ريڊيو حيدرآباد: منھنجو گهر
1985ع ۾ مون پنھنجي ڪھاڻي ”وڃايل ٻار“ لکي هئي. انھن ڏينھن ۾ نورالھديٰ شاھہ پنھنجي رسالي ”ماڪ“ لاءِ خط لکي، ڪھاڻيءَ جي گُهر ڪئي هئي (تڏهن مان لاڙڪاڻي ۾ رهندو هوس.) حيدرآباد وڃڻ ٿيو تہ ڪھاڻي کنيو ويس. نصير مرزا سان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي سندس آفيس ۾ ڪچھريءَ کان پوءِ موڪلائڻ لاءِ اٿيس، تہ نصير وڌيڪ ويھڻ لاءِ چيو. کيس ٻڌايم تہ هاڻي مون کي نورالھديٰ شاھہ ڏانھن وڃڻو آهي ۽ کيس ڪھاڻي بہ ڏيڻي آهي. منھنجي نئين ڪھاڻيءَ جو ٻڌي، نصير مون کي ڪھاڻي ڏيکارڻ لاءِ چيو. ڪھاڻي کيس ڏنم تہ هن مون کي زوريءَ ويھاري ڪھاڻي پڙهڻ شروع ڪئي. ڪھاڻي پڙهي پوري ڪري، نصير وٺي وڃي مون کي مائيڪ جي اڳيان ويھاريو، تہ مان اها ڪھاڻي ادبي پروگرام لاءِ رڪارڊ ڪرايان. سو 1985ع ۾ نصير مرزا پھريون ڀيرو مون کي مائيڪ تي آندو. اها ساڳئي ڪھاڻي ”وڃايل ٻار“ مون کي ٽي وي ڊراما رائيٽر بڻائڻ جو سبب بہ بڻي هئي. گاڏي کاتي واري علائقي ۾ اها ڪھاڻي فوٽو اسٽيٽ بيٺي ڪرايم تہ اوچتو سميع بلوچ اچي فوٽو اسٽيٽ جي دڪان تي پھتو. سميع حجت ڪري فوٽو اسٽيٽ واري کي ڪھاڻيءَ جي هڪ وڌيڪ ڪاپي ٺاهڻ لاءِ چيو. تڏهن سميع بلوچ پي ٽي ويءَ تي اسسٽنٽ پروڊيوسر هو. هن اُها ڪھاڻي پڙهي وڃي پروڊيوسر محمد بخش سميجي (مرحوم) کي ڏني، جنھن مون سان رابطو ڪري ان ڪھاڻيءَ تي ڊرامو لکرايو، جيڪو ساڳئي نالي ”وڃايل ٻار“ سان 1986ع ۾ ٽيليڪاسٽ ٿيو هو. سو مون ڳالھہ پئي ڪئي نصير مرزا جي، تہ نصير 1985ع ۾ پھريون ڀيرو مون کي مائيڪ تي آندو.
عجب اتفاق آهي تہ 1988ع ۾، مان بہ ريڊيو تي پروڊيوسر طور چونڊجي ويس. 15 جون 1988ع تي ٽريننگ لاءِ پاڪستان براڊڪاسٽنگ اڪيڊمي اسلام آباد پھتس، تہ هاسٽل ۾ مون کي اُهو ئي تيرهون نمبر ڪمرو الاٽ ڪيو ويو، جنھن ۾ نصير مرزا رهي ويو هو. 1988ع جي ئي ڊسمبر مھيني جي 15 تاريخ ٽريننگ پوري ٿي. تہ مون کي بہ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جوائن ڪرڻ لاءِ ليٽر ڏنو ويو ۽ ڊسمبر 88ع جي آخري هفتي ۾ هڪ صبح جو مان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي جوائن ڪرڻ لاءِ اچي پھتس. انھن ڏينھن ۾ عنايت بلوچ صاحب اسٽيشن ڊائريڪٽر هو. مان بلوچ صاحب کي جوائننگ رپورٽ ڏيڻ کان اڳ نصير جي ڪمري ۾ هليو ويس. نصير مون کي ڏسي سمجهي ويو تہ منھنجي پوسٽنگ بہ هتي ئي ٿي آهي. سو نصير خوشيءَ مان اٿي بيھندي مرڪيو، ”ويلڪم زيب!“
اڃا نصير ٽيبل کان ڦِري ٻاهر ئي نہ نڪتو، تہ ٻي ٽيبل پويان ويٺل هلڪي قد واري پروڊيوسر تڪڙ ۾ اٿي اچي مون کي ڀاڪر وڌو، ”اڙي زيب! چڱو ٿيو هتي آئين. ڏاڍو مزو ايندو گڏ ڪم ڪندي.“
هلڪي قد واري پروڊيوسر مون کي پنھنجي ڀاڪر مان ڪڍيو تہ نصير ٻڌايو، ”هي ڪوثر ٻرڙو آهي.“
ڪوثر جي حجت تي مون کي حيرت بہ لڳي تہ خوشي بہ ٿي. ڪوثر جي پھرين ئي ڀاڪر مون کي پنھنجائپ جو احساس ڏياري ڇڏيو هو. نصير پيار سان ڀاڪر پائڻ کان پوءِ، هڪ طرف ويٺل شخص ڏانھن اشارو ڪيو، ”سائين سرور بلوچ آهي.“
مون وڃي سرور بلوچ صاحب جي گوڏن تي هٿ رکيا. سرور بلوچ صاحب اٿڻ جي ڪوشش ڪئي تہ، مون سندس ڀرسان رکيل اسٽڪ کي ڏسندي کيس اُٿڻ کان روڪڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ان جي باوجود سرور بلوچ صاحب اٿي بيھي مون کي ڀاڪر پاتو. (سرور بلوچ صاحب سينيئر پروڊيوسر هو. بيماريءَ سبب هو ڪم تہ نٿي ڪري سگهيو، پر آفيس پوءِ بہ روز ايندو هو.)
نصير، ڪوثر ۽ سرور صاحب سان گڏ چانھہ پي، پوءِ ويس اسٽيشن ڊائريڪٽر عنايت بلوچ صاحب جي ڪمري ۾ ۽ وڃي کيس جوائننگ رپورٽ ڏنم.
حيدرآباد ريڊيو تي مون کي جيڪو پھريون پروگرام ڏنو ويو، اهو هيو ”سڀ رنگ“، جيڪو روزانو منجهند جو ٽي کان چئين وڳي تائين نشر ٿيندو هو ۽ جنھن کي ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان پڻ نشر ڪيو ويندو هو. (ساڳيو پروگرام هاڻي ”سڳنڌ“ جي نالي سان نشر ٿيندو آهي) ”سڀ رنگ“ ۾ نغمہ ملاح، سلمہ ملاح، انيس ميمڻ ۽ تاج بلوچ ڪمپيئر هيا. تاج بلوچ کي ادبي حوالي سان مان چڱيءَ طرح سڃاڻندو هوس ۽ سندس ڏنگي طبيعت کان بہ واقف هوس، سو ڪاغذن تي سندس نالو ڏسي مون کي ٿوري پريشاني ضرور ٿي، پر حقيقت اِها آهي تہ تاج بلوچ، هڪ ڪمپيئر جي حيثيت سان، ڪڏهن بہ مون کي پريشان نہ ڪيو. بلڪہ سندس موجودگيءَ سبب مان اسڪرپٽ لکي ڏيڻ واري خفي کان بہ بچي ويندو هوس. جڏهن تہ ٻين ڪمپيئرس کي مان پاڻ اسڪرپٽ لکي ڏيندو هوس. پروگرام ”سڀ رنگ“ مون فقط ٽي مھينا ڪيو ۽ ان کان پوءِ مون کي ڊراما سيڪشن ڏنو ويو. پھريون ڊرامون ماڪن شاھہ رضويءَ کان لکرايو هوم، جيڪو 26 مارچ 1989ع تي رڪارڊ ڪيو هوم ۽ 6 اپريل 1989ع تي نشر ٿيو هو. ان کان پوءِ نثار حسينيءَ جو ”زندگيءَ جا واڌو ڪاٽو پل“، سليم قريشيءَ جو ”تلاش“، محمود مغل جو ”پروگريس ڪارڊ“ ۽ ڪجهہ ٻيا ڊراما رڪارڊ ڪيم، پنھنجو لکيل ڊرامو ”سمجهوتو“ پڻ رڪارڊ ڪيم. انھن ئي ڏينھن ۾ ڊرامي سان گڏ ڪيتريون ئي گيتن ڀريون ڪھاڻيون پڻ رڪارڊ ڪيم، جن ۾ ”اڌوري تصوير“ ۽ ”جن کي سُور سرير ۾“ (شگفتہ شاھہ)، ”سمنڊ ڪناري“ (نثار حسيني)، ”ڀورائيءَ جي ڀُل“ (زيب نظاماڻي)، ”وڻ تان پکي“ (زرينہ بلوچ)، ”اجڙيل اکيون روشن خواب“ ۽ ”چانڊوڪيءَ جو زهر“ (شبنم گل)، ”ساٿي ٿيئڙا سُور“ (ماڪن شاھہ رضوي) شامل هيون. انھن ڊرامن ۽ گيتن ڀرين ڪھاڻين ۾ جيجي زرينہ، يعقوب ذڪريا، عبدالستار مگسي، قمر ميمڻ، ڊاڪٽر مجيد عابد، شميم ٻانڀڻ، ڊاڪٽر منظور قادر، عثمان سولنگي، سلمہ ملاح، نغمہ ملاح، فرحانہ انيس، سيما مرزا، سيما (سينيئر)، رميش ڪمار، انيس ميمڻ، ارمغان بروهي، عزيز بادل، عرفان علي، گل حسن قريشي ۽ ٻين فنڪارن ڪم ڪيو هو. ڪجهہ گيتن ڀرين ڪھاڻين کان سواءِ پنھنجي لکيل ڊرامي ”سمجهوتو“ ۾ مکيہ ڪردار مون پاڻ ئي ادا ڪيو هو. شبنم گل جي گيتن ڀري ڪھاڻي ”چانڊوڪيءَ جو زهر“ جو اسڪرپٽ ايڏو تہ خوبصورت هو، جو سمورن فنڪارن ۾ اسڪرپٽ ورهائي، راويءَ وارو اسڪرپٽ پاڻ وٽ رکي ڇڏيم ۽ پنھنجي ئي آواز ۾ اها ڪھاڻي رڪارڊ ڪيم. الياس رضا بہ سائونڊ افيڪٽس مين جي حيثيت سان ان ڪھاڻيءَ تي ڏاڍي محنت ڪئي، جنھن ڪري منھنجي انھيءَ پروڊڪشن کي تمام گهڻو ساراهيو ويو.
الياس رضا، ريڊيو جو هڪ جينئس سائونڊ افيڪٽس مين آهي. هڪ دفعي مون اڌ ڪلاڪ جي ڊرامي جي ڊبنگ دوران لڳاتار اٺ ڪلاڪ کائنس ڪم ورتو. اٺن ڪلاڪن کان پوءِ جڏهن ڊرامو فائينل ٿيو تہ الياس رضا ٿڪجي هيٺ ويھي رهيو. مون الياس رضا سان معذرت ڪئي تہ هن هڪدم اٿي مون کي ڀاڪر پاتو ۽ چيو، ”زيب ڀائي، ايڪ زماني ڪي بعد تو آج مجهہ سي ڪسي ني ڪام ليا هي. بھت خوشي هوئي هي مجهي.“
الياس رضا جيان ان وقت جا پروڊيوسر بہ ڏاڍي محنت ۽ ڌيان سان ڪم ڪندا هئا. ڪوثر ٻرڙو، نصير مرزا، علي نواز خاصخيلي، گل حسن قريشي، انور هڪڙو، خليل چنا، محمد خان لغاري، سليم الحق شيخ، الاهي بخش ٻانڀڻ، اشفاق احمد خان، عتيق شيخ، رابعه سعيد ۽ ٻيا ڪيئي پروڊيوسر هيا. جيڪي پنھنجي ڪم سان ڏاڍا ڪميٽيڊ محسوس ٿيندا هئا. هڪ سينيئر پروڊيوسر اقبال احمد خان بہ هيو، جيڪو ملتان کان بدلي ٿي آيو هو. دل جو ڏاڍو صاف، پر ڪم جو جڏو هيو. جنھن ڏينھن کيس ڪنھن پروگرام جي ايڊيٽنگ ڪرڻي هوندي هئي، ان ڏينھن هٿ تي پٽي ٻڌي ايندو هو ۽ پوءِ پنھنجو ڪم ڪنھن ساٿي پروڊيوسر يا انجنيئر جي حوالي ڪري ڇڏيندو هو. (اقبال، پوءِ حيدرآباد کان ملتان ٽرانسفر ٿي ويو، ۽ اتي ڪجهہ عرصي کان پوءِ هڪ ايڪسيڊنٽ ۾ ٽرين هيٺان اچي گذاري ويو.)
ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي انھن ڏينھن ۾ سائين مراد علي مرزا ۽ سڪندر بلوچ پروگرام مئنيجر هيا. سڪندر بلوچ جي بدلي ٿيڻ کان پوءِ سندس جاءِ تي عسڪر مھدي پروگرام مئنيجر ٿي آيو. عسڪر مھدي انتھائي کلمک ۽ خوبصورت شخص هيو. هڪ ڏينھن شام جو مون کي سڏايائين. سندس آفيس ۾ ويس تہ چيائين، ”تو ڄامشوري جو ڪار آرڊر ڇو ڏنو آهي؟“
هڪ لمحي لاءِ مُنجهي پيس ۽ پوءِ چيم، ”ڄامشوري مان هڪ ليکڪ وٽان ڊرامي جو اسڪرپٽ کڻڻو آهي.“
”ليکڪ جو نالو ڇا آهي؟“ عسڪر پڇيو.
ان کان پھرين جو منھنجو ڪوڙ پڪڙجي، پاڻ ئي چيم، ”سر، اسڪرپٽ ناهي کڻڻو. ذاتي ڪم لاءِ گاڏي کپندي هئي.“
”ڪھڙي ڪم لاءِ؟“ عسڪر سرد لھجي ۾ پڇيو.
سچ ڳالھائڻ ئي مناسب سمجهيم، ”سر، امان آيل آهي. کيس حيدرآباد گهمائڻ ٿو چاهيان.“
عسڪر صاحب مون سان ڪجهہ ڳالھائڻ کان سواءِ هڪدم ڊرائيور کي سڏائي چيو، ”گاڏي کڻي زيب سان هليو وڃ. وقت ۽ فاصلي جي ڪا بہ پابندي ناهي. واپس اچي ڪار آرڊر مون کان صحي ڪرائي وٺجانءِ.“
”مھرباني سر.“ سندس ٿورا مڃيم.
عسڪر صاحب مرڪي چيو، ”اڙي چريو ٿيو آهين ڇا- ماءُ سان ڪو حساب ڪبو آهي ڇا؟“
اهڙيون کوڙ ڳالھيون آهن عسڪر مھديءَ جي محبت جون. اڄ هُو هن دنيا ۾ ناهي، تہ سندس باري ۾ لکندي اکيون آليون ٿي ويون آهن. هو جڏهن بہ ياد ايندو آهي تہ سندس لاءِ دل مان بي اختيار دعا نڪري ويندي آهي.
عسڪر مھديءَ جيان ڪيئي شخصيتون آهن، جن سان حيدرآباد ريڊيو تي ساٿ رهيو ۽ اڄ اهي هن دنيا ۾ ناهن. ڍول فقير، جنھن کي مون جڏهن بہ ڏٺو تہ جُهڪي وڃي ساڻس مليس. غلام رسول نواب شاهي، جيڪو ڪرفيو هوندي بہ هليو ايندو هو. علڻ فقير، استاد نياز حسين، استاد مجيد خان، عبدالحق ابڙو، سيد صالح محمد شاھہ ۽ فوزيا سومرو، جن جون يادون اڄ بہ دل ۾ تازيون آهن.
پاڪستان براڊڪاسٽنگ اڪيڊمي اسلام آباد مان حاصل ڪيل ڇھن مھينن جي ٽريننگ کان پوءِ، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي مون هڪ سال کان بہ ڪجهہ گھٽ عرصو ئي پروڊيوسر جي حيثيت سان ڪم ڪيو، پر انھيءَ ٿورڙي عرصي جون بہ کوڙ ساريون يادگيريون آهن، جيڪي ڪوثر ٻرڙي جي ڪتاب ”ياد گهر“ جيان، ”ياد ڪتاب“ جي صورت ۾، زندگيءَ مھلت ڏني تہ ڪڏهن ضرور لکندس.
سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو امتحان تہ مان ريڊيو پاڪستان جي نوڪريءَ دوران ئي پاس ڪري چڪو هوس. سو جڏهن مون ريڊيو جي نوڪري ڇڏڻ چاهي تہ عنايت بلوچ صاحب مون کي ڏاڍو روڪيو. سندس خيال هو تہ منھنجي طبيعت مطابق ريڊيو جي نوڪري ئي مون لاءِ بھتر هئي، پر مان نوڪري ڇڏي هليو ويس.
1989ع جو اهو دور حيدرآباد ۾ وڳوڙن جو دور هو. اڪثر گولين جا آواز ٻڌبا ها. ويتر جو منھنجي پوسٽنگ حيدرآباد جي سٽي ڪاليج ۾ ٿي تہ ڪاليج کان ٻاهر واري غير محفوظ ماحول/علائقي سبب مان ذهني دٻاءُ جو شڪار ٿي ويس. هڪ ڏينھن عنايت بلوچ صاحب وٽ گل حسن قريشيءَ سان گڏ چانھہ پيئندي، بلوچ صاحب غور سان مون ڏانھن ڏسندي چيو، ”لڳي ٿو توهان ڪجهہ ڊسٽرب آهيو!“
جيسين مان ڪو جواب ڏيان، گل حسن شروع ٿي ويو، ”ها سر، زيب واقعي ڊسٽرب آهي... آرٽسٽڪ نيچر جو ماڻھو آهي... هروڀرو ريڊيو ڇڏي ويو... شھر جون حالتون بہ ٺيڪ ناهن...“ ۽ ياد ناهي تہ گل حسن ٻيو بہ ڇا ڇا چئي ويو.
عنايت بلوچ صاحب مون کان سڌو سوال ڪيو، ”واپس ايندين ريڊيو ۾؟“
مان اوچتو اهڙي سوال تي منجهي پيس.
”ٻڌاءِ ڇا ٿو چوين؟“ بلوچ صاحب پڇيو.
”پر سر، مون تہ مھينو اڳ استعيفيٰ ڏني هئي!“ ٻڏتر واري حالت ۾ چيم.
”اهو منھنجو مسئلو آهي. واپس اچڻ چاهين ٿو، تہ ٻڌاءِ!؟“ عنايت بلوچ وري سڌو سوال ڪيو.
مان خاموش رهيس.
بلوچ صاحب فيصلہ ڪُن انداز سان پڇيو، ”ها- يا نہ؟“
مون کڻي ’ها‘ ڪئي.
بلوچ صاحب ان مھل ئي ٽيليفون تي اسلام آباد هيڊڪوارٽرس ڳالھايو ۽ فون رکي مون کي چيائين، ”سڀاڻي صبح سان اچي جوائن ڪجانءِ.“
ٻئي ڏينھن مان هڪ مھيني جي پگهار واپس سنڌ سرڪار جي خزاني ۾ جمع ڪرائي، وري ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي پھچي ويس.
تاج جوئي کي جو اها خبر پئي، تہ ٻئي ڏينھن سڪرنڊ کان اچي حيدرآباد ريڊيو تي ٺڪاءُ ڪيائين. ذري گهٽ اصل وڙهي پيو، ”ڇو ڇڏيئي ليڪچراريءَ جھڙي نوڪري.... ڇو واپس آيو آهين ريڊيو ۾...“
تاج جي بحث مون کي اصل بخار ڏئي ڇڏيا. سوچڻ تي مجبور ٿي پيس تہ مان جيڪو لکڻ پڙهڻ جو ڪم پروفيسر جي حيثيت سان ڪري سگهان ها، اهو پروڊيوسر جي حيثيت سان ڪڏهن بہ نہ ڪري سگهندس. اها سوچ ذهن تي سوار ٿي ويئي. ڏينھن رات دماغ تي بوجهہ رهڻ لڳو. وري جو تاج جويو هڪ ڏينھن ٽي چار ڪلاڪ لاڳيتو اچي منھنجي آفيس ۾ ويٺو، تنھن ريڊيو جي نوڪريءَ تان منھنجو ارواح ئي کڻائي ڇڏيو. هاڻي ڇا ڪجي... ڪجهہ سمجهہ ۾ ئي نہ پئي آيو. شام جو ”سھڻي“ پريس تي پنھنجي دوست طارق اشرف (مرحوم) سان ڪچھري ڪندي ساڻس اهو ذڪر ڪيم. ٻئي ڏينھن طارق اشرف مون کي سنڌ سيڪريٽريٽ ڪراچي وٺي ويو. ناميارو ڪھاڻيڪار بشير مورياڻي صاحب ان وقت هوم سيڪريٽري هو. بشير مورياڻيءَ سيڪريٽري ايجوڪيشن نذر محمد شيخ کي فون ڪري چيو، ”شيخ صاحب، هي نوجوان زيب سنڌي منھنجو ذاتي دوست آهي. مھرباني ڪري سندس ڪم اڄ ئي ڪري ڏيو.“
ان ئي ڏينھن جڏهن مان سنڌ سيڪريٽريٽ مان ٻاهر نڪتس، تہ وري ليڪچررشپ Reinstate ٿيڻ جو آرڊر منھنجي کيسي ۾ پيو هو.
ٻئي ڏينھن ريڊيو اسٽيشن تي وڃي استعيفيٰ لکيم. عنايت بلوچ صاحب سان ملڻ جو سَتُ نہ ساري، استعيفيٰ سندس پي. اي جي حوالي ڪري اسٽيشن کان ٻاهر هليو ويس ۽ وري وڃي سٽي ڪاليج جوائن ڪيم. ڪيترا ڏينھن تہ ريڊيو جي اسٽيشن جي ٻاهران بہ نہ گذريس. ڪافي ڏينھن کان پوءِ هڪ ڏينھن دوستن جي ڇِڪَ مون کي ريڊيو تي وٺي ويئي. عنايت بلوچ صاحب وٽ بہ ويس. بلوچ صاحب ناراض تہ نہ ٿيو، پر ميارون ضرور ڏنائين. اهو وعدو بہ ورتائين تہ هاڻي مان هڪ ليکڪ ۽ ڪمپيئر جي حيثيت سان، ريڊيو پاڪستان سان وابستہ رهندس، پر جيسين ڪا اهڙي صورتحال پيدا ٿئي، مان سٽي ڪاليج حيدرآباد کان گورنمينٽ ڪاليج لاڙڪاڻي بدلي ڪرائي هليو ويس. چوڏهن مھينا لاڙڪاڻي ۾ رهي وري بدلي ڪرائي آگسٽ 1991ع ۾ حيدرآباد موٽي آيس. حيدرآباد واپس موٽڻ کان پوءِ بہ هڪ سال مائيڪ کان پري رهيس. 1992ع ۾ ساڳئي آگسٽ مھيني ۾ علي نواز خاصخيليءَ پروگرام ”سڳنڌ“ لاءِ ۽ ڪوثر ٻرڙي پروگرام ”صبحِ مھراڻ“ لاءِ مون کي ڪمپيئر طور بڪ ڪيو. تڏهن کان هڪ پروڊيوسر بجاءِ، ڪمپيئر طور باقاعدي منھنجو سفر شروع ٿيو، جيڪو بنا ڪنھن وٿيءَ جي، اڄ تائين جاري آهي.
عنايت بلوچ صاحب تمام سٺو ايڊمنسٽريٽر هو. جيسين بلوچ صاحب ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي رهيو، اسٽيشن جا مامرا بہ ٺيڪ رهيا تہ ماحول بہ. 1995ع ۾ عنايت بلوچ جو پروموشن ٿيو ۽ هو ڊائريڪٽر پروگرامز ٿي اسلام آباد هليو ويو. کانئس پوءِ شڪيل فاروقي اسٽيشن ڊائريڪٽر ٿي حيدرآباد آيو.
هڪ ڏينھن منھنجي صحافي دوست جعفر ميمڻ فون ڪري مون کي ٻڌايو تہ، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان سنڌي ڊراما بند ڪيا ويا آهن. مون جڏهن ريڊيو اسٽيشن پھچي جاچ ڪئي تہ خبر پئي، نہ فقط سنڌي ڊراما بند ڪيا ويا آهن، پر سنڌي پروگرامن جو مڃيل تناسب بہ ڪافي متاثر ٿي چڪو هو. مان ان معاملي تي اسٽيشن ڊائريڪٽر شڪيل فاروقيءَ سان ڳالھائڻ ويس، پر هُنَ هيڏانھن هوڏانھن جون ڳالھيون ڪرڻ شروع ڪيون. مون گهڻو ئي کيس سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هن منھنجي هِڪ بہ نہ ٻڌي. ريڊيو اسٽيشن کان ٻاهر نڪري وڃي مون دوستن سان گڏجي ”ريڊيو بچايو ڪاميٽي“ ٺاهي. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي سنڌي ٻوليءَ جي جائز حق بابت ان ڪاميٽيءَ جي جدوجھد کي سنڌي پريس ۽ سڄاڻ ڌرين جي ايتري موٽ ملي، جو اها هڪ تحريڪ بڻجي پئي. معاملو ايترو اڳتي وڌيو، جو ان وقت جي وزيراعظم محترمہ بينظير ڀٽو ان ڳالھہ جو نوٽيس ورتو. قاضي اسد عابد صاحب ان وقت انفرميشن ۽ براڊڪاسٽنگ جي اسٽينڊنگ ڪاميٽيءَ جو چيئرمين هو. هڪ ڏينھن قاضي اسد عابد مون کي فون ڪري سڏيو. مون پنھنجي دوستن سان گڏ وڃي سڄو معاملو دستاويزي ثبوتن سوڌو قاضي صاحب جي اڳيان رکيو. اها ملاقات قاضي صاحب جي حيدرآباد واري گهر تي ٿي. ٻئي ڏينھن قاضي اسد عابد صاحب، حيدرآباد ريڊيو جي انتظاميہ کي پاڻ وٽ سڏائي، انتظاميا جو مؤقف ٻڌڻ کان پوءِ انتظاميا کي معاملا ٺيڪ ڪرڻ جي تنبيھہ ڪئي ۽ ريڊيو بچايو ڪميٽيءَ جون شڪايتون دور ڪرڻ لاءِ چيو. ساڳئي ڏينھن شام جو شڪيل فاروقيءَ مون کي فون ڪري چيو تہ مان توهان سان ملڻ ٿو چاهيان، وقت ڏيو تہ مان توهان جي گهر اچان. کيس چيم تہ منھنجي ڄاڻ موجب توهان جي پروگرام مئنيجر، اقبال فريديءَ ئي اهي سڀ شرارتون ڪيون آهن، تنھن ڪري توهان بيشڪ اچو، پر اقبال فريديءَ کي نہ وٺي اچو. شام جو در کڙڪيو. ٻاهر نڪتس تہ در تي نصير مرزا ۽ علي نواز خاصخيلي بيٺا هيا ۽ سندن پويان ڪجهہ فاصلي تي شڪيل فاروقي ۽ اقبال فريدي بہ موجود هيا. شڪيل فاروقيءَ منھنجا ٻہ دوست اڳيان ڪري، منھنجي منھن ۾ ڏئي ڇڏيا هئا، سو اقبال فريديءَ سميت سڀني کي پنھنجي گهر جي ڊرائنگ روم ۾ وٺي آيس، جتي اڳي ئي ريڊيو بچايو ڪاميٽيءَ جو ڪنوينر تاج جويو، نصير ميمڻ ۽ ڪاميٽيءَ جا ٻيا ميمبر دوست موجود هيا. شڪيل فاروقيءَ ۽ اقبال فريديءَ پنھنجي غلطين جو اعتراف ڪندي چيو تہ اڳتي اهڙي شڪايت نہ ٿيندي ۽ سنڌي پروگرامن جو تناسب بحال ڪيو ويندو. مون کين چيو تہ لکت ۾ معاهدو ڪيو. ڪجهہ بحث کان پوءِ هڪ ڊرافٽ تيار ڪيو ويو ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي انتظاميا کي ريڊيو بچايو ڪميٽيءَ سان لکت ۾ معاهدو ڪرڻو پيو. ٿوري ئي وقت کان پوءِ شڪيل فاروقي ۽ اقبال فريديءَ کي حيدرآباد ريڊيو تان بدلي ڪيو ويو.
ريڊيو بچايو ڪاميٽيءَ کي ٽوڙڻ بجاءِ، اسان ڪاميٽيءَ جون سرگرميون معطل ڪرڻ جو اعلان ڪيو. وري سڪندر بلوچ ۽ خواجا امداد عليءَ جي اسٽيشن ڊائريڪٽر هئڻ وارن وقتن ۾ جڏهن ريڊيو فنڪارن کي شڪايتون پيدا ٿيون تہ ريڊيو بچايو ڪاميٽي وري فعال ٿي پنھنجو ڪردار ادا ڪيو. ان کان پوءِ ملڪ عزيزالرحمان اولک ۽ فخر بلوچ جي ٻئي دور واري وقت ۾ سنڌي پروگرامن جو تناسب گهٽيو، تڏهن بہ ريڊيو بچايو ڪاميٽي فعال ٿي جدوجھد ڪئي. ان وقت انھيءَ جدوجھد ۾ منھنجي دوستن، گل ڪونڌر ۽ امين ارباب مون سان گڏ سرگرم ڪردار ادا ڪيو.
اولک صاحب جي وقت ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي مقبول سنڌي پروگرام ”سڳنڌ“ کي بند ڪيو ويو. سندس ئي وقت ۾ حيدرآباد مان FM101 جي نشريات شروع ٿيڻ واري هئي، پر سڄي نشريات ۾ سنڌي ٻوليءَ جو نالو نشان ئي ڪونہ هو. ڪاميٽيءَ جي پليٽ فارم تان اولک صاحب سان گهڻي ئي مٿا ڪُٽ ڪئيسين، پر هو فقط اکيون ڏيکاريندو رهيو. مجبور ٿي مون ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پروگرام ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ بائيڪاٽ ڪري ٻاهر هليو ويس. منھنجي ٻين بہ ڪيترن ئي ساٿي فنڪارن انھيءَ عمل کي ورجايو ۽ اسان سڄو معاملو پريس ۾ کڻي وياسين. انھن ئي ڏينھن ۾، ان وقت جو انفرميشن ۽ براڊڪاسٽنگ جو منسٽر نثار ميمڻ صاحب حيدرآباد اچڻو هو. ان وقت حيدرآباد ۾ انفرميشن ڊپارٽمينٽ ۾ هڪ ادب دوست اردو ڳالھائيندڙ خاتون ثمينہ وقار ڊائريڪٽر هئي. مون ثمينہ وقار کي وڃي سڄو مسئلو ٻڌايو ۽ کيس چيم تہ حيدرآباد ۾ مون کي منسٽر سان ملڻ جو وقت وٺي ڏيو. ثمينہ وقار اردو ڳالھائيندڙ هئڻ باوجود سڄي معاملي کي نھايت ديانتداريءَ سان سمجهيو ۽ ان مھل ئي اسلام آباد فون ڪري منسٽر صاحب کي چيائين تہ حيدرآباد ۾ زيب سنڌي ۽ ڪجهہ ٻيا اديب توهان سان ملڻ چاهين ٿا. منسٽر کان هاڪاري جواب مليو تہ مان سنڌي ٻوليءَ جي گهڻگهري سائين غلام علي الانا صاحب وٽ ويس ۽ کيس ان وفد ۾ شامل ٿيڻ لاءِ عرض ڪيم. الانا صاحب هڪدم هاڪار ڪئي. منسٽر نثار ميمڻ صاحب حيدرآباد آيو تہ مان سائين غلام علي الانا، گل ڪونڌر ۽ امين ارباب کي ساڻ وٺي سرڪٽ هائوس حيدرآباد پھتس، جتي غلام رباني آگرو صاحب، منسٽر سان ذاتي تعلق سبب اڳ ئي موجود هيو. غلام علي الانا صاحب جي اڳواڻيءَ ۾، مون ئي سڄي بريفنگ ڏني. جنھن جي نتيجي ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جو بند ٿيل سنڌي پروگرام ”سڳنڌ“ تہ وري شروع ٿي ويو، پر ان کان پوءِ جڏهن FM101 جي نشريات شروع ٿي تہ سنڌي ٻوليءَ لاءِ ڪاريءَ وارا ڪک هيا.
ناانصافيءَ تي خاموش رهڻ جي تہ مون سُتي ئي ناهي پيتي، سو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي اسٽيج هجي، يا ڪو ٻيو فورم، مان هر جاءِ تي اها ڳالھہ ڪندو ئي رهيس تہ، سنڌ جي حيدرآباد جھڙي شھر ۾ سرڪاري FM101 تان سنڌي ٻوليءَ کي نيڪالي مليل آهي. مان اهو ڪريڊٽ بلڪل نٿو کڻان، پر سنڌي پريس (خاص طور ڪاوش اخبار ۾ ويٺل منھنجي دوست نياز پنھور) ۽ سنڌ جي سڄاڻ ڌرين جو آواز نہ دٻجي سگهيو ۽ سالن کان پوءِ نيٺ FM101 تان فقط هڪ ڪلاڪ روز جو سنڌي پروگرام شروع ٿيو. خاموشي مون تڏهن بہ اختيار نہ ڪئي. 20- جولاءِ 2008ع تي جڏهن ريڊيو پاڪستان جو ڊائريڪٽر جنرل مرتضيٰ سولنگي صاحب ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي دوري تي آيو هو، تڏهن موجودہ اسٽيشن ڊائريڪٽر، منھنجي دوست نصير مرزا مون کي بہ اچڻ لاءِ چيو. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي اسٽوڊيوز ۾ رٿيل ان ننڍڙي تقريب ۾ جڏهن مون کي ڳالھائڻ جو موقعو مليو، تڏهن مون چيو تہ، ”ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي FM101 جي ايڪويھن ڪلاڪن جي نشريات ۾ فقط هڪ ڪلاڪ جو هڪڙو سنڌي پروگرام نشر ٿئي ٿو. ڇا حيدرآباد شھر ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ اسين فقط پنج سيڪڙو سنڌي ٿا رهون!؟“
مرتضيٰ سولنگي صاحب سڀني جون ڳالھيون ٻڌيون ۽ بنا ڪو تبصرو ڪرڻ جي واپس اسلام آباد هليو ويو، پر نتيجو ڪجهہ ئي عرصي ۾ سامھون اچي ويو. مرتضيٰ سولنگي صاحب ڊائريڪٽر جنرل جي حيثيت سان ٻيو ڪو اهم ڪم ڪري يا نہ ڪري، پر ”لکان دا مٽ“ هڪ ڪم ضرور ڪري ڇڏيائين، جو اڄ FM101 حيدرآباد تان پنجاھہ سيڪڙو سنڌي پروگرام نشر ٿين ٿا.
1977ع ۾ نصير مرزا ۽ مان، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي ”ممنوعہ علاقہ“ واري بورڊ لڳل در کي اورانگهي، آغا سليم صاحب سان فقط ملڻ خاطر مھمان بڻجي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي بلڊنگ اندر داخل ٿيا هئاسين، جتي آغا سليم صاحب پروگرام مئنيجر هو. اڄ ان ساڳئي هنڌ نصير مرزا اسٽيشن ڊائريڪٽر آهي ۽ مان پروگرام ڪرڻ، يا پنھنجي ڪاليج ڏانھن ايندي ويندي، جڏهن بہ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي ساڳئي ئي ”ممنوعہ علاقہ“ واري بورڊ لڳل در تي پھچان ٿو، تہ اهو ساڳيو در مون لاءِ ائين کُلي ٿو وڃي، ڄڻ اُهو منھنجي پنھنجي گهر جو در هجي.
(جون-2008 ع)