو ۽ جڏهن اسين دڪان مان نڪتاسين تہ ڀاڀي لاءِ تہ ڪجهہ بہ چونڊي نہ سگهيا هئاسين، پر ستاويھن سالن جي دوستيءَ دوران جنھن رزاق کي ڪڏهن بہ مون پينٽ شرٽ ۾ نہ ڏٺو هو، تنھن کي مان دڪان مان ئي جينس جي پينٽ ۽ شرٽ پارائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو هوس.
رزاق انارڪليءَ جي حسينائن جي پاسي مان گذرندي، بار بار هيٺ نظر ڪري ڪڏهن پنھنجي پينٽ ڏانھن ٿي ڏٺو تہ ڪڏهن وري مون ڏانھن. هو عجيب ڪشمڪش ۾ مبتلا هو ۽ مان بار بار سندس تعريف ڪري رهيو هوس تہ ڏاڍو سمارٽ ٿي پيو آهين!
هوٽل پھتاسين تہ ساڍا ڏھہ ٿي ويا هئا. ٻئي ٿيلھا هڪ ڪمري ۾ رکي ڊنر لاءِ هيٺ لھي وياسين. لان ۾ پري کان ئي اي ڊي رڙ ڪئي، ”اچو اچو، مان ڪافي دير کان توهان جون واٽون پيو نھاريان.“
”ڇو اڱڻ نہ پيو ٻھارين ڇا؟“ سندس ڀرسان پھچي چيم.
”يار ويھو تہ سھي، شعر شاعري بہ ٿي ويندي!“ اي ڊي ٻانھن ۾ هٿ وڌو.
اسين ويٺاسين تہ ڊاڪٽر حميد بلوچ مرڪي اک هنئي، مان سندس مطلب سمجهي نہ سگهيس، پر جڏهن اي ڊي ڳالھائڻ شروع ڪيو تہ اک هڻڻ جو مطلب بہ جلد ئي سمجهي ويس. اي ڊي بلوچ چيو، ”پيارا سنڌي دوستو! توهان کي هن اي ڊي بلوچ تي فخر ڪرڻ گهرجي.“
”توتي ڇو فخر ڪيون، فخر ڪرڻ لاءِ تہ اسان وٽ موهن جو دڙو بہ آهي!“ کلي چيم.
اي ڊي وڦلندي ۽ جهومندي چيو، ”توهان کي مون تي فخر ضرور ڪرڻ گهرجي، ڏسو مان ڪيڏي صاف سنڌي پيو ڳالھايان. مون کي ست ٻوليون اينديون آهن. مان سچل سرمست جو ڀاءُ آهيان!“ ۽ پوءِ اي ڊي هڪ ئي وقت ستن مختلف ٻولين ۾ ڳالھائڻ شروع ٿي ويو، پر منھنجو ڌيان سندس نہ سمجهہ ۾ ايندڙ ڳالھين کان هٽي ڪمري ڏانھن هليو ويو. ڪمري ۾ رکيل هوٽل جي هڪ ڪارڊ تي پڙهيو هوم تہ غير مسلمن لاءِ دارون پاڻيءَ جو انتظام پڻ آهي. سوچيم، هوٽل جي ڪنھن ويٽر سان سُرُ ملائي همراھہ ”ٻاٽلي“ جو بندوبست تہ ڪري ورتو هوندو، پر جنھن هوٽل ۾ فقط پاڻيءَ جي ڏهن روپين واري بوتل جي قيمت پنجاھہ روپين کان مٿي هجي، اتي ويچارو اي ڊي ٻن ڏينھن جي مدهوشيءَ کان پوءِ هوش ۾ ايندو تہ ڪٿي پورو پوندو! مان اهو ئي سوچيندو رزاق سان گڏ اٿي ٻي ٽيبل ڏانھن هليو ويس، تڏهن بہ ڏٺم تہ اي ڊي پنھنجي منھن ستن ٻولين ۾ سر وکيرڻ ۾ مصروف هو.....
ٻئي ڏينھن صبح جو رزاق ئي اچي مون کي ننڊ مان اٿاريو. ڪمري جو در کوليم تہ رزاق پينٽ شرٽ ۾ سامھون بيٺو مرڪي رهيو هو. رزاق ۽ حق نواز کي ويھاري مان باٿ روم ۾ هليو ويس. باٿ روم مان نڪتس تہ فقط هڪ ڏينھن اڳ پينٽ شرٽ وٺي پائيندڙ رزاق مھر، حق نواز سمي کي پينٽ شرٽ جي فائدن تي ليڪچر ڏئي رهيو هو، جنھن کي اڳ ئي پينٽ شرٽ پاتل هئي!
ڪانفرنس هال ۾ پھتاسين تہ هاشمي صاحب جو ليڪچر جاري هو. اسان ٽئي جتي جتي ڪرسيون خالي نظر آيون، ٽڙي پکڙي ويھي رهياسين. مان قاضي فصيح (جنھن جي تازو هڪ ڪامياب سيريل ”ڪفارا“ ٽيليڪاسٽ ٿي آهي) ۽ عمران شيروانيءَ جي وچ ۾ وڃي ويھي رهيس.
منيزہ جو مڙس هاشمي صاحب، منيزہ جيان وڻندڙ شخصيت جو مالڪ ۽ ڳالھائڻ ۾ ڏاڍو ماهر آهي. سندس ليڪچر ڏاڍو ڀرپور هو، پر اسان جي من ۾ بہ مستيون ڀريل هيون. هاشمي صاحب ليڪچر ۾ هڪ ٿنڪر Debono جو حوالو ڏنو. قاضي فصيح ڊي بونو جي خيال سان اختلاف ڪندي کڻي هڪ سوال اٿاريو. اعتراض جي وچ ۾ شيرواني بہ ٽپي پيو تہ مون بہ کڻي سُرُ وٺرايو. نيٺ هاشمي صاحب کي ڊي بونو جي چيل حوالي تان هٿ کڻڻو پيو. هاڻي تہ قاضي فصيح شينھن ٿي پيو. کلي چيائين، ”هاشمي صاحب، توهان جي جند تہ ڇٽي وئي، پر اسين ڊي بونو کي نہ ڇڏينداسين!“
مون چيو، ”جي هاشمي صاحب، اسان کي ڊي بونو جي ايڊريس ڏيو، پاڻيھي ساڻس نبري وٺنداسين!“
هاشمي صاحب مرڪي اسان جي مستيءَ کي نظرانداز ڪري پنھنجو ليڪچر جاري رکيو، پر سندس ڳالھائڻ جي وچ ۾، جتي بہ ٻن سيڪنڊن جي وٿي پئي ملي، فصيح يا مون جملو اڏائي پئي ڇڏيو، ”سائين اسان کي ڊي بونو جي ايڊريس ڏيو!“
جڏهن اهو جملو پندرهن ويھہ دفعا چئي چڪاسين تہ هاشمي صاحب ليڪچر وچ ۾ روڪي ٽھڪ ڏئي کلي پيو. پنجابيءَ ۾ چيائين، ”ڊي بونو دي ايڊريس دا سانون نئين پتہ، تسي ڪتابان وچ ڊي بونو نال ملو!“
هاشمي صاحب جي ليڪچر کان پوءِ گروپ ايڪسرسائيز ۽ ڊسڪشن وارو سيشن پڄاڻيءَ تي پھتو تہ سيما غزل ۽ مون وڃي منيزہ هاشمي جو پاسو ورتو. چيم، ”ميڊم، اسان توهان جا مھمان آهيون!“
”ها بيشڪ، نھايت قابل احترام مھمان.“ منيزہ مرڪي چيو.
”پر اسين تہ هتي هوٽل ۾ قيد پيا آهيون.“ سيما چيو
مون ڳالھہ کي اڳتي وڌايو، ”T.V تان اسان لاءِ اڄ ڪا گاڏي موڪليو، لاهور جو چڪر تہ هڻون!“
منيزہ کلي چيو، ”بس، ڳالھہ بہ ايتري!“
شام جو منيزہ هڪ وين موڪلي ڏني. ٻاهر نڪتاسين تہ اي ڊي بلوچ پورچ ۾ هڪ چوڪيدار سان ڏيتي ليتيءَ ۾ مصروف هو. ڏيتي ليتيءَ کان پوءِ هن ڪاغذ ۾ ويڙهيل ڪا شيءِ وٺي کيسي ۾ وڌي تہ مان کلي پيس. اي ڊي بلوچ اکيون ڦوٽاري مون ڏانھن ڏٺو، ”ڇو پيو کلين!“
ٽھڪ ڏئي چيم، ”مون سمجهيو هو تہ تون ٻن ڏينھن جي دارون پاڻيءَ کان پوءِ ٻہ مھينا هتي ئي پليٽون صاف ڪرڻ جو ڪم ڪندين، پر تون سياڻو آهين، رستي ڪا مال سستا ڳولي لڌو اٿئي!“
”چڱو هاڻي ڦشري نہ ڪر!“ اي ڊي مون کي چپ رهڻ جو اشارو ڏنو.
”اسان سان گڏ لاهور جو چڪر ڏيندين؟“
”ها، پر توسو تہ ڪمري ۾ وڃي کيسو خالي ڪري اچان!“ اي ڊي ”ٻاٽلي“ جي بار سبب لڙڪي پيل پاسي واري کيسي کي هٿ ڏيندي چيو.
مان ۽ سنڌ کان آيل ٻيا ليکڪ رزاق مھر، حق نواز سمون، شوڪت شورو، آغا رفيق سيما غزل، سلطانہ صوفي ۽ بلوچستان جو ليکڪ ڊاڪٽر حميد بلوچ وين ۾ چڙهي ويٺاسين تہ، سامھون لاهور ٽي وي جون ٻہ ليکڪائون نگھت خورشيد ۽ عائشہ. اسلم بيٺل نظر آيون. کين صلاح ڪئيسين تہ اهي بہ اچي وين ۾ ويھي رهيون. هاڻي اسان اي ڊي صاحب جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. جڏهن اي ڊي دير ڪئي تہ ڊرائيور کي هلڻ جو چيوسين، پر تيسين سامھون اي ڊي کي ڊوڙندو ڏٺوسين. هو اچي سوار ٿيو تہ ڊرائيور پڇيو، ”ڪيڏانھن هلان.“
سيما غزل چيو، ”انارڪلي بازار.“
”هيڏي گرميءَ ۾ انارڪلي! ساھہ ٻوساٽجي ويندو.“ رزاق دانھن ڪئي تہ مون بہ سندس حمايت ڪئي، جو اسان تہ انارڪليءَ مان خريداري وارو ڪم ڪالھہ ئي ڪري چڪا هئاسين.
”انارڪلي ضرور هلڻو آهي، جو مون کي ڪجهہ ڪپڙا خريد ڪرڻا آهن.“ سيما غزل ضد ڪندي چيو، ”ڇو تہ مون کي ايندڙ هفتي بئنڪاڪ وڃڻو آهي.“
ڊرائيور انارڪليءَ جو رخ ڪيو تہ مون شھزادي سليم ۽ انارڪلي جي عشق تي روشني وجهڻ شروع ڪئي.
عائشہ. چيو، ”توهان کي تہ تاريخ جي باري ۾ ڪافي ڄاڻ آهي.“
وراڻيم، ”ها، ميڊم نورجھان جي مھربانيءَ سان!“
”ڇا مطلب؟“ عائشہ. حيرت مان پڇيو، ”ميڊم نورجھان جو تاريخ سان ڪھڙو تعلق!“
وراڻيم، ”ڪافي سال اڳ مون ميڊم نورجھان جي فلم انارڪلي ڏٺي هئي.“
وين ۾ ٽھڪڙو مچي ويو ۽ اسان جلدئي وڃي انارڪلي پھتاسين، جلوس جي شڪل ۾ مشڪريون ڪندا، اسان مختلف دڪانن ۾ داخل ٿيندا رهياسين، پر سيما کي ڪجهہ پسند ئي نہ اچي. رزاق موقعي جو فائدو وٺندي ڀاڀيءَ لاءِ جوڙو ڳولڻ شروع ڪيو، پر کيس ڳالھہ سمجهہ ۾ ئي نہ اچي. نگھت کي چيم تہ ٻيلي منھنجي دوست جي مدد ڪر ۽ ائين رزاق جو مسئلو نگھت خورشيد جي مھربانيءَ سان حل ٿيو. سيما کي بہ مس وڃي ڪجهہ جوڙا پسند آيا ۽ جڏهن اسان واندا ٿي وڃي هڪ جوس جي دڪان تي ويٺاسين تہ، خبر پئي تہ اي ڊي صاحب آهي ئي ڪونہ! جوس پيئڻ بنا سڀ ٻاهر نڪري آياسين ۽ هيڏانھن هوڏانھن واجهائڻ لڳاسين. ڪافي دير کان پوءِ ڏسون تہ عمران شيرواني، جيڪو اسان سان گڏ آيو ئي ڪونہ هو، اهو اي ڊي بلوچ کي ٻانھن کان جهليو پيو اچي! هو ويجهو پھتا تہ آغا رفيق، عمران کان اي ڊي لاءِ پڇيو، ”هي توکي ڪٿان هٿ آيو؟“
عمران کلي چيو، ”مان ڪنھن ”ٻي“ کي ڏسي رهيو هوس تہ هن مون کي ڏسي ورتو ۽ اچي ٻانھن ۾ هٿ وڌائين!“
نگھت، اي ڊي کان پڇيو، ”ڪنھن جي ڪڍ لڳو هئين؟“
”هئي ڪا پرِي پيڪر!“ اي ڊي وراڻيو، ”پر جڏهن اها رش ۾ گم ٿي وئي تہ منجهي پيس ۽ پوءِ....“
”چڱو هاڻي نڪرو هتان!“ شوڪت شوري گرمي جو احساس ڏياريو.
اسان سڀ اچي وين ۾ ويٺاسين ۽ ڊرائيور کي شالامار باغ ڏانھن هلڻ لاءِ چيوسين. شالامار باغ انارڪلي کان ڪافي پري آهي. رستي ۾ ڪچھري ڪندي ڊرائيور کان نالو پڇيم تہ هن وراڻيو، ”محمد خان.“
کلي ٻڌايومانس، ”منھنجو اصل نالو بہ محمد خان آهي.“
”نہ صاحب، توهان چرچو ٿا ڪيو.“ ڊرائيور سنجيدگيءَ سان چيو، ”مان ڊرائيور آهيان ۽ توهان رائيٽر آهيو.“
”اهو تہ سڀ قسمت جو کيل آهي محمد خان!“ کيس چيم، ”ڪو محمد خان ڊرائيور هوندو آهي، ڪو رائيٽر تہ ڪو وري پرائيم منسٽر!“
”ها صاحب ها، بيشڪ!“ منھنجو نالي ڀائي ڊرائيور ٽھڪ ڏئي کلي پيو، ”مون کي ياد آهي پنھنجو نالي ڀائي پرائيم منسٽر محمد خان جوڻيجو.“
اوچتو سڀني کي احساس ٿيو تہ اي ڊي بلوچ صاحب انگريزي ۾ ڪجهہ جهونگاري رهيو آهي.
عمران شيروانيءَ، اي ڊي کي چيو، ”يار ٿورو ڏاڍيان ڳاءِ تہ اسان بہ ٻڌون!“
اي ڊي عمران ڏانھن ڏسي، وڏي آواز سان هٿ ٺوڪيو ڪلام ڳائڻ شروع ڪيو.
My name is A.D
If you are ready
I am also ready….
سڀني ٽھڪ ڏئي عمران ڏانھن ڏٺو، جيڪو ڦڪائي محسوس ڪري رهيو هو. ڪجهہ دير کان پوءِ عمران اي ڊي کان پڇيو، ”اي ڊي، تنھنجو پورو نالو ڇاهي!“
”اي ڊي بلوچ.“ اي ڊي سنجيدگي سان وراڻيو.
”بابا مان پورو نالو ٿو پڇان.“ عمران چيو.
”اي ڊي بلوچ!“ اي ڊي وري بہ سنجيدگي سان چيو.
”تون ڀلي نہ ٻڌاءِ، پر مون کي تنھنجو پورو نالو اچي ٿو.“ عمران چيو.
”اهو وري ڪيئن؟“ اي ڊي پڇيو.
”آخر تہ تون هن ملڪ جو مشھور ليکڪ آهين!“ عمران سنجيدگيءَ سان چيو.
اي ڊي فخر سان پنھنجو ڪالر ٺيڪ ڪري سڌو ٿي ويھي رهيو.
عمران چيو، ”اي ڊي بلوچ! تنھنجو پورو نالو آهي ﷲ ڊرايا بلوچ!“
سڀ کلي کلي کيرا ٿي پيا.
مون کلندي چيو، ”اسان ﷲ بچايو تہ گهڻن جو نالو ٻڌو، پر ﷲ ڊيڄاريو (ﷲ ڊرايا) پھريون دفعو پيا ٻڌون!“
”ان ڪري تہ اسان اي ڊي سان بہ تہ پھريون دفعو مليا آهيون نہ!“ نگھت خورشيد وراڻيو.
اسان جي وين شھر لتاڙي وڃي شالامار باغ وٽ پھتي تہ در بند هو. ٻڌايائون تہ شام جو پنجين وڳي دربند ٿي ويندو آهي.
اسان سڀ مايوسيءَ مان هڪٻئي کي ڏسڻ لڳاسين تہ، ڊرائيور جي سادگيءَ سان چيل جملي ڄڻ ويتر ڦٽن تي لوڻ ٻرڪيو. منھنجي نالي ڀائي ڊرائيور محمد خان چيو، ”جيڪڏهن سوير اچو ها تہ مان توهان کي هندستان جي سرحد وٽان گهمائي اچان ها، هتان فقط پندرهن ڪلوميٽر آهي!“
”هتان انھيءَ کان وڌيڪ پري تہ پنھنجو هوٽل آهي.“ سلطانہ چيو.
”هاڻي کڻي هندستان بجاءِ هوٽل ئي هلو!“ شوڪت چيو.
ڊرائيور وين کي واپس موٽايو تہ نگھت چيو، ”سامھون واري چوراهي تي گاڏي روڪجو، مان اتي ئي ويجهو رهندي آهيان.“
چوراهي وٽ وين بيٺي تہ نگھت وين مان لھڻ کان اڳ ئي، چوراهي تي بيٺل ٺيلھي واري ڏانھن اشارو ڪندي چيو، ”گرميءَ ۾ انھي جو ليمن سوڍا ڏاڍو سٺو اٿو، توهان وڃجو نہ.“
نگھت وين مان لٿي ۽ سڀني لاءِ سوڍا جو آرڊر ڏئي موٽي آئي. اسان سڀ هيٺ لھي بيھي رهياسين. اي ڊي چيو، ”جيسين سوڍا اچي، مان هڪڙي فون ڪري وٺان.“
اي ڊي ڪجهہ پَرڀرو سامھون پي سي او ۾ هليو ويو. اسان سوڍا پي سندس انتظار ڪندا رهياسين. جڏهن اڌ ڪلاڪ گذري ويو تہ حق نواز وڃي کيس جلد اچڻ لاءِ چيو، پر اي ڊي وري دير ڪري ڇڏي. ڪافي دير کان پوءِ مان وڃي اي ڊي جي مٿان بيٺس. خبر ناهي هو ڪنھن سان راز نياز جون ڳالھيون ڪري رهيو هو. ساڻس چرچو ڪيم، ”اي ڊي! وين اسٽارٽ ٿي بيٺي اٿئي. وارو ڪر.“
هن فقط مون ڏانھن مڙي ڏٺو، ۽ وري سندس رسيور سان رومينس شروع ٿي ويو. ٻاهر نڪتس تہ سڀئي وين ۾ ويٺا هئا ۽ پگهر ۾ شم هئا. اسان گُهٽ ۽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ اي ڊي جو انتظار ڪندا رهياسين. ڪنھن چيو، ”ڇڏيو اي ڊي کي، پاڻيھي ايندو.“ پر رحمدل ڊرائيور چيو، ”نہ سائين، ويچارو پرديس ۾ رلي ويندو. هوٽل تائين کيس ڪابہ سڌي بس هتان ملندي ڪونہ ۽ ٽيڪسي ۾ ٻہ ٽي سؤ لڳي ويندس.“
اسان سڀ صبر ڪري پگهر ڳاڙيندا ۽ واٽ نھاريندا رهياسين. ڪافي دير کان پوءِ مس وڃي اي ڊي PCO کان ٻاهر نڪتو تہ ڄڻ سڀني ۾ ساھہ پئجي ويو. پر هي ڇا..... اي ڊي تہ وين ڏانھن اچڻ بجاءِ. مزي سان فوٽ پاٿ تي پسار ڪرڻ ۽ دڪانن جا سائن بورڊ پڙهڻ لڳو. هاڻي سڀني وٺي گوڙ ڪيو تہ ڇڏيو اي ڊي کي تہ ڀلي پيو روڊ ماپي. اسان چوراهي جي ٻئي پار نگھت کي سندس گهر اڳيان لاٿو تہ ڊرائيور وري گاڏي ڦيرائي موٽي آيو، پر انھن ٻن منٽن اندر اي ڊي الائجي ڪيڏانھن غائب ٿي ويو.
نيٺ اسان اي ڊي عرف ﷲ ڊرايا کي ﷲ جي آسري ڇڏي، واپسي جو سفر اختيار ڪيو. رستي ۾ پياري ڊرائيور وري چيو. ”سائين ٻيو ڪٿي بہ هلڻو هجي تہ حڪم ڪيو.“
رزاق مھر هڪدم چيو، ”استاد، هيرا منڊي هليو هل.“
لاهور جي ڳاڙهي بازار عرف هيرا منڊي جو نالو ٻڌي وين ۾ ويٺلن مان ڪيترن هڪ ئي وقت رڙ ڪئي، ”ابا اڳ ۾ اسان کي تہ لاهيو، اسان نہ هلنداسين.“
مون رزاق کي چيو، ”ڇا ڪندين هلي هيرا منڊي؟“
”ڦجي جا پاوا کائيندس!“ رزاق ڏاڍي معصوميت سان چيو.
وين ۾ ٽھڪڙو مچي ويو. رزاق کي چيم، ”يار تون تہ ڪو ڏاڍو بدذوق آهين. لاهور جي مشھور زمانہ هيرامنڊي ۾ وڃي، تون حسينائون ڏسڻ بجا ڍورن جا پاوا کائيندين!“
سيما غزل چيو، ”جنھن کي هيرا منڊي ناهي هلڻو اهو ڀل هوٽل تي لھي وڃي. مان بہ ٿي توهان سان گڏ هيرامنڊي هلان! هيرامنڊي ۾ ڦجي جا پاوا تہ کائينداسين پر حسينائين کي فقط پري کان نہ ڏسنداسين، ڪنھن ڪوٺي تي هلي مجرو بہ ڏسنداسين.“
ڪيترن ئي حيرت مان ڪنڌ ورائي سيما ڏانھن ڏٺو. سيما پنھنجي ڳالھہ اڳتي وڌائي، ”يار، ليکڪ لاءِ مشاهدو ضروري آهي، مون ڪڏهن مجرو ناهي ڏٺو.“
اوچتو ڊرائيور محمد خان رڙ ڪئي، ”سائين منھنجي ڳالھہ بہ تہ ٻڌو!“ سڀني جو ڌيان ڊرائيور ڏانھن ڇڪجي ويو تہ ڊرائيور چيو، ”سائين مان حڪم جو بندو آهيان، مون کي چيو ويو آهي تہ ڀل مھمانن کي سڄو لاهور وڃي گهماءِ، پر ڪنھن اهڙي جاءِ تي وٺي وڃڻ جي اجازت ناهي.“
سڀئي ماٺ ٿي ويا. ڊرائيور وري ڳالھايو، ”هونءَ بہ سائين هيرامنڊي تي اڪثر پوليس جا ڇاپا لڳندا آهن ۽ پيار جي پانڌيئڙن سان گڏ پاون کائڻ جا شوقين بہ وڃي ڪاٺ ۾ پوندا آهن!“
مون رزاق ڏانھن ڏسي چيو، ”پيارا ڇڏ پاون جي پچر، ائين نہ ٿئي تہ سڀاڻي لاهور جي اخبارن ۾ فوٽو ڇپجي ۽ فوٽوءَ هيٺان لکيل هجي تہ سنڌ جا ليکڪ لاهور جي هيرامنڊي مان آواراگردي ڪندي هٿيڪا.“
وين اچي هوٽل اڳيان بيٺي تہ وري ڊرائيور چيو، ”سائين، اڃا بہ ڪنھن کي گهمڻو هجي تہ حڪم ڪيو.“
رزاق مھر، جيڪو پھريون دفعو لاهور آيو هو، تنھن کڻي منھنجي ٻانھن ۾ هٿ وڌو، ”يار مڙئي چڪر ڏئي اچون.“
وين ۾ باقي وڃي بچياسين رزاق، مان ۽ عائشہ. اسلم. عائشہ. ڊرائيور کي پنھنجي گهر جو ڏس پتو ٻڌايو. وين هلي تہ عائشہ. چيو، ”زيب، توهان حيدرآباد ۾ رهندا آهيو نہ؟“
”ها“. وراڻيم
”نصير مرزا کي سڃاڻو؟“
”ها. منھنجي ننڍپڻ جو دوست آهي. اسان ٻئي ريڊيو تي گڏ پروڊيوسر رهيا آهيون.“
”پر توهان تہ ٻڌايو هو تہ توهان ڪنھن ڪاليج ۾ پروفيسر آهيو!“ عائشہ. ٿورو حيرت مان چيو
کلي چيم، ”ڪيترا اديب محبوبائون بدلائيندا آهن، پر مون اوتريون نوڪريون بدلايون آهن. هاڻي مان بيشڪ پروفيسر آهيان، پر ريڊيو سان ناتو نہ ڇنو اٿم. مان گذريل ٻارنھن سالن کان جنھن پروگرام جي ڪمپيئرنگ ڪري رهيو آهيان، ان پروگرام جو ڪيترن سالن کان پروڊيوسر نصير مرزا آهي.“
”منھنجي نصير مرزا سان اسلام آباد ۾ رائيٽرس ڪانفرنس ۾ ملاقات ٿي هئي.“ ٿورڙي وٿيءَ کان پوءِ عائشہ. ڳالھہ جاري رکي،”مان سنڌ اينديس. مون کي شاھہ لطيف وٽ وڃڻو آهي، شيخ اياز ۽ سچل سائين وٽ بہ وڃڻو آهي.“
عائشہ. جي جملي سان مون کي خوشي ٿي تہ هن وٽ شاھہ، اياز ۽ سچل جو تصور زندھہ شاعرن وارو هو. تڏهن تہ هن انھن شاعرن وٽ وڃڻ جي ڳالھہ ڪئي، نڪي مزارن تي حاضري ڀرڻ جي، جيتوڻيڪ وري بہ ڀربي تہ مزارن تي حاضري ئي.
عائشہ. چيو، ”حيدرآباد اچان تہ ان سلسلي ۾ توهان منھنجي مدد ڪندئو؟“
وراڻيم، ”مان يا نصير مرزا، ڀٽ شاھہ تي توهان کي شاھہ سائين ۽ اياز وٽ تہ وٺي هلنداسين، پر سچل سائينءَ ڏانھن وڃڻ لاءِ توهان کي روانو ڪري، پنھنجي دوست مختيار ملڪ، اياز گل يا ادل سومري کي فون ڪري ڇڏينداسين، اهي توهان کي خيرپور کان درازا وٺي ويندا.“
”ها، ائين بہ ٺيڪ آهي.“ هوءِ ادل، اياز گل ۽ مختيار کان بہ واقف هئي.
اوچتو هڪ سنھڙي گهٽيءَ جي موڙ تي عائشہ. ڊرائيور کي گاڏي بيھارڻ لاءِ چيو، ۽ هيٺ لھي موڪلائي ان سنھڙي گهٽي ۾ هلي وئي. هاڻي هجون منھنجو نالو ڀائي ڊرائيور محمد خان، مان، رزاق مھر ۽ لاهور جا رات جي روشنين ۾ جرڪندڙ رستا. محمد خان ڊرائيور سان گڏوگڏ پنھنجي حال سارو گائيڊ وارو ڪم بہ ڏيڻ لڳو. ڪيتري آوارا گردي کان پوءِ گلبرگ کان موٽندي هن هڪ بنگلي ڏانھن اشارو ڪري ٻڌايو. ”او- اهو ميڊم نورجھان جو گهر هيو.“
مون ڊرائيور کي ميڊم نورجھان جي گهر اڳيان گاڏي روڪڻ لاءِ چيو. اسان تازو گذاري ويل عظيم فنڪارا جي گهر کي چند لمحا خاموشي ۽ عقيدت سان ڏسندا رهياسين ۽ پوءِ ڊرائيور کي واپس هوٽل هلڻ لاءِ چيوسين.
رستي ۾ رازق ڦجي جا پاوا نہ کائي سگهڻ جو افسوس ڪرڻ لڳو. ڦجي جا پاوا لاهور ۾ تہ مشھور هيا، پر ڦجي جي هيرامنڊي واري پاون جي دڪان کي اوچتو سڄي ملڪ ۾ شھرت انھن ڏينھن ۾ ملي هئي، جڏهن نواز شريف ٻيو ڀيرو وزيراعظم ٿيو هو، ۽ اخبارن ۾ خبرون ڇپيون هيون تہ نواز شريف جي نيرن لاءِ هڪ خاص جھاز ۾ روز لاهور کان اسلام آباد ڦجي جا پاوا گهرايا ويندا آهن! خير، اهي تہ هيا هڪ وزيراعظم جا شاهاڻا شوق، پر مان لاهور جي روشنين ۽ ويڪرن رستن تي غور ڪري رهيو هئس. لاهور، جنھن کي شريف برادران الائي تہ ڪيترو ٺاهيو ۽ سنواريو آهي. لاهور، جتان فقط هڪڙو ئي ماڻھو وزيراعظم ٿيو، پر منھنجي اصل شھر لاڙڪاڻي مان ٻہ وزيراعظم ٿيا. تڏهن بہ لاڙڪاڻو لاهور جي ويھين حصي جيترو بہ نہ ٺھي سگهيو....... ڀٽو صاحب وزيراعظم ٿيو هو تہ سڄي ملڪ ۾ رڙ پئي ٿي تہ لاڙڪاڻو پيرس ٿي ويو آهي، حالانڪ اڄ بہ لاڙڪاڻو بي شمار مسئلن جي ور چڙهيل آهي..... مون کي بينظير ڀٽو جي چيل جملي جي گهرائيءَ جو احساس ٿيڻ لڳو تہ لاڙڪاڻي ۽ لاهور جي وزيراعظم ۾ ڪيترو فرق آهي......!
وين اچي اواري هوٽل جي مين گيٽ تي اسان پھتي لٿاسين تہ ڊرائيور بہ هيٺ لھي آيو. هن موڪلائڻ لاءِ هٿ وڌايو تہ ڇڪي کيس ڀاڪر پاتم. هن منھنجا هٿ جهليندي ڏاڍي سڪ سان چيو، ”سائين منھنجو نالو تہ محمد خان آهي، پر ڪشميري هئڻ ڪري لاهور ٽي وي تي مون کي سڀئي ڪشمير خان چوندا آهن. ڪڏهن وري لاهور ٽي وي تي اچڻ ٿئي تہ مون کي وسارجو نہ!“
”نالي ڀائي، تون تہ سدائين ياد رهندين! زندگي رهي تہ وري ملنداسين.“ سندس قرب کي دل سان محسوس ڪيم.
رزاق ۽ مان پنھنجي ڪمرن مان تازا توانا ٿي ڊنر لاءِ لان ۾ پھتاسين تہ يارهن ٿي رهيا هئا. سڀ موجود هيا، پر اي ڊي صاحب غائب هو. ٻارهين کان پوءِ اسان سڀ ماني کائي اٿياسين، تڏهن بہ هو ڪونہ پھتو، نہ ڄاڻ ويچارو ڪھڙين راهن ۾ رلي ويو هوندو.....!
29 جون وارو صبح، سال جي انھن ٿورن صبحن مان هڪ هوندو، جن تي مان سوير جاڳيو هوندس. اهو ورڪشاپ جو آخري ڏينھن هو. تيار ٿي ڪمري کان ٻاهر نڪتس تہ رزاق ۽ حق نواز کي ڪوريڊور مان سامھون ايندي ڏٺم. اڄ اسان ٽئي پھريون دفعو وقت تي سيمينار هال ۾ پھتاسين. اڄ نامياري ليکڪ اصغر نديم سيد کي ليڪچر ڏيڻو هو. اصغر نديم ڏاڍو باخبر ماڻھو آهي. خاص طور تي سنڌي ليکڪن کي سڃاڻي ٿو. جڏهن سڀني جو اصغر سان تعارف ٿيو تہ هن مختصر ليڪچر کان پوءِ ڊسڪشن شروع ڪري ڏنو. ٻين ڪيترن مسئلن سان گڏ ڊراما ليکڪن جون مرڪزي ڪھاڻيون چوري ٿيڻ جو ذڪر بہ ڇڙيو.
جڏهن کان پاڪستان ۾ پرائيوٽ پروڊڪشن تحت ٽي وي ڊراما تيار ٿيڻ شروع ٿيا آهن، تڏهن کان خاص طور تي اهو آزار وڌيو آهي. ٿيندو ائين آهي تہ توهان ڪنھن ڊرامي جي ڪھاڻي ڪنھن ڊائريڪٽر سان ڊسڪس ڪئي، يا ڪنھن محفل ۾ توهان ڪو آئيڊيا ٻڌايو. جيڪڏهن توهان جي اها ڪھاڻي ڪنھن ڪاٽڪو ليکڪ يا ڊائريڪٽر جي دماغ ۾ ويھي وئي تہ توهان جيسين اهو ڊرامو سوچيو ۽ لکو، ان کان اڳي اهو لکجي تيار ٿي ويندو آهي ۽ اصل ليکڪ کي خبر تڏهن پوندي آهي، جڏهن اهو اوچتو ٽي وي آن ڪندو آهي تہ، کيس خبر پوندي آهي تہ سندس ڪھاڻي چوري ٿيڻ کان پوءِ ڊرامي جي صورت ۾ لکجي، سينا زوريءَ سان اچي ٽي وي تي ڪنھن ٻئي ليکڪ جي نالي سان هلڻ لڳي آهي. اهڙي هڪڙي چوري منھنجي بہ ٿي آهي. منھنجي هڪ ڪھاڻي پنھنجي ئي هڪ سنڌي ليکڪ جي کاتي ۾ وڃي ٿي، جنھن اردو ۾ اها پنھنجي ڊراما سيريل جو حصو بڻائي ڇڏي هئي. اهڙن معاملن تي ڪڏهن ڪڏهن گوڙ گهمسان بہ ٿيندو آهي. منھنجو اهو معاملو بہ ڪاوش اخبار جي صفحن ۽ ٽي وي انتظاميہ تائين بہ وڃي پھتو هو.
خير.... ورڪشاپ ۾ تہ مون انھيءَ معاملي جو هروڀرو ذڪر نہ ڇيڙيو، پر ڊرامن جي مرڪزي خيال جي چوري ٿيڻ واري ذڪر تي، ڪراچي جي ليکڪا سلطانہ صوفي، جيڪا اوڀر پاڪستان جي پھرين وزيراعليٰ ۽ شير بنگال سڏجندڙ مولانا فضل حق جي پڙپوٽي آهي، سا ڏاڍي ڏکاري ٿي وئي. هن چيو تہ منھنجي ڪھاڻي جي ٿيل چوري منھنجي ماءُ جي موت جو سبب بڻي آهي! سلطانہ ٻڌايو تہ، ”مان ڪيتري عرصي کان اردو جي ڊائجسٽن ۾ افسانا لکندي هيس. منھنجو هڪ افسانو پڙهي، پرائيويٽ پروڊڪشن جا ڊراما تيار ڪندڙ هڪ ڊائريڪٽر مون سان رابطو ڪري، ان افساني جي مرڪزي خيال تي ٽي وي سيريل لکي ڏيڻ لاءِ چيو، هڪ لک ٽيھہ هزار معاوضو طئي ٿيو. سوچيم، معاوضو وٺي اڳ ۾ امڙ لاءِ مٺائي خريد ڪري پوءِ گهر وينديس. معاهدو ڪرڻ ۽ معاوضي جو اڌ ايڊوانس ڏيڻ واري ڏينھن ڊائريڪٽر پنھنجي آفيس مان گم ٿي ويو ۽ سندس آفيس جي هڪ نوجوان مون کي لڪ ڇپ ۾ معلومات ڏني تہ ڊائريڪٽر توهان جي ڪھاڻيءَ جي مرڪزي خيال تي ڪراچيءَ جي هڪ ٻي ليکڪا کان سيريل لکرائي رهيو آهي. اها ڳالھہ ٻڌي مان ڏک مان سڌو گهر هلي ويس. گهر جي در تي پھچڻ شرط ڏک مان روئي پيس. امڙ کي سبب ٻڌايم تہ کيس دل جو دورو پئجي ويو ۽ هوءَ ٻن ڏينھن کان پوءِ مري وئي.....“ اهو ٻڌائيندي منھنجي پاسي ۾ ويٺل سلطانہ جون اکيون آليون ٿي ويون. مون سامھون رکيل ٽشو پيپرز جو دٻو سلطانہ ڏانھن سوري ڇڏيو. هوءَ ٽشو کڻي اکيون اگهڻ لڳي. سڄو ماحول ڏکارو ٿي ويو، پر سامھون ويٺل ڪراچيءَ جي هڪ ليکڪا ڪاوڙ مان سلطانہ ڏانھن گهوري رهي هئي…
ٽي بريڪ دوران اصغر نديم سيد اچي ڀاڪر وڌو ۽ منھنجي هڪ سال اڳ ٽيليڪاسٽ ٿيل ڊراما سيريل ”جانشين“ جي تعريف ڪرڻ لڳو. هن ايڏا تعريفي جملا چيا جو مون ڪنڌ هيٺ ڪري کڻي کيس هٿ ٻڌا ۽ چيم، ”منھنجي سيريل بابت اسلام آباد جي ڪنھن محفل ۾ توهان پاران چيل اهڙا جملا، منھنجي دوست جامي چانڊئي مون تائين اڳ ئي پھچايا هئا. مان ٿورائتو آهيان توهان جو.“
اصغر نديم سيد سان منھنجي اڳ فقط هڪڙي ملاقات ٿي هئي. ٽي چار سال اڳ، ڪراچي ۾ اداڪار شفيع محمد شاھہ جي گهر، رات جو دير تائين هلندڙ دوستن جي ”محفل“ ۾..... پر اها ملاقات بہ اصغر کي ياد هئي. حالانڪہ ”محفلن“ واريون اهڙيون ملاقاتون عام طور تي ٻي ڏينھن صبح جو، بلڪہ منجهند جو ننڊ مان جاڳڻ کان پوءِ ياد ناهن رهنديون.
ٻڌايو ويو تہ ٽي بريڪ کان پوءِ مختصر ويهڪ ٿيندي، جنھن ۾ ورڪشاپ ۾ شريڪ ٿيندڙن کي سرٽيفڪيٽ ڏنا ويندا ۽ اڄ شام توهان جي ڪراچي روانگي آهي. ٽي بريڪ کان پوءِ اسان پنھنجن ڪمرن ڏانھن هليا وياسين. پيڪنگ ڪري واپس پھتاسين تہ سڀني شريڪ ٿيندڙن کي پاڪستان ٽيليويزن ۽ يونائيٽيڊ نيشنس ڊيولپمينٽ پروگرام پروجيڪٽ پاران سرٽيفڪيٽ ڏنا ويا. منيزہ هاشمي ۽ پروجيڪٽ ڊائريڪٽر عظما هارون سڀني آيلن جا ٿورا مڃيا ۽ سڀني کي گروپ فوٽو لاءِ سڏيو ويو. جڏهن آفيشل فوٽوگرافر گروپ فوٽو ڪڍي ورتو تہ، ٻين شريڪ ٿيندڙن مان ڪن پنھنجون ڪئميرائون ڪڍي فوٽوگرافر کي ڏنيون تہ اسان جي ڪئميرا سان بہ گروپ فوٽو ڪڍي ڏي. جڏهن فوٽو گرافر رزاق مھر جي ڪئميرا سان فوٽو ڪڍيو تہ ڪئميرا ڪجهہ وڏو آواز ڪيو. تنھن تي منيزہ هاشمي چيو، ”هي ڪئميرا تہ ڏاڍو شور ٿي ڪري!“
مون ڏاڍيان چيو، ”خبر تہ پوي، تہ اها ڪئميرا سنڌ کان آئي آهي!“
منيزہ کلي وراڻيو، ”ها، اڄڪلھہ سنڌ مان پاڻيءَ جي کوٽ جون خبرون پيون اچن!“
پنج ٿي رهيا هئا. اسان کي چيو ويو تہ ساڍي پنجين وڳي سامان کڻي رسيپشن تي پھچون، ستين وڳي اسان جي فلائيٽ آهي. اسان سڀ هڪٻئي کان موڪلائڻ لڳاسين تہ نگھت خورشيد چيو، ”مان سنڌي ليکڪن کي پڙهڻ چاهيان ٿي.“
وراڻيم، ”اسان سنڌي ليکڪ ٽي وي ڊراما تہ اردوءَ ۾ بہ لکندا آهيون، باقي اسان جا ڪتاب سنڌي ۾ ئي هوندا آهن.“
چيائين، ”مان سنڌي پڙهڻ جي ڪوشش تہ ڪنديس، توهان جو ڪو ڪتاب ڇپيو آهي؟“
”ڪو هڪڙو نہ، پر ڊزن کان مٿي.“ وراڻيم
”ٿي سگهي تہ هڪ ٻہ ڪتاب مون کي موڪلي ڏجو.“ هن پنھنجي ايڊريس لکي کڻي مون کي هٿ ۾ ڏني.
پنجاب جي هڪ ڪاليج ۾ ليڪچرار نگھت کي چيم، ”مان انھيءَ معاملي ۾ ڏاڍو سست آهيان. پر ڪوشش ضرور ڪندس.“
مون کي محسوس ٿيو تہ سنڌي ليکڪن جي اردوءَ ۾ لکيل ٽي وي ڊرامن ڏسڻ سبب هوءَ سنڌي ادب پڙهڻ لاءِ ڏاڍي اتاولي هئي.
آغا رفيق، شوڪت شورو، رزاق مھر، حق نواز سمون ۽ مان سامان سوڌو گڏ وڃي رسيپشن تي پھتاسين. اسان سڀني کان وائوچر صحيح ڪرايا ويا. اهي سمورا بل تہ ورڪشاپ انتظاميہ کي ڀرڻا هئا، پر رزاق مھر کان عام مارڪيٽ ۾ ڏھہ رپين ۾ ملندڙ منزل واٽر جي استعمال ڪيل بوتل جا ٻاونجاھہ روپيا ورتائون.
آغا رفيق ڏانھن هوٽل جا فقط اٺ رپيا نڪتا. آغا صاحب اٺ رپيا ڏيڻ کان پوءِ کلي چيو، ”مون تہ فقط هڪڙو آلو بخارو کاڌو هو!“
آغا رفيق جو جملو ٻڌي منھنجو تہ ساھہ سڪي ويو. آغا کي چيم، ”يار انھيءَ حساب سان تہ پوءِ منھنجو سر ويو. مون تہ چئن پنجن سڄن سارن فروٽ باسڪيٽس کي ٻرو ڏنو هو.... حالانڪ هوٽل جي لٽريچر مطابق تہ اهي مفت هيون!“
آغا رفيق مون ڏانھن مرڪي نھاريو تہ منھنجو ساھہ ويتر سڪي ويو. منھنجي پريشاني ڏسي آغا ٽھڪ ڏئي کلي پيو، چيائين، ”پريشان نہ ٿي، اهي فروٽ باسڪيٽس بيشڪ مفت هيون، مون هڪڙي لوڪل فون ڪال ڪئي هئي. اٺ روپيا ان جا ورتا اٿائون.“
مون وائوچر تي صحيح ڪئي تہ مون کان ٻاونجاھہ روپيا گهريائون. منھنجي پڇڻ تي چيائون تہ منرل واٽر جي هڪ بوتل جا. مون اعتراض ڪيو تہ بابا مون تہ فرج ۾ رکيل شين جو فقط درشن ڪيو هو، ڪا بہ شيءِ استعمال نہ ڪئي هئي. رسيپشنسٽ ڇوڪريءَ مرڪي چيو، ”پر هڪڙي بوتل کليل هئي.“
سوچيم، مون کان اڳ ساڳي ڪمري ۾ رهيل ڪنھن همراھہ جو کاتو منھنجي لاءِ کلي پيو آهي، سو مون ان اڻ ڏٺل مھربان جي نالي تي سھڻي ڇوڪريءَ کي ٻاونجاھہ روپيا کڻي ادا ڪيا ۽ اسان هوٽل جي ڪوسٽر ۾ ايئرپورٽ روانا ٿياسين.
جھاز ۾ آغا رفيق ۽ شوڪت شوري جون سيٽس ونڊو سائيڊ کان گڏ هيون. رزاق، حق نواز ۽ منھنجون وچ وارين چئن سيٽس ۾ گڏوگڏ. پنھنجين سيٽس تائين پھتاسين تہ چئن مان هڪ سيٽ تي هڪ نوجوان برگر ڇوڪري ويٺي هئي. سندس ڀرسان رزاق جي سيٽ هئي، پوءِ منھنجي ۽ پوءِ حق نواز جي. رزاق کي ٺونٺ هڻندي چيم، ”هل پيارا پنھنجي پياري سيٽ تي!“
حد کان وڌيڪ شريف ماڻھو، ويچاري رزاق مھر جي حالت ڏسڻ جھڙي هئي. هن هڪ نظر برگر ڇوڪريءَ کي ڏٺو ۽ پوءِ مون ڏانھن ڏسندي چيائين، ”يار تون کڻي انھي سيٽ تي ويھہ نہ.“
کلي رزاق کي چيم، ”ٺيڪ آهي، مان ئي ڏکئي وقت ۾ دوستن جي ڪم ايندو آهيان. منھنجو ٿورو وسارجانءِ نہ.“ منھنجي ويھڻ کان پوءِ رزاق اچي منھنجي پاسي ۾ ويٺو.
جھاز اڏامڻ کان اڳ حفاظتي تدبيرن واري روايتي انائونسمينٽ ٿيڻ لڳي، جنھن ۾ اهو بہ چيو ويو تہ اڏام دوران جيڪڏهن جھاز ۾ دونھون ڀرجي وڃي تہ، توهان سيفٽي جيڪٽس پائي جھاز جي فلاڻي طرف هليا اچجو.
رزاق مھر جھاز جي ايئرڪنڊيشنر مان اٿندڙ ڪولنگ ويوز ڏانھن اشارو ڪري، ڀرسان لنگهندڙ ايئرهوسٽس سان چرچو ڪيو، ”یہ دہواں سا کہاں سے اٹھتا ہے!"
ايئرهوسٽس پھرين تہ ڇرڪي اي سي ڏانھن ڏٺو، ۽ پوءِ ساڳي چرچي واري انداز ۾ اهو چوندي هلي وئي تہ، ”يه دهوان سان AC سي اڻهتا هئي.“ پر مون ڏٺو تہ ڀرپاسي ۾ ويٺل ڪجهہ مسافر خوف مان هيڏانھن هوڏانھن ڏسي رهيا هئا. 206PK فلائيٽ ٽيڪ آف ڪيو تہ ٿڪاوٽ سبب مون اکيون پوري ڇڏيون. ننڊاکڙي ڪيفيت ۾ هوس تہ رزاق ڌونڌاڙيو، ”چانھہ پيئندين؟“
”ها!“ سيٽ تان ڪنڌ کڻڻ کان سواءِ هلڪي آواز ۾ وراڻيم، ائيرهوسٽس چانھہ ڏئي وئي. چانھن پيئڻ کان پوءِ ٿڪاوٽ جو ڪجهہ احساس گهٽيو تہ انائونسمينٽ ٿي، ”اسان مقرر وقت کان پندرهن منٽ پھرين ڪراچيءَ ۾ لينڊ ڪنداسين.“ ۽ ان جي ڪجهہ منٽن کان پوءِ ٻاهر نھار ڪيم تہ اسان ڪراچي مٿان اڏامي رهيا هئاسين. جھاز ٺيڪ رات جو سوا اٺين وڳي، سوا ڪلاڪ اندر اچي اسان کي ڪراچيءَ لاٿو هو.
ايئرپورٽ تان ٻاهر نڪتاسين تہ ڪراچي T.V پاران موڪليل گاڏي اسان لاءِ بيٺي هئي. حق نواز کي سندس گهر لاٿوسين تہ آغا رفيق ۽ شوڪت شوري ڊرائيور کي سھراب ڳوٺ هلڻ لاءِ چيو، جتان کين حيدرآباد جي ڪوچ ۾ سوار ٿيڻو هو.
انھيءَ ڏينھن ۽ سڀاڻي تي، منھنجي ناٽڪ رنگ لاءِ لکيل ڊرامي ”ميڏا عشق وي تون“ جي رڪارڊنگ ڪراچي ٽي وي تي جاري هئي. مون ڊرامي جي پروڊيوسر اعجاز عليم عقيلي سان واعدو ڪيو هو تہ، لاهور مان موٽندي رات ڪراچي ۾ رهي پوندس ۽ ٻئي ڏينھن ٽي وي تان ٿيندو پوءِ حيدرآباد ويندس، پر جڏهن گاڏي سھراب ڳوٺ تي پھتي تہ مان بہ پنھنجي ڊرامي جي رڪارڊنگ وساري گاڏيءَ مان لھي پيس. رزاق مھر گهڻو ئي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي، پر مان کانئس موڪلائي شوڪت شوري ۽ آغا رفيق سان گڏ ڪوچ ۾ سوار ٿي ويس.
رات جو يارهين وڳي حيدرآباد ۾ پنھنجي گهر جي ڪال بيل تي اچي آڱر رکيم تہ لڳو، ڄڻ لاهور ۾ گهاريل ٽي ڏينھن هڪ لمحي برابر هجن، ۽ سمورين يادگيريون انھي هڪ لمحي جا ٽڪرا هجن.... اندران پنھنجي ننڍڙي پٽ شھريار، جنھن کي اسين سڀ گهر ڀاتي پيار مان جانو چوندا آهيون، تنھن جي خوشي وچان رڙ ٻڌم، ”پپا اچي ويو!“
ننڍڙي جانوءَ ئي ڊوڙي اچي در کوليو، در تي بيٺي ئي کيس کڻي ڀاڪر ۾ ڀريم تہ مون کي احساس ٿيو، زندگي ڪنھن بہ ڊرامي کان وڌيڪ خوبصورت آهي.
(2001ع)