ڪرشن چندر: سڀني جو ليکڪ
اڄوڪي سنڌ کي پنھنجو لڳندڙ هي ليکڪ، 23 نومبر 1913ع تي، ڀرت پور (راجستان) هندوستان ۾ پيدا ٿيو، جتي سندس والد ميڊيڪل آفيسر هو. سندس پيءُ جو نالو گوري شنڪر هو، جيڪو اصل وزير آباد (هاڻوڪي پاڪستان جي پنجاب صوبي) جو رهاڪو هو. سندس ماءُ جو نالو پرميشوري ديوي هو. ڪرشن کي ٽي ڀائر ۽ هڪ ڀيڻ هئي ۽ هو انھن سڀني ۾ وڏو هو. سندس ڀاءُ مھيندر ناٿ ۽ ڀيڻ سرلا ديوي پڻ مڃيل ڪھاڻيڪار هئا. هن پنھنجي پيءُ ماءُ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي، ”بابا جو رنگ ڀورو، امڙ جو ڪڻڪائون ۽ بابا جي ويڪري پيشاني، ۽ امڙ جون ممتا ڀريل وڏيون وڏيون اکيون اڄ بہ ياد اٿم.“
هو ننڍپڻ کان 1929ع تائين پونڇ ۾ رهيو ۽ شروعاتي تعليم بہ اتي ئي حاصل ڪيائين. ميٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ هو 1929ع ۾ لاهور آيو، جتي 1933ع ۾ بي-اي ۽ 1935ع ۾ انگريزي ادب ۾ ايم. اي ڪيائين ۽ پوءِ ماءُ جي خواهش تي ايل-ايل-بي بہ ڪيائين، پر وڪالت ڏانھن سندس لاڙو ڪڏهن بہ نہ ٿيو.
ڪرشن چندر جي پھرين زال جو نالو وديا وتي هو. اها شادي لاهور ۾ ٿي هئي. ڪرشن چواڻي، ودياوتي سان شادي وارو سال 1933ع يا 34ع هو. جڏهن تہ وديا جي چوڻ موجب سندن شادي 1939ع يا 1940ع ۾ ٿي هئي. چيو وڃي ٿو تہ ودياوتي ڏاڍي تنگ نظر ۽ چيڙاڪ عورت هئي ۽ ڪرشن سان سندس ڪا بہ ذهني هم آهنگي نہ هئي. اهو ئي سبب آهي، جو ڪرشن ذهني سڪون لاءِ گهر کان ٻاهر ئي واجهائيندو رهندو هو. هن ڪيترائي عشق بہ ڪيا، پر نيٺ سلميٰ صديقيءَ سان شادي ڪيائين.
سلميٰ صديقيءَ سان شادي وقت مذهبي مسئلو سندس سامھون آيو. جيتوڻيڪ هو خانداني حوالي سان هندو هو، پر نظرياتي طور تي اشتراڪي هو، هن انھي ئي فلسفي کي پنھنجي فن ۾ بہ سموهيو هو. تہ اهوئي جذبو سندس زندگي تي ڇانيل بہ رهيو. پر مذهب کان انڪار جي باوجود هو مذهبي سوچ کان پنھنجو تعلق ٽوڙي بہ سگهيو. جڏهن سندس ڪو ويجهو دوست يا مائٽ بيمار ٿي پوندو هو ۽ هو موت کي ويجهو ايندي محسوس ڪندو هو، تڏهن سندس هٿ دعائن جي صورت اختيار ڪري وٺندا هئا ۽ هو خدا کي ٻاڏائڻ لڳندو هو.
جڏهن سلميٰ صديقيءَ جي ماءُ ضد ٻڌي بيٺي تہ سندن شادي اسلامي طريقي مطابق ٿيندي، تڏهن ڪرشن نالي ماتر ضد ڪرڻ کان پوءِ راضي ٿي ويو، سندس نالو ”ﷲ رکا“ رکيو ويو، پر کيس اهو نالو نہ وڻيو ۽ پوءِ سندس نالو بدلائي وقار الملڪ رکيو ويو. پر هو وري بہ ڪرشن چندر ئي رهيو. هو نالن جي هير ڦير ۾ نہ، پر انسانيت جي اعليٰ آدرشن ۾ يقين رکندڙ ذهن جو مالڪ هو. انھيءَ سلسلي ۾ سلميٰ صديقيءَ جو چوڻ آهي تہ، ”يقينن هو انسانيت تي ئي يقين رکندو هو، ڪنھن ازم يا مذهبي روايتن جو پابند نہ هو. پر هن، مون کي ڪنھن بہ قيمت تي حاصل ڪرڻ ٿي چاهيو.“
سلميٰ صديقيءَ سان سندس شادي 7 جولاءِ 1961ع تي نيني تال ۾، اسلامي رسمن مطابق ٿي. ڪرشن چندر کي پھرين زال وديا وتيءَ مان ٽي ٻار ٿيا، هڪ پٽ ۽ ٻہ ڌيئر. وديا وتيءَ سان سمورا لڳ لاڳاپا ختم ڪرڻ کان پوءِ بہ هو کيس گهر جو خرچ پکو ڪشادو ڏيندو هو، ۽ اهو سلسلو ڪرشن چندر جي موت تائين جاري رهيو. ساڳئي وقت ٻارن جي تعليم ۽ تربيت ڏانھن بہ هو خاص ڌيان ڏيندو رهيو. نہ فقط اهو، پر هن پنھنجي وصيت ۾ سلميٰ لاءِ ٽيون حصو رکيو ۽ باقي ٻہ حصا ۽ پنھنجي ڪتابن جي رائلٽي ودياوتيءَ جي نالي ڪيائين. جيئن کيس ڪا بہ تڪليف نہ ٿئي. سلميٰ صديقيءَ مان کيس ڪوبہ اولاد نہ ٿيو. پر هن سلميٰ جي اڳ ڄائي پٽ کي بہ مثالي پيءُ جيان بيحد محبت ۽ شفقت سان پاليو.
ڪرشن بنيادي طور تي نھايت ٿڌيءَ طبعيت جو مالڪ هو، هو صاف سٿرا ۽ نفيس ڪپڙا پائيندو هو ۽ سٺو کاڌو کائيندو هو.
هن لکڻ جي شروعات لاهور ۾ ئي 1935ع کان ڪئي ۽ سندس ڪھاڻين جو پھريون مجموعو بہ لاهور مان ئي 1939ع ۾ ”طلسم خيال“ جي نالي سان ڇپيو. 1935ع ۾ ئي سندس پھريون ڊرامو ”حجامت“ پڻ ڇپيو هو. 1938ع ۾ ”انجمن ترقي پسند مصنفين“ جي پھرين ڪانفرنس ڪلڪتي ۾ ٿي هئي، جنھن ۾ ڪرشن چندر پنھنجي صوبي (پنجاب) جي نمائندگي ڪئي هئي. کيس انھيءَ تنظيم جو پنجاب لاءِ سيڪريٽري پڻ چونڊيو ويو هو. جڏهن هو دهلي ۽ بمبئي ۾ وڃي رهيو هو، تڏهن اتي بہ کيس انھي تنظيم جو سيڪريٽري چونڊيو ويو هو.
سرڪاري نوڪري ۾ ريڊيو تي هو نومبر1939ع ۾ پروگرام اسسٽنٽ جي حيثيت سان مقرر ڪيو ويو هو، پر هو ڪم ڊرامي جي پروڊيوسر طور ڪندو رهيو. انھيءَ زماني ۾ مشھور ليکڪ سعادت حسن منٽوءَ، پروڊيوسر ڪرشن چندر لاءِ ڪيترائي ڊراما لکيا هئا. 41-1940ع ۾ ڪرشن پاڻ بہ ريڊيو لاءِ ڪجهہ ڊراما لکيا.
جيتوڻيڪ سرڪاري نوڪري سندس طبعيت جي خلاف هئي، پر سندس ڪم اهڙو هو، جنھن جو واسطو سڌو سنئون ادب ۽ فن جي متحرڪ دنيا سان هو، تنھن ڪري نوڪريءَ واري زماني ۾ بہ سندس اندر جو ليکڪ سگهارو ئي ٿيندو رهيو، پر سرڪاري نوڪري سندس ذهن کي ڏانوڻ وجهي نہ سگهي.
پنھنجي باغي طبعيت سبب هو ڪڏهن بہ سرڪاري نوڪريءَ کي ذهني طور تي قبول ڪري نہ سگهيو، تنھن ڪري نوڪريءَ سان نڀاءُ بہ ڪري نہ سگهيو. ريڊيو جي نوڪريءَ ۾ هو لاهور، دهلي ۽ لکنو جي اسٽيشنس تي رهيو. اها نوڪري هن فقط ٽي سال ڪئي ۽ مناسب موقعو ملڻ شرط استعفيٰ ڏئي ڇڏيائين، پر هن بھر:حال جيترو بہ عرصو نوڪري ڪئي، ايمانداري، محنت ۽ سچائيءَ سان ڪئي.
نوڪري ڇڏڻ کان پوءِ ڪرشن چندر شاليمار پڪچرز پونا سان لاڳاپجي ويو. هو بمبئي جي فلمي دنيا سان بہ وابستہ رهيو. پنھنجي هڪ ڊرامي ”سراءِ سي باهر“ تي ساڳئي نالي سان فلم ٺاهيائين. هڪ ٻي فلم بہ ٺاهيائين، پر ڪاروباري لحاظ کان اهي ٻئي فلمون ناڪام ثابت ٿيون.
پر فارمنگ آرٽ سان ننڍپڻ کان ئي دلچسپي هيس. اسڪول واري زماني ۾ ئي هن ڪجهہ اسٽيج ڊرامن ۾ بہ حصو ورتو هو. اهو ئي سبب آهي، جو پنھنجي ٻنھي ذاتي فلمن جي ناڪاميءَ کان پوءِ بہ هو فلمي دنيا سان هڪ وڏي عرصي تائين لاڳاپيل رهيو، بمبئي وڃڻ کان پوءِ هن فلم کي پنھنجي گذر سفر جو وسيلو بڻائي ورتو هو. هن ذاتي فلمون ٺاهڻ جو خيال تہ دل مان ڪڍي ڇڏيو، پر ٻين فلمن لاءِ هو مڪالما، منظرناما توڙي ڪھاڻيون پڻ لکندو رهيو، پر حقيقت ۾ هو پاڻ کي مطمئن ڪري نہ سگهيو. انھيءَ جو سبب اهو هو تہ، هو جنھن ذهني سطح جو ماڻھو هو، فلمن جو معيار انھيءَ سطح تي پھچي نہ سگهيو. تنھن ڪري اڳتي هلي هن فقط ڪھاڻي ۽ ناول تي ئي ڌيان ڏنو ۽ اهو ئي سندس آخري دور تائين گذر سفر جو وسيلو بہ رهيو.
هن جو قلم ايترو تہ سگهارو هو، جو هن نہ فقط پنھنجي قلم کي روزگار جو وسيلو بڻايو، پر هن ايترو ڪجهہ ڪمايو ۽ سندس زندگي ائين گذري، جنھن لاءِ ٻيا لکندڙ سڌون ڪندا آهن.
ڪرشن چندر جي مقبوليت فقط هندستان يا پاڪستان تائين محدود ناهي رهي، روس ۽ جرمني سوڌو هو دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ مقبول رهيو. اڳوڻي سوويت يونين جي ڏهن زبانن ۾ ڪرشن جي ڪھاڻين جا 21 مجموعا ترجمو ٿيا، جن جي ڪاپين جو ڳاڻيٽو اٺ لک پنجهٺ هزار آهي. روس ۾، ڪيترن تبصرن کان سواءِ سندس ناول ”باون پتي“ تي تحقيقي مقالو پڻ لکيو ويو. ڪرشن جي چوڻ موجب روس ۾ سندس ڪتابن جي رائلٽي ويھہ لک روپيا موجود هئي.
ڪرشن چندر جيتري مقبوليت اردوءَ جي ڪنھن ٻئي ڪھاڻيڪار کي ناهي ملي، پروفيسر خواجا احمد فاروقي لکيو آهي، ”ڪرشن چندر جي ڪتابن جو دنيا جي سٺ زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي.“
ساهتيه اڪيڊمي دهلي مطابق، سندس ڪتاب انگريزي، روسي، ڊچ، ناروين، فرينچ، اٽالين، جرمن، چيڪ، روماني، پولستاني، هنگرين، سلواڪ ۽ ٻين ڪيترين پرڏيھي ٻولين ۾ ترجمو ٿي مقبوليت ماڻي چڪا آهن، جنھن ڪري سندس نالو عالمي افسانوي ادب ۾ ڳڻجڻ لڳو آهي.
دنيا جي انيڪ ٻولين کان سواءِ هندستان جي تہ مڙني ٻولين ۾ سندس ڪتاب ترجمو ٿيا ۽ اڪثر ٻولين ۾ کيس انھن ٻولين جي اصل ليکڪن کان بہ وڌيڪ مقبوليت ملي. هندستان ۾ سندس مقبوليت جو هڪ دلچسپ رخ اهو بہ هو تہ، هو وڏن وڏن مشاعرن ۾ پنھنجي ڪھاڻي ٻڌائي، مشاعري جو رنگ ڦيرائي وٺندو هو. سندس موجودگيءَ ۾ مڃيل شاعر بہ شعر پڙهڻ کان ڪيٻائيندا هئا. ڪرشن چندر جي ڪھاڻي ئي اصل مشاعرو سمجهي ويندي هئي.
سردار جعفري جھڙي مڃيل نقاد ۽ شاعر، ڪرشن چندر جي انھيءَ خوبي بابت لکيو آهي، ”سچ تہ ڪرشن جي نثر تي مون کي ريس ايندي آهي. هو بي ايمان شاعر آهي، جيڪو ڪھاڻيڪار جو روپ اختيار ڪري ايندو آهي ۽ وڏين وڏين محفلن ۽ مشاعرن ۾ اسان سڀني ترقي پسند شاعرن کي شرمسار ڪري هليو ويندو آهي. هو پنھنجي هڪ هڪ جملي تي غزل جي مصرعن وانگر داد حاصل ڪندو آهي ۽ مان دل ئي دل ۾ خوش ٿيندو آهيان، تہ چڱو ٿيو جو انھيءَ ظالم کي مصرع موزون ڪرڻ جو سليقو نہ آيو، نہ تہ ڪنھن شاعر کي اسرڻ ئي نہ ڏئي ها.“
ڪرشن چندر بنيادي طور تي شاعراڻو ذهن رکندڙ انسان هو. کيس ڪيترن ئي شاعرن جو ڪلام ياد هوندو هو. اهو ئي سبب آهي، جو سندس نثر ۾ شاعراڻي سونھن موجود آهي. هتي انھيءَ واقعي جو ذڪر دلچسپي کان خالي نہ ٿيندو تہ، اسڪول واري زماني ۾ ئي سندس لاڙو شاعري ڏانھن ٿيو هو هن ڪا شي لکي ۽ پنھنجي اسڪول جي استاد کي ڏيکاري هئي، جيڪو شاعر بہ هو. سندس استاد دينا ناٿ شوق نٿي چاهيو، تہ هن ئي شھر ۾ ڪو ٻيو شاعر بہ سڃاتو وڃي، تنھن ڪري رقابت مان سندس تخليق پڙهي، هڪ چماٽ سندس ساڄي ڳل تي هنئي ۽ ٻي کاٻي تي وهائي ڪڍيائين ۽ چيائين، ”هي شاعري آ؟ هن جو رديف ڇا هي؟ قافيو ڪٿي آهي؟ بحر ڪھڙو آ وزن ڪٿي آ؟“
اهي ڏينھن، اهي شينھن- وري ڪرشن چندر شاعري ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪئي، پر مزي جي ڳالھہ اها بہ آهي، تہ جڏهن 1973ع ۾ هندستان سرڪار پاران ڪرشن چندر بابت ڊاڪيومينٽري فلم ٺاهي پئي وئي، ۽ فلم يونٽ سان گڏ ڪرشن چندر، پونڇ پھتو هو، تڏهن سرڪاري ڪامورن کان سواءِ شھرين جي هڪ وڏي انگ سندس آجيان ڪئي هئي ۽ شھرين پاران ڏنل آجياڻي ۾ ڪرشن چندر جي ساڳئي استاد، جنھن کيس شعر لکڻ تان مار ڏني هئي، ڪرشن چندر جي شان ۾ اچي شعر پڙهيو!
مشاعرن کان سواءِ ڪرشن پنھنجون ڪھاڻيون، ڪھاڻيءَ جي خاص ويهڪن ۽ بہ پڙهي ٻڌائيندو هو. هڪ ڪھاڻي ويهڪ جي باري ۾ اردوءَ جو هڪ سٺو ڪھاڻيڪار، رام لعل لکي ٿو، ”10 نومبر 1973ع جي شام تي ساهتيا اڪيڊمي اتر پرديش پاران، لکنو ۾ ڪوٺايل هڪ ڪھاڻي ويهڪ ۾ ڪرشن چندر ڪھاڻي پڙهي ۽ ايترو داد حاصل ڪيو، جو پوءِ ڪوبہ ڪھاڻيڪار ڄمي نہ سگهيو ۽ ٻين ڪھاڻيڪارن پنھنجي ڪھاڻين جو فقط خلاصو ٻڌائي جان ڇڏائي!“
نئين ٽهيءَ جي ڪيترن ئي اديبن سندس اسٽائيل ۾ لکڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هو سدائين کين اهو ئي چوندو هو تہ، ”ڪرشن چندر بڻجڻ کان پاسو ڪيو، مون جھڙو ٿيڻ جي ڪوشش نہ ڪيو. اهي ٿيو، جيڪي توهان آهيو. جيڪي توهان ٿي سگهو ٿا. ادب ۾ پنھنجي سڃاڻپ برقرار رکڻ، پنھنجي شخصيت ۽ انفراديت جي ڇاپ پنھنجي فن تي ڇڏڻ هر ليکڪ لاءِ ضروري آهي.“
ڪيترن ئي ليکڪن سندس فني پيچري تي هلڻ جي ڪوشش ڪئي. جيتوڻيڪ هو مڃيندا نہ هيا، پر فن جا پارکو سندن تحرير جو رنگ ڏسي ٻڌائيندا هيا تہ، اهو ڪنھن جو انداز آهي. ڪلام حيدري، انھي سلسلي ۾ لکي ٿو، ”ڪيترائي ليکڪ تنھنجي مس ۾ قلم ٻوڙي لکن ٿا، جيتوڻيڪ اهي اعتراف نٿا ڪن. پر ڇا تنھنجي مس جو رنگ ماڻھو نٿا سڃاڻن! تنھنجي مس جو رنگ اردو ڪھاڻيءَ جي سينڌ جو سيندور آهي.“
ڪيترائي ڪھاڻيڪار ڪرشن چندر کي پنھنجي ڪتابن تي مھاڳ لکي ڏيڻ لاءِ چوندا هئا، ۽ هو هر ممڪن حد تائين ڪنھن سان بہ سڌو انڪار ڪري نہ سگهندو هو. اها ڳالھہ بہ حيران ڪندڙ آهي تہ چڱا ڀلا ڪھاڻيڪار چاهيندا هئا، تہ ڪرشن سندس ڪھاڻي پڙهي ۽ ٻہ لفظ تعريف جا چئي ڇڏي تہ سندن محنت سجائي ٿئي، ۽ سندن لکيو ڪنھن ڪم جو ٿئي. اهڙن ليکڪن ۾ ڪرشن چندر جو يار ۽ مشھور ڪھاڻيڪار، خواجا احمد عباس بہ هڪ هو. هو لکي ٿو، ”جڏهن بہ ڪھاڻي لکڻ ويٺس تہ ڪوشش اها رهيم تہ منھنجي ڪھاڻي ۾ بہ ڪرشن جھڙي جهلڪ اچي. سندس نقل تہ مون اڄ تائين ناهي ڪيو، پر اهو خيال ضرور رهيو تہ ڪرشن اها ڪھاڻي پڙهي ۽ پسند ڪري تہ ڪا ڳالھہ ٺھي.“
”آگ ڪا دريا“ جھڙي شاهڪار جي خالق، اردوءَ جي هڪ وڏي ليکڪا، قرة العين حيدر ليکو آهي تہ، ” سندس ڪھاڻيون اسان کي ڪيڏيون من موهيندڙ ۽ انوکيون لڳنديون هيون. هلڪي هلڪي شعريت، حسن، زندگيءَ جو احساس، ڄڻ لکڻ واري هڪ طلسمي آئينو اهڙي زاويي کان رکيو هجي، جو اسان جي ڄاتل سڃاتل دنيا هڪ مختلف رنگ ۾ نظر اچڻ لڳي.“
ڪرشن چندر جي فن جو سڀ کان اهم عنصر سندس اسلوب (Style) آهي. سندس ڪا بہ تحرير هجي، اها سندس اسٽائيل مان سڃائي وڃي ٿي. اهو اسلوب ايڏي دلڪشي رکي ٿو، جو انھيءَ ۾ سندس ڪيترائي ڪمزور پھلو بہ لڪي وڃن ٿا. سندس اسٽائيل کي لفظن ۾ سميٽڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي.
اسٽائيل جو ذڪر ڪندي ٽيني سن چوي ٿو، ”ڌيان لائق ڳالھہ اها ناهي تہ اسين ڇا چئي رهيا آهيون، پر اها آهي تہ اسين ڪيئن چئي رهيا آهيون.“
سنڌيءَ جي سڀ کان وڌيڪ مقبول ڪھاڻيڪار، امر جليل چيو آهي، ”ڇٽيھہ ٿيمز کان وڌيڪ دنيا ۾ ڪا شيءِ ناهي، ناول هجي، افسانو هجي يا ڊرامو، ٿيم ڦري ڦري اهي ئي ايندا. ڳالھہ آهي پريزنٽيشن جي، ڪير ڇا ٿو پريزنٽ ڪري، ڪھڙي نموني ٿو ڪري.“
مٿين راين کي نظر ۾ رکي، جيڪڏهن اسان ڪرشن چندر جي پريزنٽيشن کي ڏسون، تہ هو اسان کي حيران ڪري ٿو ڇڏي. هن سوين ڪھاڻيون ۽ ڪيترائي ناول لکيا، پر اسان کي ورلي ڪٿي يڪسانيت جو احساس ٿيندو. هو هر دفعي اسان کي هڪ نئين دنيا ڏيکاريندو محسوس ٿئي ٿو، ۽ هر دفعي هڪ نئين احساس ۽ نئين جذبي سان آشنا ڪري ٿو. سندس تحرير جي انداز ۾ ڪٿي بہ لفاظي نٿي ملي. نہ فقط اسٽائيل، پر فڪري حوالي سان بہ ڪرشن چندر تمام گهڻي اهميت رکي ٿو. ڪرشن فقط هڪ ڪھاڻيڪار ۽ ناول نگار ئي نہ، دانشور ۽ مفڪر بہ آهي. سندس علمي وسعت ۽ فڪر جي گهرائي بہ حيران ڪندڙ آهي. نہ فقط سندس تحريرن ۾ انسانيت جي اعليٰ آدرشن جو فلسفو چٽو پٽو ملي ٿو، پر هن پنھنجي نظريي جي پرچار ۾ بہ فن کي هٿان وڃڻ ناهي ڏنو ۽ نظريي ۽ فن جي توازن کي برقرار رکيو آهي. هو اشتراڪي هئڻ جي باوجود تنگ نظر نہ هو، پر مذهبي، سياسي، سماجي ۽ ٻي هر قسم جي تنگ نظريءَ کان مٿاهون هو. هو دنيا جي هر مظلوم جو ساٿي هو. هن دنيا ۾ هر هنڌ ٿيندڙ ناانصافيءَ خلاف آواز اٿاريو. پوءِ کڻي اها طاقت جي زور تي هجي، نسلي مت ڀيد جي هجي، سامراجيت جي يا مذهبي فرقي پرستيءَ جي بنيادي تي.
ڪرشن چندر پنھنجي نظريي جي حوالي سان عملي زندگي ۾ بہ هڪ ڪميٽيڊ ليکڪ هو. هو ڪاليج مان ڀڄي، مشھور انقلابي ڀڳت سنگهہ جي جٿي ۾ شامل ٿي ويو هو. کيس گرفتار ڪري، ٻہ مھينا لاهور جي لال قلعي واري عقوبت خاني ۾ پڻ واڙيو ويو هو، پر جڏهن حڪومت کي سندس خلاف ڪوبہ ثبوت ملي نہ سگهيو، تڏهن کيس آزاد ڪيو ويو هو.
ڪرشن چندر جي پنھنجي نظريي سان وابستگي خشڪ ۽ بي روح نہ هئي، پر سندس ڳانڍاپو زندگيءَ جي انھن رشتن سان بہ هو، جن جو تجربو ناهي ڪري سگهبو ۽ جيڪي ڪنھن نظريي جي پڙ ۾ ناهن ماپندا. سندس لاءِ زندگي فقط سماجي، معاشي ۽ معاشرتي سنگهرن جو ئي نالو نہ هئي. انسان جي معصوميت، انساني رشتن جو تقدس، دوستي، خلوص، محبت ۽ قرباني جا مضبوط ٻنڌڻ بہ سندس جمالياتي احساس جا اهم عنصر آهن. اهو ئي سبب آهي جو عورت جو تصور، گهر، خاندان، معاشري ۽ انساني قدرن جي محور جي طور تي هن وٽ احترام لائق آهي. پنھنجي ڪھاڻي ”پريتو“ ۾ ڪرشن، عورت جي محبت جي سچي جذبي ۽ سندس انتقام جي باھہ، ٻنھي کي ڏاڍي خوبصورتي سان بيان ڪيو آهي. انھيءَ ڪھاڻيءَ جي هيروئن هڪ اهڙي عورت آهي، جنھن پنھنجي مڙس هٿان، پنھنجي محبوب کي قتل ٿيندي ڏٺو آهي.
جنھن زماني ۾ ڪرشن پنھنجي فني سفر جي ابتدا ڪئي هئي، اهو زمانو ننڍي کنڊ ۾ وڏي اٿل پٿل وارو وقت هو. هن پنھنجي اکين سان قتل ٿيندي ۽ رت سان رستن کي ريٽو ٿيندي ڏٺو، اهو ئي سبب آهي جو ورهاڱي جي فسادن سندن دل کي ڌوڏي وڌو، پر انسانيت مان سندس ويساھہ ختم نہ ٿيو، هو انھن فسادن واري دور ۾، فسادن کي ئي موضوع بڻائي لکندو رهيو. انھيءَ پس منظر ۾ لکيل سندس ڪھاڻيون، لال باغ، هڪ طوائف جو خط، جيڪسن، امرتسر آزادي کان اڳ، امرستي آزادي کان پوءِ، اسان وحشي آهيون. پشاور، ايڪسپريس، جانور ۽ ٻيو موت اهڙيون ڪھاڻيون آهن، جن کي انساني احساس جي تاريخ جو حصو چئي سگهجي ٿو. هو مشاهدي خاطر، فسادن جو جائزو وٺڻ لاءِ بمبئي جي اهڙن علائقن ۾ بہ هليو ويندو هو، جتي وڃڻ موت کي نينڍ ڏيڻ برابر هو. ڇو تہ سندس خيال هو تہ زندگيءَ جي عڪاسي ٻُڌ سُڌ تي ڪرڻ ممڪن ئي ناهي. اهو ئي سبب آهي، جو اهي ننڍا ننڍا واقعا بہ، جن کي اسين انتھائي غير اهم سمجهندا آهيون، انھن کي بہ هو پنھنجي فني سگهہ وسيلي اهم بڻائي ٿو ڇڏي.
اسٽائيل ۽ فن سان گڏ ڪرشن چندر جو ٻوليءَ ڏانھن بہ خاص ڌيان هو. هو لکي ٿو، ”مشيني دور، اسان جي اجتماعي زندگيءَ کي وسيع ڪري ڇڏيو آهي. جيئن جيئن انسان ترقي ڪندو ٿو وڃي، سندس شخصي زندگيءَ جو دائرو گهٽ ۽ سندس اجتماعي زندگيءَ جو ڦھلاءَ وڌي رهيو آهي. هاڻي اسين هڪٻئي جي گهڻو ويجهو اچي ويا آهيون. انھن حالتن ۾ هڪٻئي کي سمجهڻ جو تجسس قدرتي طور تي وڌي وڃي ٿو. ان ڪري هڪ وڌيڪ آسان زبان ۽ محاوري جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.“
هو زبردست تخليقي ذهن رکندڙ ليکڪ هو. ڳالھين مان ڪو جملو، روزاني زندگيءَ جو ڪو واقعو، حادثو يا ڪنھن غير معمولي شخصيت سان ملاقات سبب سندس ذهن ۾ ڪھاڻيءَ جو بنيادي خيال اچي ويندو هو. خواجا احمد عباسي لکيو آهي تہ، ”ڪرشن چندر جو دماغ هڪ اهڙي آٽوميٽڪ مشين آهي، جنھن جي جڪڙ ۾ اچي، هر تجربو ۽ مشاهدو، سندس هر سک ۽ ڏک، سندس هر دوست ۽ دشمن، ڪھاڻيءَ جي قالب ۾ فٽ ٿي وڃي ٿو.“
ڪرشن چندر پنھنجي ذهن جي ڪينواس تي اڀرندڙ ڪھاڻين جا پلاٽ هڪ رجسٽر ۾ لکي رکندو هو ۽ جڏهن ڪنھن پلاٽ تي ڪھاڻي لکي وٺندو هو، تہ ان کي رجسٽر مان ڪٽي ڇڏيندو هو. هو لکڻ ويھندو هو، تہ پنھنجي تحرير کي پورو ڪري پوءِ ساهي پٽيندو هو، ۽ لکڻ کان پوءِ نظرثاني نہ ڪندو هو. هو اڪثر هڪ ڏينھن ۾ هڪ کان وڌيڪ ڪھاڻيون بہ لکي وٺندو هو. نہ فقط ڪھاڻي، پر ناول لکڻ جي معاملي ۾ پڻ هو ڏاڍو تڪڙو هو. هن پنھنجو پھريون شاهڪار ناول ”شڪست“ جيڪو 1943ع ۾ ڇپيو هو، ٻاويھن ڏينھن اندر، هڪ هوٽل ۾ رهي لکي پورو ڪري پبلشر جي حوالي ڪري ڇڏيو هو. هڪ ٻيو مشھور ناول ”هڪ گڏھہ جي آتم ڪٿا“ هن فقط ڏهن ڏينھن اندر لکيو هو. سندس اڪثر ناول طويل ناهن، ۽ سندس ڪيترن ناولن کي تہ طويل ڪھاڻي بہ چئي سگهجي ٿو، ڇو تہ هن ناول لکڻ لاءِ پنھنجي افسانوي فن توڙي انداز ۾ ڪا وڏي تبديلي نہ ڪئي هئي.
هن اڪثر نثري صنفن کي پنھنجي اظھار جو وسيلو بڻايو ۽ هر صنف تي پنھنجي اڻ مٽ چاپ ڇڏي، پر بنيادي طور تي هو ڪھاڻيڪار ئي رهيو. اڄ بہ سندس سڃاڻپ جو سڀ کان وڏو حوالو اهو ئي سمجهيو وڃي ٿو. ان جي باوجود سندس ناولن ۾ اهڙا شاهڪار ملن ٿا، جيڪي ناول جي تاريخ جو سرمايو آهن. شڪست، جب کيت جاگي، ايڪ عورت- هزار ديواني، آسمان روشن هي، باون پتي، چاندي ڪا گهائو، ايڪ گڌي ڪي سرگزشت، برف ڪي ڦول، زرگائون ڪي راني، ميري يادو ڪي چنار ۽ غدار- سندس شاهڪار ناول آهن.
ڪرشن چندر کي ٻاراڻي ادب جي اهميت جو بہ احساس هو. هن نہ فقط ٻارن لاءِ ذڪر جوڳي تعداد ۾ لکڻيون لکيون. پر انھن ۾ ٻارن جي دلچسپيءَ کي برقرار رکڻ لاءِ طلسماتي فضا کي بہ استعمال ڪيو، پر ان فضا ۾ بہ هن پنھنجي ڳالھہ ڪئي آهي. هن جادوگرن، جنن ۽ پرين کي بہ نيون معنائون ڏنيون آهن ۽ انھن ڪردارن وسيلي بہ هن تھذيبي ۽ سماجي مسئلن کي ٻارن جي ذهنن تائين پھچايو.
ڪرشن پنھنجي 64 سالن جي زندگي مان 40 سال ادب کي ارپيا. هن مسلسل لکيو. ڪھاڻيون، ناول، ڊراما، فلمي ڪھاڻيون، مڪالما، منظرناما، ٻارن جو ادب- هن ايترو تہ گهڻو لکيو، جو سندس مڪمل فهرست ٺاهڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي، پر ايترو گهڻو لکڻ جي باوجود بہ، شايد ئي سندس ڪا لکڻي اهڙي هجي، جيڪا پڙهڻ تي دل نہ چاهي. ڇو تہ هو شعوري ڪوشش تحت پنھنجي نظريي جي پرچار تہ ڪندو هو، پر انھيءَ سان گڏ سندس تحرير ۾ جيڪو طنز ۽ مزاح وارو رنگ آهي، اهو سندس هر لکڻيءَ کي دلچسپ ڪري ٿو ڇڏي. هوائي قلعي، فلمي قائده، شڪست ڪي بعد، مزاحيا افساني ۽ ايک گدي هي سرگزشت- پڙهڻ سان سندس طنز جي روپ کي ڏسي سگهجي ٿو. ڪرشن جو قلم ڪنھن نشتر جيترو سخت ۽ چڀندڙ بہ آهي تہ ڪنھن مصور جي برش جھڙو نرم پڻ. سندس خشڪ موضوعن ۾ بہ طنز ۽ مزاح جو رنگ ملي ٿو، جنھن ڪري سندس تحرير پڙهندڙ کي موهي وجهي ٿي. باون پتي ۽ بورين ڪلب، انھيءَ جا بھترين مثال آهن. اردو ادب ۾ اهي ڪتاب، انھيءَ حوالي سان خاص اهميت رکن ٿا. اهڙو ئي رنگ ٻارن لاءِ سندس لکيل ناولن ۾ بہ ملي ٿو تہ هن جي ڊرامن ۾ بہ. سرائي سي باهر، قاهره ڪي ايڪ شام ۽ مس باٽلي والا- ڊرامي جي تاريخ ۾ اهم جاءِ والارين ٿا.
سندس مزاح پڙهندي کل روڪڻ ڏاڍو مشڪل ڪم هوندو آهي:
”ڪجهہ پياريندينءَ نہ؟“
”ڇا پيئندين؟“
”چپن جي ورموٿ، اکين جي شيمپيئن، عشق جي اسڪاچ!“
”پادر جي برانڊي نہ؟“
”اها شادي کان پوءِ.“
”ايڪ گڌي ڪي سرگزشت“ طنز جي حوالي سان هڪ شاهڪار آهي. انھيءَ ناول جي ذڪر کان سواءِ اردو مزاح جي تاريخ اڻ پوري رهجي ويندي.
سنڌي ادب کي، دنيا جي بھترين ادب جا ترجما ڏيندڙ، ڪرشن چندر جي ناول ”غدار“ جي سنڌيڪار، ولي رام ولڀ هڪ هنڌ لکيو آهي، تہ سندس طنز تمام سٺي ۽ پر اثر آهي..... سندس ڪردار کانئس مختلف ناهن. هڪ ڀيري کانئس پڇيو ويو هو، ”شڪست جو شيام ڪير آهي؟“
”مان!“ ڪرشن چندر وراڻيو.
”تائي ايسري؟“
”مان!“
”۽ اهو گڏھہ؟“
”اهو بہ مان ئي آهيان- انھي لاءِ جو سڀني جانورن ۾ مون گڏھہ کي ئي وڌيڪ عقلمند ڏٺو آهي. چوڻ لاءِ تہ انسان ئي سڀ کان وڌيڪ عقلمند مڃيو ويندو آهي، پر انسان گذريل ٻن جنگين ۾ جيڪي ڏنو آهي، اهو ڏسي ۽ انھيءَ تي غور ڪري، اهوئي محسوس ٿئي ٿو تہ دنيا ۾ سڀ کان عقلمند جانور گڏھہ ئي آهي.“
ڪرشن چندر ٻالڪپڻ کان جواني جي خوبصورت ڏينھن تائين، هڪ وڏو عرصو ڪشمير ۾ رهيو. ڪشمير جي خوبصورت وادين ۾ فطرت جي سونھن سندس شاعراڻي من کي ڏاڍو متاثر ڪيو ۽ انھي اثر هڪ ليکڪ جي حيثيت ۾ کيس ڏاڍو فائدو ڏنو، جو سندس منظرنگاريءَ جو ڪو جواب ناهي.
منظرنگاري، افسانوي ادب ۾ اهم جاءِ والاري ٿي. ڪيتريون ڳالھيون، جيڪي هزارين لفظن جي مالا ۾ بہ نہ پوئجي سگهن، سي ڪنھن هڪ منظر سان ئي واضح ٿي وينديون آهن. ڪرشن چندر جي اک منظر کي ائين جهٽي وٺندي هئي، جئين ڪئمرا جو فوڪس- ۽ اکين جي ماڻڪين ۾ بيٺل منظرن کي هو ڪاغذ تي منتقل ڪرڻ ۾ بہ ڪمال درجي جي مھارت رکندو هو. سندس مھارت سبب، لفظن سان ڪاغذ تي پينٽ ڪيل اهي منظر، پڙهندڙ جي دل تي نقش ٿي ٿا وڃن:
”هڪ وڏي پپل جي وڻ هيٺان ڳئون ۽ مينھون آرام ڪري رهيون هيون، پر سندن ڌنار اتي نہ هو. اهو هڪ ڳوٺ هو. رستي جي ٻئي پاسي لاري هڪ ڪني دُٻي جي ڀرسان گذري رهي هئي. هڪ مينھن پاڻي ۾ گهڙي رهي هئي. خاڪي ڪپڙا پھريل هڪ عورت پاڻي ڀري رهي هئي. هڪ سندر ۽ سانورين ٻانھن واري نوجوان ڇوڪري سوٽيءَ سان آلن ڪپڙن کي سٽي رهي هئي. رستي جي ٻئي پاسي هڪ وڏو بڙ نظر اچي رهيو هو، جنھن تي ٽپال جو ڳاڙهو دٻو لڙڪي رهيو هو. وڻ جي هيٺان هڪ ڀڳل ڇڪڙو پيو هو. انھي تي چار سک هڪ بيحد ميري تاس سان راند کيڏي رهيا هئا. انھي کان اڳتي اهوئي ميدان هو، اهو ئي وارياسو رستو، اها ئي تيز اس ۽ ميلن تائين پکڙيل ٻني.“
سندس منظرنگاريءَ جي اهم ڳالھہ اها بہ آهي تہ، اهي منظر پڙهندي/لفظن ۾ ڏسندي، اسان کي ڪئمرا جي تصويرن جيان ساڪت نظر نٿا اچن، پر ساڳئي وقت اهي متحرڪ بہ آهن. انھن منظرن ۾ جيئري جاڳندي زندگي ٿي نظر اچي:
”هوءَ اٿي ۽ ٻوڙن جي جهڳٽي ڏانھن هلي. اها هڪ سانوري رنگ جي جوان عورت هئي. پرڪاش ڏٺو تہ سندس چولي ۽ پڙو هنڌ هنڌ کان ڦاٽي رهيو هو ۽ هن هلندي هلندي پنھنجي جواني کي لڪائڻ جي ناڪام ڪوشش ٿي ڪئي. پر غريبيءَ ۾ نہ تہ غريبي لڪائي سگهبي آهي ۽ نہ جواني.“
منظرنگاريءَ سان گڏ ئي ڪردار نگاريءَ ۾ بہ ڪرشن پنھنجن سمورن همعصر ليکڪن کان منفرد حيثيت رکي ٿو. سندس ڪردارن ۾ ڏاڍي وسعت آهي ۽ هر قسم جا ڪردار سندس تحرير ۾ ملن ٿا. اهڙا جيئرا جاڳندا، جو پڙهندي لڳي ٿو، ڄڻ اسين انھي تحرير جو حصو هجون. اسان پاڻ بہ انھن ڪردارن جي آس پاس ئي ڪٿي موجود آهيون ۽ ساڻن گڏ ئي ساھہ کڻي رهيا آهيون.
پنھنجي ڳالھہ کي پوري طرح ڪميونيڪيٽ ڪرڻ لاءِ ڪرشن، منظر نگاريءَ ۽ ڪردار نگاريءَ سان گڏ، نھايت خوبصورت تشبيھون بہ ڏنيون آهن. سندس تشبيھن ۾ بہ سندس طبعيت وارو شاعراڻو رنگ تہ ملي ئي ٿو، پر سندس ڪي ڪي تشبيھون اهڙيون تہ منفرد آهن، جيڪي ڪنھن شاعر جي وس جي بہ ڳالھہ ناهن. اهڙيون تشبيھون فقط ۽ فقط ڪرشن جي انفراديت آهن:
”جڏهن هو ڳالھائيندو هو تہ ائين لڳندو هو، ڄڻ ڪو پوڙهو ڏيڏر سينواريل تلاو مان ڳالھائيندو هجي.“
”نوران ڀتيا کان آئي هئي. سورهن سترهن سالن جي الهڙ جواني- چئن ڪوهن کان سئنيما جي رنگين پوسٽر جيان نظر اچي ويندي هئي.“
ڀاڳ واري هوندي آهي، اها قوم ۽ اها ڌرتي، جنھن ۾ ڪرشن جھڙا ليکڪ جنم وٺندا آهن، پر حقيقت اها آهي تہ ڪرشن جھڙا ٻيا وڌيڪ ليکڪ تہ ڇا، پر ڪو هڪڙو بہ اهڙو ليکڪ اسان کي ڳوليو نہ ملندو. هو اهڙو ليکڪ آهي، جنھن پنھنجي پوري دور جي ادب تي پنھنجي ڀرپور ڇاپ ڇڏي آهي. فقط پنھنجي دور تي ڇا، پر هن تہ ايندڙ صدين تائين لکجندڙ ادب لاءِ پنھنجو اثر ڇڏيو آهي. کيس ادبي مڃتا طور 1966ع ۾ ”سوويت لينڊ نھرو ايوارڊ“ ڏنو ويو. 1969ع ۾ سندس پنجونجاهين جنم ڏينھن جي موقعي تي، هند سرڪار پاران کيس ”پدم ڀوشن“ جو خطاب ڏنو ويو ۽ 1937ع ۾ کيس ”نھرو ڪلچرل ايوارڊ“ پڻ مليو هو.
هن زندگي ۾ بي شمار پئسو ڪمايو ۽ ڪمائي هڪدم کپائي بہ ڇڏيو. بي انتھا عزت ۽ شھرت بہ سندس حصي ۾ آئي، پر ان جي باوجود هن سدائين پاڻ کي هڪ عام انسان ئي سمجهيو. ڪڏهن بہ سندس ڪنڌ ۾ ڪِلي نہ لڳي. هو سدائين يارن جو يار رهيو. دوستن جي مدد کلي دل سان ڪندو هو. کيسو خالي هوندو هوس تہ پٽ سٽ ڪري بہ سندن پورت ڪندو هو. سندس ويجهي دوست ۽ مشھور ليکڪ، خواجا عباس انھي باري ۾ لکيو آهي، ”سندس چوڌاري ٻن قسمن جي ماڻھن جو ميڙ هوندو هو. هڪڙا اهي، جن کان هو قرض وٺندو هو ۽ ٻيا اهي، جن کي هو قرض ڏيندو رهندو هو. جيڪڏهن توهان جو کيسو خالي آهي تہ ڪرشن چندر سان ضرور ملو. ممڪن آهي تہ گهرڻ کان اڳ ئي هو توهان کي ڏوڪڙ ڏئي ڇڏي، پر جيڪڏهن توهان جو کيسو ڀريل آهي تہ، کانئس پري رهو، ممڪن آهي تہ هو توهان کان پڇڻ کان سواءِ توهان جو کيسو خالي ڪري ڇڏي.“
ڪرشن چندر کي پنھنجون خوبيون بيان ڪرڻ جو شوق تہ نہ هو، پر پنھنجي خامين تي هن ڪڏهن بہ منافقت جي چادر نہ وڌي. هو هڪ سيلف پورٽريٽ ۾ لکي ٿو:
”نہ ڄاڻ ڪيئن اهو تصور ڪيو ويو آهي تہ اديب هن دنيا جو ماڻھو نہ هوندو آهي، ڪنھن ٻئي شمسي نظام جي مخلوق آهي. عجيب عجيب ڳالھيون ساڻس منسوب ڪيون وينديون آهن. اهڙي نيڪي، جيڪا فرشتن کان بہ ممڪن ناهي. اهڙي پاڪائي ديوتائن جي حصي ۾ بہ ناهي آئي، پر نڄاڻ ڪيئن اهي سموريون صفتون، هڪدم هڪ اديب جي فطرت ۾ ڏسي وٺبيون آهن. جيتوڻيڪ منھنجو خيال اهو آهي تہ، هڪ اديب ايترو ئي ننڍو، دوکي باز، خود غرض، ڪمينو ۽ تنگدل آهي، جيترو ڪو ٻيو ماڻھو ٿي سگهي ٿو ۽ مون ۾ اهي سڀ خوبيون موجود آهن. مون بار بار ڪوڙا قسم کنيا آهن. پاڻ کي ۽ ٻين کي دوکا ڏنا اٿم. خوشامد ڪئي اٿم. وڙهيو آهيان، شراب پيتو اٿم، ڀنگ ۽ چرس بہ مان پنھنجي تعريف تي خوش ٿيو آهيان ۽ ٻين جي تعريف تي ساڙ کاڌا اٿم. جڏهن ڪنھن ۾ ڪم پوندو اٿم تہ سندس پويان لڳي پوندو آهيان ۽ ڪم نڪرڻ کان پوءِ وساري ڇڏيندو آهيان، ڄڻ هو ڪڏهن منھنجي زندگيءَ ۾ هيو ئي ڪونہ. ڪيترا دفعا منھنجي دوستن مون کان اوڌو گهري، مون وٽ پئسا هيا، پر مون نہ ڏنا. ڪيترا دفعا جڏهن مون قرض گهريو ۽ دوست مون کي نہ ڏنو تہ مون کيس دل ئي دل ۾ گار ڏني. ڪيترا دفعا مون رستي تان ويندڙ عورتن کي تصور ۾ اغوا ڪري ورتو، ڇو تہ اهي خوبصورت هيون. هاڻي جيڪڏهن اهي صحيح سلامت گهر پھچي ويون تہ اها سندن ۽ قانون جي خوش قسمتي هئي، نہ تہ جيتري قدر منھنجي اداري جو تعلق آهي تہ مان کين اغوا ڪري چڪو آهيان. ساڳي ريت ڪيترا دفعا ڪاوڙ ۾ مون قتل ڪيو آهي، پر جيڪڏهن اهو شخص زنده آهي ۽ هلي چلي ٿو تہ پنھنجي جسماني قوت جي آڌار تي، باقي جيتري قدر منھنجو تعلق آهي تہ مان کيس قتل ڪري چڪو آهيان. مون اهڙي طرح اندازو لڳايو آهي تہ مان پنجاھہ عورتن کي اغوا ڪري چڪو آهيان ۽ ٻہ سؤ ماڻھو قتل ڪري چڪو آهيان. انھن ۾ خواجا احمد عباس، سردار جعفري، راجندر سنگهہ بيدي، مائوزي تنگ، ونسٽن چرچل، دليپ ڪمار، ڌرم وير ڀارتي ۽ منھنجو سڳو ڀاءُ مهندر ناٿ بہ شامل آهن.“
ڪرشن چندر جي سيلف پورٽريٽ ۾ تہ قتل ڪرڻ جا تصوراتي خيال آهن، پر حقيقت جي دنيا ۾ موت ڪرشن مٿان پھريون لامارو 23 نومبر 1967ع تي دل جي دوري جي صورت ۾ ڏنو. جيڪڏهن هو ڊاڪٽرن جي هدايتن تي عمل ڪري ها، تہ سندس دل ساڻس بي وفائي نہ ڪري ها، پر ڪرشن چندر ڪنھن بہ هدايتڪار جي هدايتن هيٺ زندگي گذارڻ سکيو ئي نہ هو. کائڻ پيئڻ جي معاملي ۾ ڏاڍو بد پرهيز هو. نتيجي طور مٿس دل جو ٻيو دورو 19 مارچ 1969ع تي پيو. هڪ ڏينھن اڳ 18 مارچ تي ڪرشن جو ”55 سالا جشن“ ملھايو ويو هو، جنھن ۾ ان وقت جي وزير اعظم اندراگانڌي خاص طور شريڪ ٿيڻ لاءِ آئي هئي.
هو دوستن سان ان حد تائين پيار ڪندو هو، جو دوري کان پوءِ هن اسپتال ۾ بہ سلميٰ کي چيو هو، ”ٻڌ سلميٰ! جيڪڏهن مون وٽ ايترو ئي وقت آهي تہ انھيءَ کي علاج ۾ نہ وڃاءِ. تون مون وٽ هج. مان دوستن سان ملڻ ٿو چاهيان.“ ۽ جڏهن اسٽريچر ڌڪيو پئي ويا، تڏهن هن چيو، ”شايد تمام گهٽ وقت آهي سلميٰ! "Call my all friends پر زندگيءَ ڪرشن چندر جو ساٿ ڏنو ۽ ڪجهہ سال وڌيڪ کيس پنھنجي دوستن ۽ محبوب زال سان گذارڻ لاءِ ملي ويا. اٺن سالن کان پوءِ، مارچ 1977ع جي پھرئين هفتي ۾، دل جي دغا بازيءَ سبب وري کيس اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو. اٺين مارچ تي صبح جو سوير، هن ڏاڍي تڪليف مان سلميٰ سان ڳالھايو هو، ”بس، ايترو ئي ساٿ هو. مون کي معاف ڪري ڇڏجانءِ، مان توکي ڪوبہ سک ڏئي نہ سگهيس. هونءَ مون ڏاڍي ڀرپور زندگي گذاري. I have no regrets بس ٿورا ڪم باقي هيا، پر اهو ڪھڙو ماڻھو هوندو، جنھن سمورا ڪم پورا ڪري ورتا هجن ۽ ڏٺو وڃي تہ اهو غلط بہ آهي، قدرت جي خلاف ايترو وڙهڻ- هاڻي مون کي هٿيار ڦٽي ڪري ڇڏڻ گهرجن. مون کان پوءِ هتان گهر هلي وڃجانءِ. هتي سڀ دل جا مريض آهن. دل جي مريضن تي اهڙين ڳالھين جو تمام برو اثر پوندو آهي. تون هتي هوندينءَ تہ ٻيا بہ حوصلو هاري ويھندا… ۽ سلميٰ ٻڌ! منھنجي توکي وينتي آهي تہ ڏک کي همت ۽ تحمل سان برداشت ڪجانءِ. منھن مٿو پٽيئي تہ اسان ٻنھي جي بي حرمتي ٿيندي.“
ڊاڪٽر نرس کي سئي هڻڻ لاءِ چيو تہ ڪرشن چندر کانئس ٿورڙي مھلت گهري. ۽ سلميٰ کي چيو، ”بمبئي ۾ گهر ڏاڍو ڏکيو ملندو آهي. جيڪڏهن ٿي سگهئي تہ گهر نہ ڇڏجانءِ. جيڪڏهن حالتن سان منھن ڏئي نہ سگهين تہ پاڪستان هلي وڃجانءِ. اتي منھنجا ڪيترائي دوست آهن. اتي تون اڪيلي نہ هوندينءَ… ۽ ها، منھنجو پيس ميڪر بلڪل نئون آهي، اهو هتي ئي ڪنھن مريض کي لڳرائي ڇڏجانءِ.“
اهي ئي آخري ڳالھيون سمجهہ ۾ اچي سگهيو هيون- 8 مارچ تي صبح ساڻ 6 وڳي هن اکيون کوليون. سلميٰ کي اشاري سان جهڪڻ لاءِ چيائين. پوءِ پاڻ اٿڻ جي ڪوشش ڪيائين ۽ ٻئي ٻانھون سلميٰ جي ڳچيءَ ۾ وجهي ڇڏيائين. آهستگيءَ سان پنھنجو مٿو سندس ڪلھي تي رکي، هٿ پير ڍرا ڪري ڇڏيائين. سندس روح، سندس جسم کان ڌار ٿي ويو.
سندس جنازو جڏهن سندس گهر آندو ويو تہ ويد ۽ گيتا جو پاٺ ڪيو ويو. قرآن خواني بہ ٿي ۽ ارٿي کڄڻ وقت هڪ سک گرنٿي، گرو گرنٿ صاحب مان شبد بہ پڙهيا.
سندس وفات کان پوءِ، سرڪاري طور تي باندار جي هل روڊ جو نالو بدلائي ڪرشن چندر روڊ رکيو ويو. سرڪار تہ ڪرشن چندر جو نالو هڪ روڊ تي رکيو، پر انھي هڪ شخص جو نالو لکين ماڻھن جي دلين تي لکيل آهي.
جيئن پھرين ذڪر ڪيو ويو آهي تہ، ڪرشن چندر پنھنجي چاليھن سالن جي ادبي زندگيءَ ۾ ايترو گهڻو لکيو آهي، جو انھيءَ جي مڪمل فهرست ٺاهڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي، پر ڪتابي صورت ۾، گهٽ ۾ گهٽ سندس ڪھاڻين جا ٻٽيھہ مجموعا، اٺيتاليھہ ناول ، ڊرامن جا ٻہ مجموعا، ٻہ مضمومن جا مجموعا، ٻارن لاءِ يارهن ڪتاب ۽ سندس ترتيب ڏنل ٽي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن.
سندس فن ۽ شخصيت تي ڪيترائي ڪتاب، مختلف رسالن جا ضخيم نمبر، سووينيئر ۽ لاتعداد مضمون ۽ مقالا ڇپيا آهن.
ڪرشن چندر ڏات جي ڏيھہ ۾، پنھنجي فني سفر ۾ جنھن منزل تي پھتل نظر اچي ٿو، انھيءَ منزل تي پھچڻ لاءِ صدين تائين ڪيترا ليکڪ سڌون ڪندا رهندا. هو هڪ ليکڪ/ ڪھاڻيڪار جي حيثيت ۾ جنھن اوچائيءَ تي آهي، اتي پھچڻ واري ڳالھہ، مايوسي نہ ڦھلائڻ واري سوچ ذهن ۾ رکي ڪجي، تہ بہ اهو ضرور چئبو تہ انھيءَ منزل تي پھچڻ جيڪڏهن ناممڪن نہ، تہ مشڪل ضرورت آهي. بلڪ انتھائي مشڪل آهي.
پروفيسر احتشام حسين جي لفظن ۾، ” ڪرشن چندر اردوءَ جي پھرين صف جو ڪھاڻيڪار آهي..... گهڻن ماڻھن لاءِ هو سڀ کان سٺو ڪھاڻيڪار آهي ۽ انھي قول کي آساني سان رد ڪري نہ سگهيو.“
۽ ڇا توهان انھي قول کي رد ڪري سگهو ٿا؟
(1994ع)