خليل جبران: روح جو آئينو
Mirrors of the Soul جو اختصاري ترجمو)
ماحول، جنھن جبران جي تربيت ڪئي
خليل جبران جي جنم کان ڪافي اڳ، گهڻن ماڻھن شام ۽ لبنان مان ڀڄي، ٻين ملڪن ۾ پناھہ ورتي هئي. ڪجهه مصر ۾ وڃي آباد ٿيا هئا ۽ ڪن وري آمريڪا ۽ ٻين يورپي ملڪن جي واٽ ورتي هئي. جن ماڻھن ڀاڄ نہ کاڌي، انھن مان ڪيترن کي چؤاٽن تي سوريءَ چاڙهيو ويو، جيئن اڃا بہ ڪنھن جي ذهن ۾ بغاوت جو ٻج موجود هجي تہ، اهو عبرت حاصل ڪري ۽ سلطان جي ڏاڍ ۽ ڏمر سان مھاڏو اٽڪائڻ کان پاسو ڪري.
شام تي ترڪيءَ جو قبضو 1517ع ۾ ٿيو ۽ اهو خليل جبران جي جنم کان اٽڪل ساڍا ٽي سؤ سال اڳ جو واقعو آهي. جيتوڻيڪ لبنان جون ماٿريون ۽ ميدان ترڪ فوجن جي قبضي ۾ هئا، پر اتان جي مٿانھين چوٽين پنھنجو ڪنڌ نہ نوايو. تنھن ڪري جابلو علائقن ۽ انھن ۾ آباد سرڪش قبيلن کي ضابطي ۾ رکڻ لاءِ ترڪ سلطنت کي هڪڙو ايجنٽ مقرر ڪرڻو پيو، جيڪو انھن قبيلن کان هڪ مقرر رقم ٽيڪس طور گڏ ڪري شاهي خزاني ۾ جمع ڪرائي ڇڏيندو هو.
فرانسيسي انقلاب
هي مشھور واقعو خليل جبران جي جنم کان اٽڪل هڪ سؤ سال اڳ ٿيو ۽ انھيءَ وچ ۾ جتي ٻيون بہ ڪيتريون ڳالھيون ٿيون. ساڳئي وقت هڪ اهم واقعو يسوعين (اهو مذهبي فرقو Ignatius Loyol 1533ع ۾ قائم ڪيو هو) جي فرانس مان جلاوطني بہ آهي. انھن جي وڏي انگ لبنان ۾ پناھہ حاصل ڪري ورتي هئي. لبناني عيسائين جي اڪثريت مارونين تي مشتمل آهي، انھيءَ فرقي کي ٻين ڪيٿولڪ فرقن جي ڀيٽ ۾ ڪيتريون ئي مراعتون مليل آهن، جيڪي ڪليسا جي شروع کان هلنديون اچن. لبنان جي اسڪن اعظم کي بشپ مقرر ڪرڻ جو اختيار حاصل ناهي. ماروني چرچ پنھنجي عبادتن توڙي دعائن جي ڪتاب ۾ اها ئي آرامي يا سرياني زبان استعمال ڪري ٿو، جيڪا حضرت عيسيٰ عليه السلام ڳالھائيندو هو. ماروني پادري شادي بہ ڪري سگهي ٿو.
جبران جي ماءُ هڪ ماروني پادريءَ جي ڌيءَ هئي، جنھن عربي ۽ فرانسيسي ٻولين ۾ تعليم ورتي هئي. لبنان ۾ مستقل رهندڙ يسوعين ڪيترائي درسگاھہ کوليا هئا، جتي باقاعده فرانسيسي زبان ۽ اولھہ جي تاريخ پڙهائي ويندي هئي. ٽي سؤ سال اڳ، ترڪن جي اقتدار ۾ اچڻ وقت عربي زبان جو انھن علمن کان پاند پالھو هو.
سلطان، سريتون ۽ ٽيڪس
ترڪي ڪنھن زماني ۾ ڌرتيءَ جي گولي تي سڀ کان شانائتي ۽ سگهاري سلطنت ليکي ويندي هئي. انھيءَ جون سرحدون سمورن عرب علائقن، آمريڪا ۽ يورپ جي هڪ وڏي حصي تي ڦھليل هيون. جنگ ۾ هٿ ايندڙ مال جو ٽيون حصو فوج ۾ ورهايو ويندو هو. سلطان دل کولي ماڻھن ۾ جاگيرون ۽ انعام اڪرام ورهائيندو هو. پر پنھنجين سمورين ڪوششن جي باوجود، هو عربن جو من موهي نہ سگهيو ۽ عرب ڪڏهن بہ پنھنجي سڃاڻپ کي ﷲ واهي ڪري ترڪيءَ جو حصو ٿيڻ لاءِ راضي نہ ٿيا، تنھن ڪري ورهين تائين ملڪ ۾ ننڍيون ننڍيون بغاوتون ۽ وڳوڙ ٿيندا رهيا. 1880ع ۾ خليل جبران جي علائقي جي هڪ شخص يوسف بيڪراميءَ جي اڳواڻيءَ ۾، لبنان کي آزاد ڪرائڻ لاءِ هڪ وڏي تحريڪ هلي. باغي گهٽ وسيلن سبب گهڻي وقت تائين منظم ۽ هٿياربند ترڪ فوجن جو مقابلو ڪري نہ سگهيا ۽ اها انقلابي تحريڪ شڪست جو شڪار ٿي وئي. سلطاني ايجنٽن ۽ ٻولڙين جي ڪري بہ سلطنت جي معيشت کي سخت نقصان رسيو. اهي همراه عام طور تي سلطاني حرم لاءِ سھڻيون ڪنيزون ڳولڻ ۾ مصروف رهندا هئا. جيڪڏهن ڪا ڇوڪري سلطان کي پسند نہ ايندي هئي تہ اها ڪنھن وزير يا جرنيل جي حوالي ڪئي ويندي هئي ۽ سندس سڄي ڄمار ذلت ۾ گذرندي هئي. جيڪڏهن ڪنھن بدقسمت کان سندس مالڪ ڪاوڙجي پوندو هو تہ کيس ٻوريءَ ۾ وجهي سمنڊ حوالي ڪيو ويندو هو.
ٽيڪس گڏ ڪندڙ ڪارڪن سلطنت جا پگهاردار نوڪر نہ هوندا هئا، پر ملڪ جي ڪنھن مخصوص حصي مان ٽيڪس جي اوڳاڙيءَ لاءِ هڪ ٻئي کان وڏي ٻولي هڻندا هئا ۽ ٽيڪس وصول ڪرڻ جا حق حاصل ڪندا هئا. ٽيڪس جو حصو عام طور تي ڪل آمدنيءَ جي ڏهين پتي مقرر هيو، پر اهي ڪارڪن ۽ ايجنٽ غريب هارين کان دٻڙ دئونس ۽ لٺ باٺي جي زور تي انھيءَ کان گهڻي وڌيڪ وصولي ڪري ويندا هئا. ٽيڪس نہ ڀري سگهندڙن جو الھہ تلھہ ۽ ڍور ڍڳا نيلام ڪري ٽيڪس جي رقم پوري ڪئي ويندي هئي.
سوئيز واھہ
هڪ فرانسيسي انجنيئر فرڊي نيڊ ڊيلپس هڪڙي سھڻي ڇوڪريءَ تي موهت هو، پر بدقسمتيءَ سان سندن پيار وڌي وڻ ٿي نہ سگهيو. اها ڇوڪري کيس جدائيءَ جو عذاب ڏئي، نيپولين ٽئين جي سيج تي وڃي پھتي. پوءِ انھيءَ ڇوڪريءَ پنھنجي عاشق کي شهنشاھہ جي ڏمر کان بچائڻ لاءِ، کيس فرانس ڇڏڻ تي راضي ڪري ورتو.
ناڪام عاشق ڊيلپس فرانس ڇڏي مصر هليو آيو. هتي هن وائسراءِ کان (جيڪو ترڪيءَ جي سلطان جو نمائندو هو) بحرِ روم ۽ ڳاڙهي سمنڊ جي وچ ۾ هڪ واھہ کوٽڻ جي اجازت حاصل ڪئي. اهو ڪو نئون منصوبو نہ هو، پر انھيءَ کان اڳ مصر جي فرعونن، عرب فاتحن ۽ ٻين حڪمرانن جي دور ۾ پڻ اهڙا واھہ کوٽيا ويا هئا، پر وقت جي وِير انھن کي لَٽي وئي هئي. وارياسين طوفانن انھن کي ڌرتيءَ جي ڪينواس تان ميساري ڇڏيو هو. واھہ جي کوٽائيءَ ۾ ڊيلپس کي وک وک تي مالي ڏکيائين ۽ ٻين مشڪلن سان منھن ڏيڻو پيو، پر هن همت نہ هاري ۽ پنھنجي ڪم کي لڳو رهيو. هڪ مرحلي تي مصر جي حڪومت بہ کسجي وئي. نيٺ ڪيترن سالن جي مٿا ڪٽ کان پوءِ واھہ کوٽجي تيار ٿيو ۽ انھيءَ جي باقائدي مھورت جي مھل ٿي. ڊيلپس پنھنجي محبوبا کي متاثر ڪرڻ ٿي چاهيو، تنھن ڪري هن مصر جي وائسراءِ خديو اسماعيل کي انھيءَ ڳالھہ تي راضي ڪري ورتو تہ، واھہ جي افتتاح وقت هڪ يادگار گڏجاڻي ڪوٺائي وڃي ۽ انھيءَ ۾ سڄي يورپ جي شاهي گهراڻن ۽ معزز ماڻھن کي سڏيو وڃي.
خديو اسماعيل پاڻ بہ شاهاڻي نماء جو شوقين هو. هن مھمانن کي رهائڻ لاءِ، ڪاريگرن کي هڪ نئون محل ٺاهڻ جو حڪم ڏنو. وقت جي کوٽ سبب محل جي اوسي پاسي ساوڪ توڙي وڻن جي فطري اوسر ممڪن نہ هئي، تنھن ڪري ٻين هنڌن تان سڄي جا سڄا وڻ ۽ ٻوٽا اکيڙي محل جي ڀرپاسي هنيا ويا. انھن انتظامن تي ڳڻپ کان وڌيڪ خرچ ٿيو، پر خديو جي نظر ۾ اهي انتظام بہ ڪافي نہ هئا. محل جي تعمير اڃان پوري ئي نہ ٿي هئي تہ، هن مھمانن جي تفريح لاءِ هڪ اوپيرا هائوس جوڙڻ جا حڪم بہ جاري ڪري ڇڏيا. اها شانائتي عمارت اڄ بہ استعمال هيٺ آهي ۽ دنيا جو قديم ترين اوپيرا هائوس سمجهي وڃي ٿي.
خديو اسماعيل منظوم ڊرامن جي هڪ اٽئلين ماهر وردي (Verdi) کي، موقعي جي مناسبت سان هڪ مصري ڪھاڻي کي مغربي موسيقيءَ وسيلي پيش ڪرڻ جو ڪم ڏنو. انھيءَ ڊرامي جو نالو (Adia) ايدا رکيو ويو.
انھن سڀني ڳالھين جو آخر جبران جي زندگيءَ سان ڪھڙو لاڳاپو آهي؟
1869ع ۾ جبران جي جنم کان ٺيڪ چوڏهن سال اڳ، ملڪه يوجين ۽ سندس مڙس نپولين ٽيون پورٽ سعيد کان رواني ٿيڻ واري پھرين سامونڊي جھاز تي سوار ٿيا. انھيءَ سان گڏ ئي سوئيز واھہ جي مھورت واري رسمي ڪاروائي مڪمل ٿي ۽ واھہ کي باقاعدي اچ وڃ لاءِ کوليو ويو. بلڪل انھيءَ گهڙيءَ جڏهن يورپ جا شهنشاھہ، حڪمران ۽ ٻيا معزز اوپيرا هائوس جي نئين ۽ شاندار عمارت ۾ ويھي ڊرامو ”ايدا“ ڏسي رهيا هئا تہ، ٻئي پاسي هند، عرب، شام، لبنان، ترڪيءَ ۽ خود مصر جي سڀني وڏين شاهراهن جو جنازو کڄي رهيو هو. سوين ماڻھو، جيڪي اٺن ۽ گهوڙن جي ڏيتي ليتيءَ جو ڪم ڪندا هئا، جيڪي سرائن جا مالڪ هئا، قافلن سان گڏ هلندڙ هٿياربند ماڻھو ۽ واپاري جيڪي اوڀر ۽ اولھہ جي وچ ۾ واپار جو وسيلو هئا، سي سڀ بيڪار ٿي ويا. ڇو تہ واپار جا اهي سڀئي رستا ترڪ سلطنت جي قبضن مان ٿي لنگهيا.
سوئيز واھہ جو افتتاح انگريزي چوڻيءَ جيان اُٺ جي ڪمزور چيلھہ تي آخري ڪک ثابت ٿيو. انھيءَ سان عرب دنيا جي معيشت کي جيڪو ڇيھو رسيو، انھيءَ جا اثر اڄ تائين ختم ٿي نہ سگهيا آهن. ترڪيءَ جا سلطان محلاتي سازشن جي ڄار ۾ ڦاسي ڀورا ٿي ويا. انگريز فوج، سوئيز واھہ ۾ انگريزن جي لڳل موڙي واھہ جي حفاظت ۽ نگراني جي آڙ وٺي مصر ۾ داخل ٿي وئي ۽ مصر انھيءَ اڳيان گوڏا کوڙي ڇڏيا. انھيءَ وقت وچ اوڀر جو مثال اهڙي ٻڏندڙ جھاز جھڙو هو، جنھن جا مسافر اڳواٽ حفاظتي تدبيرون اختيار ڪرڻ کان سواءِ انھيءَ کي ﷲ واهي چئي رهيا هئا. وطن ڇڏڻ وارا عام ۽ غريب شھري نہ هئا، پر انھن جي اڪثريت جو واسطو دانشور طبقي سان هو. انھن دانشورن معاشي اڻ برابريءَ جو مفهوم ڀلي ڀت ڄاتو ٿي ۽ کين ڄاڻ هئي تہ اهو سڀ ڪجهه سوئيز واھہ جي ڪري ٿيو آهي. انھن مان اڪثر ماڻھو پنھنجي تعليم ۽ آزاديءَ جي نظرين ۽ اولھائين فڪر کان ڀلي ڀت واقف هئا. ۽ انھن واھہ جي وجود مان پيدا ٿيندڙ مستقل اثرن جو اندازو لڳائي ورتو هو. ٻيا ماڻھو ترڪ سلطانن ۽ ٽيڪس اڳاڙيندڙن کان سخت بيزار هئا ۽ انھن سندن جبر ۽ ظلم خلاف آواز اٿاريو.
ڪيترائي شام ۽ لبنان واسي وطن جا وڻ ڇڏي آفريڪا ڏانھن هليا ويا ۽ ڪيترائي ماڻھو تہ اهڙا هئا، جن کي پنھنجي منزل جي بہ ڄاڻ نہ هئي. اهي بيروت کان سامونڊي جھاز ۾ چڙهيا ۽ کين ڪابہ پرواھہ نہ هئي تہ اهو جھاز کين آسٽريليا کڻي ٿو وڃي يا آمريڪا! جنھن هنڌ کين جھاز لاٿو، اهو هنڌ ئي سندن ماڳ هو. خليل جبران جا گهر ڀاتي بہ انھن منجهان ئي هئا.
جنم ڀومي
جنم ۽ موت ٻہ اهڙا حادثا آهن، جن جي سامھون انسان پاڻ کي بيوس محسوس ڪري ٿو. کانئس نہ ڄمڻ وقت صلاح ورتي ويندي آهي، ۽ نہ مرڻ وقت سندس رضا معلوم ڪئي ويندي آهي، تہ هو ڪھڙي ملڪ يا ماڳ تي ڄمڻ يا مرڻ پسند ڪندو. تنھن ڪري انسان ڄمڻ وقت پنھنجي جبري آمد تي روئي احتجاج ڪندو آهي ۽ موت جي ڊپ ۾ مبتلا ٿي هن دنيا کي ڇڏي ڏيندو آهي.
خليل جبران، لبنان جي ڳوٺ بشريٰ ۾، 1883ع ۾ پنھنجي پھرين احتجاجي رڙ ڪئي. انھيءَ ڏينھن ڊسمبر جي ڇھين تاريخ هئي.
بشريٰ، قاديسيا واديءَ جي هڪ پھاڙيءَ جي ڀر ۾ آهي. اڄڪلھہ اوڏانھن وڃڻ لاءِ پڪو رستو موجود آهي، جڏهن تہ جبران جي زماني ۾ اتي هڪ ڦڏو سڌو ننڍڙو پيچرو هو. هاڻوڪو رستو نانگ جيان ور وڪڙ ٿيندو ٽڪريءَ تي چڙهي ٿو وڃي.
خليل جبران جي اباڻن سوين سال اڳ ديوتائن، خاص ڪري ٻال ديوتا کي ضرور رنجايو هوندو. جنھن ڪاوڙ ۾ اچي سمنڊ کي ناس ڪري ڇڏيو ۽ يورپ کي، ڳاڙهي سمنڊ تائين جابلو زنجير جيان ٺاهي ڇڏيائين. بيروت جي عجائب گهر ۾ ڇِپَ جو هڪ ٽُڪر رکيل آهي، جنھن تي هڪ مڇي چنبڙيل آهي. پٿر جو اهو ٽڪرو اسي لک کان هڪ ڪروڙ سال آڳاٽو آهي. اها مڇي انھن ٽڪرين تي هوندي هئي، جي سمنڊ جي هيٺاهينءَ ۾، قاديشا واديءَ جي ڀرسان هونديون هيون. ديوتائن جي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ سبب، هنڌ هنڌ اونھيون ماٿريون ۽ لاهيون پيدا ٿي پيون. انھن مان سڀني کان اونھي وادي قاديشيا آهي، جنھن جو مطلب آهي، پاڪ يا مقدس وادي. اها سمنڊ ڪناري کان وٺي چوٽيءَ تائين پکڙيل آهي. موجودہ دور جي سياحن جيان، جبران بہ انھيءَ قوت لاءِ سوچي حيران ٿيندو هو، جنھن چوٽين کي آسمان جي اوچائي بخشي ۽ سمنڊ جي هيٺاهينءَ مان اهڙا پھاڙ پيدا ڪيا، جي ميلن تائين ڦھليا پيا آهن.
جبران جي هڪ دوست ۽ سوانح نگار باربراينگ لکي ٿي، ”قاديشا واديءَ جو سير ڪندي، ائين محسوس ٿيندو آهي، ڄڻ انسان جديد دنيا کي ڇڏي، جسم ۽ روح سوڌو هڪ اهڙي طلسمي ماحول ۾ پھچي ويو آهي، جتي وقت ۽ تھذيب هلندي هلندي اوچتو ڇرڪ ڀري بيھي رهيا هجن. انھيءَ ۾ وحشي سونھن جي اهڙي جهلڪ سمايل آهي، جيڪا ڏسندڙ جي ذهن تي وڏي عرصي تائين ڇانيل رهي ٿي“.
لبنان جا پھاڙ صدين تائين صنوبر جي وڻن سان ڍڪيل رهيا. انجيل ۾ انھن جو هڪ سؤ ٽي دفعا ذڪر آيو آهي. اهي صنوبر، ’خدا جا صنوبر‘ يا ’جنت جا صنوبر‘ ڪوٺجن ٿا. جبران جي گهر ڀرسان اڄ بہ صنوبر جو جيڪو جهنگ آهي، اهو ’مقدس صنوبر‘ جي نالي سان مشھور آهي. جبران جا وڏا پنھنجون مذهبي رسمون ۽ ساٺ سنوڻ انھن ئي صنوبرن جي ڇانوَ ۾ ڪندا هئا. لکيل حالت ۾ مليل دنيا جي سڀ کان آڳاٽي لوڪ داستان ’عشتروت ۽ تموز‘ ۾ صنوبر جي انھيءَ ئي جهنگ جي فضا سمايل آهي. جبران بہ صنوبرن جي انھيءَ ئي مٺڙي ڇانوَ ۾ اک پٽي، گهميو ڦريو، ۽ گيان ڌيان جون منزلون طئي ڪيون، هن ديوتائن جون ڪھاڻيون ٻڌيون ۽ صنوبرن جي تاريخ جو مطالعو ڪيو تہ خبر پئي، تہ انھن جي ڪاٺي شام ۽ بابل جي قديم محلاتن ۾ استعمال ٿيندي هئي، يروشلم جي عبادت گاهن جي سونھن سنوار لاءِ انھيءَ کان ئي ڪم ورتو ويندو هو ۽ مصر جي فرعونن جا تابوت پڻ انھيءَ مان ٺاهيا ويندا هئا. هي اهي ئي صنوبر هئا، جن جي ڪاٺي قديم بحري جھازن جي تعمير لاءِ ڪتب ايندي هئي، جنھن ڪري انھن ۾ پاڻي سان مقابلي جي سگهہ پيدا ٿي پوندي هئي.
جبران نيويارڪ جي اوچين عمارتن جي پاڇن ۾ وڏو ٿيو، پر مشرقيت سندس رڳن ۾ ائين ٿي ڊوڙي، جو لبنان جون سھڻيون ماٿريون ۽ صنوبرن جي فرحت ڏيندڙ ٿڌي ڇانوَ ڪڏهن بہ هن جي تصوراتي نيڻ نھار کان پري نہ رهي. هو سدائين انھن ديوتائن کي ياد ڪندو رهيو، جيڪي کلندڙ مرڪندڙ انسانن جيان، انھيءَ جنت جھڙي واديءَ جي فضائن ۾ رچيل محسوس ٿيندا هئا. انھن يادن جا پاڇا سندس روح جي گهراين ۽ هر لکڻيءَ ۾ موجود رهيا. پنھنجي هڪ دوست کي خط ۾ هن لکيو، ”ٻار جنھن شيءِ سان محبت ڪندو آهي، اها عمر جي آخري حصي تائين سندس اندر جي اونھاين ۾ لڪل رهندي آهي. زندگيءَ جي سڀ کان حسين ڳالھہ اها آهي تہ، اسان جو روح سدائين انھيءَ هنڌ جي اوسي پاسي پيو ڦيراٽيون پائيندو آهي، جتي اسان سک ۽ پيار جا ڪي پل گهاريا هجن. مان بہ انھن ماڻھن منجهان هڪ آهيان، جيڪي وقت ۽ وڇوٽين کان ڌار ٿي انھن هنڌن ماڳن جون موهيندڙ يادون دل ۾ سانڍي رکندا آهن“.
بابلس (Byblos) ڪو وڏو شھر تہ نہ هو، پر سندس ڳاڻيٽو وڏن مذهبي مرڪزن ۾ ضرور ٿيندو هو. ’عهدنامه عتيق‘ ڪتاب بابلس جي نالي سان سڏيو ويندو هو. انھيءَ شھر جو سڀ کان وڏو ديوتا ”اله“ يعني ديوتائن جو مالڪ هو. انھيءَ کي ’مقدس انجيل‘ ۾ اڪثر الوهيم جي نالي سان سڏيو ويو آهي. بيروت ۾ تعليم حاصل ڪرڻ وقت جبران موڪلن ۾ جڏهن پنھنجي گهر ويندو هوندو، تہ سندس لنگهہ بابلس ۽ ٽريپولي مان بہ لازمي ٿيندو هوندو. بابلس سمنڊ ڪناري آهي ۽ بشريٰ کان گهوڙي تي ويھي اوڏانھن پھچڻ ۾ پورو هڪ ڏهاڙو لڳندو آهي.
جبران جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ بابت ڄاڻ پنھنجي اباڻي ڳوٺ يا اسڪول تائين محدود نہ هئي. هن وچ اوڀر جي مختلف هنڌن ۽ رسمن جو جنھن وضاحت ۽ تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي، ۽ تاريخ بيان ڪئي آهي، انھيءَ مان خبر پوي ٿي تہ هن پاڻ اهي ماڳ مڪان ڏٺا آهن. جڏهن هن آمريڪا جي سرزمين تي پير رکيو، تہ سندس ڄمار فقط ٻارهن سال هئي. بوسٽن ۾ ٻہ سال هڪ اسڪول مان تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ هو وطن واپس وريو ۽ هڪ مشھور ادبي درسگاھہ، ’مدرست الحڪمت‘ ۾ داخلا ورتائين. اونھاري ۾ هن پنھنجي پيءُ سان گڏجي سڄي لبنان، شام ۽ فلسطين جو سير ڪيو. چئن ورهين تائين عربي ۽ فرانسيسي تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ، وڌيڪ علم ۽ ڄاڻ جي شوق ۾ هو يونان، روم، اسپين ۽ پوءِ پئرس ويو. پئرس ۾ ٻہ سال رهڻ بعد هو وري بوسٽن هليو ويو.
جبران جن هنڌن جو سير ڪيو، انھن ۾ ناصره، بيت الھم، يروشلم، سيدون، ٽريپولي، بعلبڪ، دمشق، پالميرا وغيرہ. شامل هئا. انھن هنڌن جي حيثيت دنيا جي نقشي تي ننڍڙن ننڍڙن معمولي نقطن کان وڌيڪ ناهي، پر انھن جبران جي فڪر، تحرير ۽ فلسفي تي اڻمٽ چِٽَ ڇڏيا. انھن جو عڪس سندس هر عمل ۽ هر لفظ مان لياڪا پائيندي نظر اچي ٿو. تنھن ڪري اهو چوڻ ۾ ڪو بہ وڌاءُ نہ ٿيندو تہ جڏهن هو ناصره جي پٿرن تي هلي رهيو هو، تڏهن هن پنھنجو ڪتاب ”يسوع، انسان جو پٽ“ لکڻ جو ارادو ڪري ورتو هو.
بعلبڪ جا کنڊر دنيا جي عجائبن مان هڪ آهن. انھن جي هيڏانھن هوڏانھن پکڙيل پٿرن ۽ اجگر جيڏن ٺُلھن جي وچ ۾ گهمندي انسان کي پنھنجي ننڍڙي هئڻ جو احساس ضرور ٿيندو آهي، ۽ سندس ڪنڌ، انھن ٺاهيندڙ هٿن آڏو پاڻيھي نمي ويندو آهي. بعلبڪ، رومي سمنڊ کي گهيرو ڪري بيٺل جابلو سلسلي جي سڀ کان مٿانھين چوٽيءَ جي اوڀر طرف آباد هو. صنوبر جو جهنگ انھيءَ چوٽيءَ جي اولھہ ۾ آهي، ۽ جبران جو گهر انھن ٻنھي هنڌن کان سڏ پنڌ تي هو.
بعلبڪ اڇي چمڙيءَ وارن جو سڀ کان آڳاٽو ۽ وڏو مذهبي مرڪز هو. مصري فرعون پنھنجي مقبرن جي ڀرسان صنوبر جي ڪاٺيءَ جون ٻيڙيون رکرائيندا هئا، جيئن پڇاڻي جو ڏينھن اچي تہ هو انھن ۾ ويھي رومي سمنڊ ٽپي، بعلبڪ پھچي سگهن. ٻال ديوتا جو مجسمو بابل کان ويندي بالٽڪ سمنڊ تائين، هر هنڌ اڇي چمڙيءَ وارن جي عبادت گاهن ۾ موجود هوندو هو. جهيوا (Jehovah) جو سڀ کان وڏو حريف ٻال ديوتا ۽ سندس ماءُ ايشطار هئي. ٻال ديوتا برسات وسائيندو هو. گڏوگڏ هو من موجي بہ هو. ڪاوڙ ۾ ايندو هو تہ طوفان ۽ زلزلا کڻي اچي دنيا تي نازل ٿيندو هو. قاديشيا وادي انھيءَ ديوتا جي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ سبب ئي وجود ۾ آئي هئي. پوءِ جبران انھيءَ ديوتا کي دل جي دنيا مان ڪيئن ٿي ڪڍي سگهيو! جڏهن تہ قاديشيا وادي سندس اکين اڳيان سونھري سيج جيان پکڙيل هئي. ڪير ٿو چوي تہ زمين جي ديوتا جو خاڪو، بشريٰ جي پھاڙين يا بعلبڪ جي کنڊرن وچ ۾ ويھي نہ جوڙيو ويو هو! جبران جي ڪتاب ”يسوع، انسان جو پٽ“ ۾ ڪيترن ئي صوفياڻن ۽ مذهبي مضمونن جو پس منظر بعلبڪ هو.
دمشق، دنيا جو قديم ترين ۽ لڳاتار آباد رهندڙ شھر آهي. اهو اسلام جي سونھري دور ۾ دارالخلافه هو. جڏهن يورپ جهالت جي اونداهيءَ ۾ وڪوڙيل هو، اتان جا حڪمران پنھنجو نالو بہ لکڻ نہ ڄاڻندا هئا، سائنسي علم حاصل ڪرڻ کي شيطاني ڪرت ليکيو ويندو هو، تڏهن دمشق ۾ بنو اميه جا حڪمران پنھنجي سلطنت جي چئني ڪنڊن مان، علم ۽ حڪمت جا صاحب گڏ ڪري رهيا هئا.
ايڏيون وسيع سرحدون اڳ ڪنھن بہ سلطنت جون نہ هيون. دمشق ۾ گڏ ٿيندڙ علم ۽ حڪمت وارن، فارسي، يوناني ۽ رومي عالمن جي لکڻين کي نہ فقط عربيءَ ۾ منتقل ڪيو، پر پاڻ بہ ڪيترائي املھہ ڪتاب لکيائون. اهي ڪتاب جديد زبانن ۾ ترجمو ٿي، يورپ وارن تائين پھتا آهن. ٻين لفظن ۾ ائين کڻي سمجهجي تہ يوناني عالمن جون تحريرون، سڀ کان اڳ عربيءَ ۾ آيون ۽ پوءِ، عربي مان انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيون.
دمشق جي مسجدن ۽ گهٽين ۾ گهمندي جبران محسوس ڪيو، تہ عرب اڳواڻن جون تصويرون ڪٿي بہ نظر نٿيون اچن. انھيءَ جو سبب، اسلام ۾ تصويرن تي بندش هئي. سورهن سالن تائين پھچندي، جبران عربي شاعريءَ ۽ مفڪرن جي نظرين جو مطالعو ڪيو ۽ پوءِ انھن لکڻين جي آڌار تي، انھن مردن ۽ عورتن جي تصويرن جو سيٽ تيار ڪيو.
جبران جي جنم ڀوميءَ جي ويجهي شھرن ۾ سيدون ۽ طيري (Tyre) بہ هئا. اهي اتان جا وڏا مرڪزي شھر هئا، جتان تھذيب ۽ واپار دنيا جي ٻين حصن ۾ پکڙيو. انھن شھرن يونان کي تھذيب سيکاري ۽ روم جو بنياد رکيو.
آئيني حڪومت جي شروعات ٽريپوليءَ مان ٿي، جيڪو بيروت ۽ بشريٰ جي وچ واري رستي تي آهي. اتان انھيءَ جا جراثيم ڪارٿيج ۾ پکڙيا. اتان جي تقليد آمريڪا ۾ ڪئي وئي ۽ انھيءَ عظيم دستاويز جو بنياد پيو، جيڪو آمريڪا جي گڏيل رياستن جو آئين سڏجي ٿو، جنھن جي پاڇي ۾ ويھي جبران پوري آزاديءَ سان انگريزي ۽ عربيءَ جي پڙهندڙ لاءِ لکندو رهيو. ڌرتيءَ جو اهو ننڍڙو ٽڪرو، جيڪو جبران جي جنم ڀومي آهي، حقيقت ۾ اولھائين تھذيب ۽ آئيني حڪومت جو جنم هنڌ هو ۽ جبران انھيءَ جي ڀاڳوند پٽن مان هڪ هو. آمريڪا لاءِ انھيءَ سرزمين جو هڪ بھترين تحفو!!
لبنان يا شام
جبران کي عام طرح لبنان جو رهواسي سمجهيو ويندو آهي، پر هن پاڻ ”منھنجو ملڪ شام“ لکيو آهي. هي اختلاف ۽ تضاد وچ اوڀر بابت قلم کڻندڙن لاءِ چڱي موچاري پريشانيءَ جي صورتحال پيدا ڪري وجهي ٿو. ان ڏس ۾ رهنمائي لاءِ ڪجهه حقيقتون پيش ڪجن ٿيون.
درياھہ جيئن جيئن پنھنجي لَٽ سمنڊ ۾ داخل ڪندا آهن، تيئن نئين زمين وجود ۾ ايندي آهي ۽ ان زمين تي نون شھرن جا نقشا ٺهڻ شروع ٿيندا آهن. اهڙيءَ حالت ۾ هڪ شھر، ٻئي شھر جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آڳاٽو هوندو آهي. وچ اوڀر ۾ سمنڊ جي سطح مٿاهين ٿي ۽ پنھنجي پنڊ پھڻ مڇين سميت هڪ ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تائين پھتي. اهڙيءَ ريت رومي سمنڊ جي اوڀر ۾ موجود سموري زمين هڪ ئي وقت ظاهر ٿي. تنھن ڪري ان جو ڪوبہ هڪ حصو يا ٽڪرو ٻئي ٽڪري کان پراڻو نہ آهي.
انسان وچ اوڀر ۽ اتر آفريڪا جي خطن ۾ صدين تائين هڪ رولو شڪاريءَ وانگر گهمندو رهيو. ان زماني ۾ ڌرتيءَ جي گولي تي ڪنھن بہ قسم جو سياسي ورهاڱو يا جاگرافيائي حد بنديون موجود نہ هيون ۽ نہ اسان کي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين لڏپلاڻ ڪرڻ لاءِ ڪنھن اجازت نامي جي ضرورت هئي. يورپ پنجويھہ هزار سالن تائين برف سان ڍڪيل رهيو، تنھن ڪري اتان جو ماحول انساني آبادي لاءِ سازگار نہ هو. فقط ڪجهہ سگهارا ۽ ايڪڙ ٻيڪڙ غير مهذب وحشي ماڻھو غارن ۾ رهندا هئا. برف جي ڇپن رجڻ کان پوءِ انھن ماڻھن غارون ڇڏي، ميدانن ۾ رهڻ شروع ڪيو ۽ اهڙي نموني دنيا جي پھرين شھري آبادي وجود ۾ آئي. سمنڊ جي ڪناري تي موجود هنن جو هڪ شھر ’صور‘ جي نالي سان مشھور ٿيو. مغربي دنيا ان کي طير (Tyre) جي نالي سان سڃاڻي ٿي، هن شھر ’صور‘ جي نسبت سان، رومي سمنڊ جي اُڀرندي طرف ۾ موجود، سڄو علائقو ’صوريه‘ سڏيو ويو. ان کان پوءِ، جڏهن هن نالي کي لاطيني قالب ۾ آندو ويو، تہ هي ’صور‘ مان ’طير‘ بڻجي ويو ۽ ’صوريه‘، ’سيريا‘ (يعني شام) بڻجي ويو. ان ۾ لبنان جا پھاڙ بہ شامل هئا.
هنن شھرن روح جي فلاسافيءَ کي جيئاريو ۽ ان کي تڪميل ۽ پختگيءَ جي مرحلن تائين رسايو. سندن چوڻ هو تہ روح موجود آهي، ان کي ڪڏهن بہ موت نٿو اچي. حشر ڏهاڙي ان کان سمورن عملن جو ليکو ورتو ويندو، تنھن ڪري ان کي جنت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ مدد ۽ رهبريءَ جي ضرورت آهي. اهو نظريو سينٽ آگسٽائين اڌارو ورتو هو. پنھنجو فلسفو ۽ نظريا ساڻ کڻي ’صور‘ يا ’طئير‘ جا رهواسي مصر، بابل، ڏکڻ آفريقا ۽ يورپ پھتا. انھن سمنڊن کي پار ڪيو، يورپ ۾ نيون بيٺڪون قائم ڪيائون ۽ ڪيترن وڏن شھرن، جن ۾ لنڊن بہ شامل آهي، جا بنياد رکيا. انھن کي فنيقي، يعني ”دائمي زندگيءَ جا پوئلڳ“ جي لقب سان سڏيو ويو.
غارن ۾ رهڻ وقت انسان کي جڏهن پاڻ کان ڪيترا ڀيرا وڏن ۽ سگهارن جانورن سان منھن ڏيڻو پيو، تہ انھن سان مقابلو ڪرڻ ۽ کين شڪار ڪرڻ لاءِ هن ٽولين ۾ گڏجي وڙهڻ جو طريقو سوچيو، پر شھرن ۾ اهو طريقو هڪ ٻئي کي ختم ڪرڻ لاءِ آزمائجڻ لڳو. ڪنھن غار يا پاڻيءَ جي چشمي جي حفاظت جو مسئلو آڏو ايندو هو تہ، غارن جا سمورا رهاڪو گڏجي خطري جو مقابلو ڪندا هئا. صوريا جي رهاڪن، شھر جي بچاءَ لاءِ ديوارون ۽ ملڪي سلامتيءَ لاءِ فوج تيار ڪري ورتي. اڄ بہ هر ملڪ جي پنھنجي فوج آهي.
توهان سوچي سگهو ٿا، تہ انھن سڀني ڳالھين جو جبران جي زندگيءَ سان ڪھڙو ڳانڍاپو آهي؟ پر انھن سڀني ڳالھين جو جبران جي جيون سان چڱو گهرو لاڳاپو آهي. جنگين سان نيون سرحدون پيدا ٿينديون آهن. نئين انتظاميہ ۽ نئون فڪري انداز رکندڙ حڪومت جنم وٺندي آهي، تنھن ڪري جبران جي ملڪ جي انتظامي ورهاست، رومين جي مختلف دورن ۾ گهٽ وڌ ٿيندي رهي. رومي شهنشاھہ هيڊرين انھيءَ کي ٽن صوبن ۾ ورهايو. شام، شام فينشيا ۽ شام فلسطين. جبران شام فينشيا جي علائقي ۾ جنم ورتو هو ۽ حضرت يسوع مسيح شام فلسطين واري حصي ۾ پيدا ٿيو هو. هڪ مورخ حضرت يسوع مسيح جي ڄم جو ذڪر ڪندي لکي ٿو، ”اها ڳالھہ ڪنھن جي تصور ۾ بہ نہ هئي، تہ شامي صوبي جي هڪ ڏوراهين ڳوٺڙي ۾ اک پٽيندڙ هڪ ٻار، وڏو ٿي تاريخ ۽ انسان جي مذهبي عقيدن جو رخ بدلائي ڇڏيندو!“
رومين کان پوءِ انھيءَ علائقي تي عربن جو راڄ ٿيو ۽ انھن کان پوءِ ترڪن جي حڪومت جو سج اڀريو. ترڪن کان پوءِ فرانسيسي ۽ تنھن بعد انگريز آيا، پر انھن مان ڪنھن بہ حملو ڪندڙ جي فوجن، جابلو علائقي تي ڪاھہ نہ ڪئي، ڇو تہ انھن سان مھاڏو اٽڪائڻ ڪا معمولي ڳالھہ نہ هئي ۽ وري انھن جي ايڏي اهميت بہ نہ هئي، جو هروڀرو انساني جانيون ۽ ڏوڪڙ خرچ ڪيا وڃن. اهي ٽاڪرو علائقا قدرتي طور تي قلعن ۾ بند وسندين جيان هئا. حملو ڪندڙ فوجون ميدانن، وادين ۽ سمنڊ ڪناري اڌيل شھرن تي قبضو ڪري وٺنديون هيون، تہ پھاڙن جا رهواسي ڪجهه عرصي کان پوءِ، پاڻيھي هيٺ لھي ايندا هئا ۽ ڳالھين وسيلي ڪجهه مراعتون ۽ حقن جي تحفظ جي ضمانت واري شرط سان سڀني معاملن کي گڏيل نموني طئي ڪري وٺندا هئا. جڏهن عرب فاتحن اهو علائقو قبضي ۾ ڪيو ۽ هند کان وٺي اسپين تائين اسلام پکڙجي ويو، تڏهن بہ جبران جي اباڻن پنھنجي عيسائي مذهب کي نہ ڇڏيو. کين پنھنجي مذهبي رسمن ادا ڪرڻ جي آزادي مليل رهي.
ترڪن پنھنجي اقتدار وقت شام کي مختلف حصن ۾ ورهائي ڇڏيو. هر حصي کي ولايت چيو ويندو هو ۽ انھيءَ جي گورنر کي پاشا سڏيو ويندو هو. ترڪن انھيءَ علائقي تي لڳ ڀڳ چار سؤ سال حڪمراني ڪئي، پر جابلو ماڻھو ڪڏهن بہ پاڻ کي فاتحن ۾ ضم ڪرڻ لاءِ تيار نہ ٿيا، ان ڪري جبران جو ملڪ سدائين ترڪ سلطنت جو هڪ حساس هنڌ رهيو. هتي وقت بوقت وڳوڙ ٿيندا رهيا ۽ انھن ۾ ڪنھن نہ ڪنھن اولھائين ملڪ جو هٿ رهيو. 1960ع ۾ هتي ڇتي گهرو ويڙھہ شروع ٿي وئي. برطانيه امداد لاءِ پنھنجو سامونڊي ٻيڙو روانو ڪيو ۽ فرانس، لبنان جي سرزمين تي پنھنجي ڇھہ هزار فوج لاٿي. انھن انتظامن کان پوءِ هڪ خاص ڪاميٽي جوڙي وئي. اها ڪاميٽي فرانس، روس، برطانيه ۽ آسٽريليا جي سياسي شخصيتن تي ٻڌل هئي. انھيءَ ڪاميٽيءَ بيروت ۽ ترڪيءَ جي فرسٽ منسٽر سان گڏجاڻي ڪئي. انھيءَ جو نتيجو لبنان جي عالمي آزادي ۽ خودمختياريءَ جي صورت ۾ نڪتو. يورپ جون قوتون انھيءَ جون ضامن ٿيون. معاهدي مطابق سلطان کي، ڪنھن عيسائيءَ کي گورنر مقرر ڪرڻو هو ۽ يورپي طاقتن کي انھيءَ فيصلي جي توثيق ڪرڻي هئي.
انھيءَ معاهدي هيٺ، انھيءَ آزاد ۽ خودمختيار علائقي جي حدن ۾ نہ اوڀر پاسي ’بقه‘ جو ميداني علائقو شامل هو ۽ نہ سمنڊ ڪناري سان ڪو ٻيو شھر، پر بيروت تائين بہ، جيڪو اڄ لبنان جي گاديءَ وارو هنڌ آهي، انھيءَ جي حدن کان ٻاهر هو. ان ڪري رومي سمنڊ جي اڀرندي حصي کان جيڪي ماڻھو لڏي آمريڪا پھتا، انھن سڀني کي شام جو شھري قرار ڏنو ويو. پوءِ ڀل کڻي سندن واسطو دمشق سان هو، يا اهي مقدس صنوبرن جي پھاڙن کان آيا هئا.
پھرين مھاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ ترڪ سلطنت جوزوال آيو تہ، ليگ آف نيشنز جي هڪ فيصلي هيٺ شام ۽ لبنان کي فرانس جي حوالي ڪيو ويو ۽ فلسطين کي برطانيه جڪري ورتو، پر ان جي باوجود آمريڪا ڏانھن لڏي ايندڙن کي لڳاتار شامي شھري ئي قرار ڏنو ٿي ويو!
ٻي وڏي جنگ ۾ لبنان ۽ شام، فرانس جو ڳٽ لاهي ڦٽو ڪيو ۽ اهي ٻہ مختلف ۽ پاڻ ڀريون سلطنتون بڻجي ويون. گڏيل قومن ۾ انھن کي مڪمل نمائندگي ملي وئي. ان ڪري، جبران جي لفظن ”منھنجا هم وطن شامي“ مان مراد، لبناني ۽ شامي ٻئي آهن.
جواني
”جوانيءَ واري ڏينھن۾، مون نثر ۽ نظم ۾ ايترو لکيو، جو انھن مان ڪيترائي ڪتاب جڙي پون ها، پر مون انھن کي ڇپائڻ جو ڏوھہ نہ ڪيو ۽ نہ ڪڏهن اڳتي مون کان اهو جرم ٿيندو!“
انھن خيالن جو اظھار جبران پنھنجي هڪ دوست جي نالي هڪ خط ۾ ڪيو آهي. پر ان جي باوجود جبران جا چاهيندڙ هر اها شيءِ ڇاپي ٿا ڇڏين، جيڪا کين هٿ لڳي ٿي. جبران جي زندگيءَ ۾، جڏهن سندس هڪ گهاٽي دوست اها حرڪت ڪئي، تہ جبران انھيءَ تي احتجاج ڪندي چيو، ”مون کي منھنجي ماضيءَ جي ڪارنامن جي يادگيري نہ ڏياريو، ڇو تہ انھيءَ مان منھنجو رت ٽھڪڻ ٿو لڳي“.
انھيءَ جو مطلب اهو ناهي تہ جبران شروعاتي ڏهاڙن ۾ غير اهم يا معمولي مضمون لکيا آهن.
هڪ ضروري وضاحت
اها ڳالھہ ذهن ۾ رکڻ کپي تہ، جبران جون گهڻيون لکڻيون، جيڪي هن وقت ڪتابي صورت ۾ بہ موجود آهن، ابتدا ۾ ڪنھن دوست ڏانھن خط يا اخبار لاءِ ڪنھن مضمون جي صورت ۾ لکيون ويون هيون.
جبران جا ڪيترائي ڪتاب ٽڙيل پکڙيل ڇپيل لکڻين مان مرتب ڪيل آهن. انھن مان ڪجهه مجموعا، خاص طور تي عربي زبان جا، اهڙا آهن جن تي ڇپائيءَ جو سال ۽ ٻيو حوالو موجود ئي ڪونھي. اهڙيءَ حالت ۾ مستقبل جا سوانح نگار، انھن حالتن جو اندازو ڪيئن ٿا ڪري سگهن، جن ۾ ڪنھن اخبار لاءِ جبران مضمون يا مقالو لکيو هوندو! مثال طور ”باغي روح“ جي عربي ڇاپي تي، ڇپجڻ جو سال 1959ع لکيل آهي، پر ساڳئي ڪتاب جي انگريزي ايڊيشن، جنھن کي هينمين (Heinmann) عربيءَ مان ترجمو ڪرايو هو ۽ پھريون دفعو 1969ع ۾ ڇپيو، انھيءَ ۾ ڄاڻايل آهي تہ هي ڪھاڻيون 1908ع ۾ مڪمل ڪيون ويون هيون.
عربي تحرير ۾ ڪنھن قسم جا اشارا يا سمجهاڻيون موجود ناهن. هڪ لبناني سوانح نگار عربيءَ ۾ ڪجهہ حاشيا لکيا ۽ پوءِ انھن کي بہ جبران جي تحرير ڪري پيش ڪيائين! عربيءَ مان ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿيندي، اهڙا حاشيا بہ غلطيءَ سان ٻين زبانن ۾ منتقل ٿي ويا، ڇو تہ انگريزيءَ ۾ لکندڙ سوانح نگار ۽ خاص طور تي اهو شخص، جيڪو عربي زبان جي باريڪين ۽ لاهين چاڙهين کان ڀليءَ ڀت واقف نہ هوندو آهي، اهو انھن تحريرن کي اهو سمجهي قبول ڪري وٺندو آهي، تہ اهي بہ جبران جون لکيل آهن. اها صورتحال جبران سان بي انصافيءَ برابر ۽ مستقبل جي پڙهندڙ توڙي سوانح نگار لاءِ پريشانيءَ جي صورتحال پيدا ڪري سگهي ٿي. تنھن ڪري ان سلسلي ۾ ڏاڍي احتياط ۽ تحقيق جي ضرورت آهي.
جبران جي ٻٽي شخصيت
انسان جي شخصيت جي جوڙجڪ ۾ ماحول ۽ اوسي پاسي جون حالتون اهم ڪردار ادا ڪنديون آهن. جڏهن خليل جبران پيدا ٿيو تہ وچ اوڀر جي سياسي حالت ڏاڍي خراب هئي ۽ اقتصادي حالت تہ اڃا بہ وڌيڪ خراب هئي. ترڪي سالن کان جنگين ۾ وڪوڙيل هو ۽ لڳ ڀڳ هر محاذ تي کيس شڪست جو منھن ڏسڻو پيو. ان ڪري سلطنت جون سرحدون ويون ٿي سُسنديون ۽ سوڙهيون ٿينديون ۽ ٻئي طرف ترڪيءَ ۾ ڏاڍ ۽ ڏمر ويو ٿي وڌندو. سلطنت جي سمورن حصن ۾ اقليتن سان سخت ۽ اڻ سونھائيندڙ سلوڪ پئي ڪيو ويو. 1860ع جي ٺاھہ هيٺ، جيڪو يورپي قومن جي دٻاوَ هيٺ عمل ۾ آيو هو؛ لبنان کي مقامي معاملن ۾ آزادي ۽ خودمختياري حاصل هئي. ان ڪري لبنان جا رهاڪو لازمي فوجي خدمت کان آجا هئا، پر تنھن هوندي بہ ڪيترائي خاندان شھري علائقن کان هجرت ڪري پھاڙن ڏانھن هليا ويا هئا. کين ڊپ هو تہ متان ڪنھن وقت فوجي خدمت لاءِ زوريءَ نہ گهليو وڃي. انھيءَ گهُٽَ جو نتيجو اهو نڪتو جو عرب دنيا ۾، ترڪ حڪمرانن خلاف نفرت ۾ وڌيڪ شدت اچي وئي ۽ سندن اقتدار مان جند ڇڏائڻ لاءِ هنڌ هنڌ ڳجهيون سرگرميون شروع ٿي ويون ۽ تنظيمون جڙي ويون. ترڪ حاڪمن کي ڪنھن تي پَتِ نہ هئي. تنھن ڪري انھن ڏاڍي هوشياريءَ ۽ ترتيب سان غير ترڪ ماڻھن کي اهم سرڪاري عهدن تان هٽائي، انھن جي جاءِ تي ترڪ شھرين کي مقرر ڪيو. ڳجهيءَ ريت ڪم ڪندڙ تنظيمن پئرس ۾ ٿيندڙ هڪ ڪانفرنس ۾، پنھنجا عيوضي موڪلڻ کان بہ نہ ڪيٻايو. انھيءَ ڪانفرنس ۾، آمريڪا ۾ رهندڙ ڪيترائي شامي ۽ لبناني بہ شريڪ ٿيا ۽ سڌارن جو مطالبو ڪيائون. انھن مان ڪيترن اڳواڻن کي وطن واپس ورڻ تي پنھنجي سِرَ تان هَٿُ کڻڻو پيو. کين چؤواٽن تي عوام اڳيان ڦاهيءَ چاڙهيو ويو، جيئن ٻيا سندن انجام ڏسي عبرت حاصل ڪن.
جبران انھيءَ وقت نوجوان هو ۽ ڦاهيءَ جي تختي کان دور آمريڪا ۾ رهيل هو. هن پنھنجي وطن واسين کي بغاوت لاءِ اڀاريو. هن عربي زبان ۾ لاتعداد مضمون لکيا، جن ۾ ڏاڍي جوشيلي انداز سان وطن واسين سان مخاطب ٿيو. اهي مضمون انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيا تہ مناسب تشريح موجود نہ هئڻ سبب، غلطيءَ سان اهو سمجهيو ويو تہ جبران پنھنجي نئين وطن آمريڪا جي ماڻھن کي بغاوت جو درس پيو ڏئي. انھيءَ نموني جبران جي ٻٽي شخصيت اسان جي سامھون ٿي اچي، تہ هڪ طرف عربيءَ ۾ هو هٿيار کڻي ميدان ۾ لھڻ جو سبق ٿو ڏئي تہ ٻئي پاسي انگريزيءَ ۾ صبر، تحمل ۽ امن جو پرچار ڪندي ٿو نظر اچي.
… ۽ پوءِ اهو ڏينھن بہ اچي ويو، جڏهن پھرين مھاڀاري جنگ ۾ ترڪيءَ، جرمنيءَ جي ساٿاري ٿيڻ جو فيصلو ڪيو ۽ انھن ملڪن جي فوجن رومي سمنڊ جي اوڀر واري ساحل تي قبضو ڪري ورتو. اهو قدم اتحادي فوجن کي اتي روڪڻ لاءِ کنيو ويو هو، پر انھيءَ سان گڏوگڏ هڪ ٻيو اهم مقصد بہ هو تہ، ترڪيءَ ۽ جرمنيءَ کي ضرورت جو سامان پھچائڻ واري ريلوي لائن جي مڪمل ناڪابنديءَ کي روڪيو وڃي.
لبنان، جنھن وڏي عرصي کان خودمختياريءَ جو مطالبو پئي ڪيو، سو پنھنجو مقصد ماڻڻ ۾ سوڀارو ٿي ويو. کيس آزادي ڏني وئي پر ڪيترن مامرن ۾ هو پاڻ ڀرو نہ هو - ۽ هاڻ جڏهن سرحدن جي ناڪابندي ٿي وئي تہ، لبنان کي کاڌ خوراڪ جو سامان ٻاهران گهرائڻ جي اجازت نہ ملي. انھن ئي ڏينھن ۾ ماڪڙ، خدائي قهر بڻجي اچي نازل ٿي ۽ ٻن سالن اندر ماڪڙ بڙن ۽ صنوبرن سان گڏوگڏ گاھہ ۽ ڪک پن کي بہ ناس ڪري ڇڏيو. اَنَ جي سخت کوٽ پيدا ٿي پئي. ڏُڪر سبب ماڻھو بک مرڻ لڳا ۽ گهرن، رستن ۽ چؤواٽن تي لاشن جا ڍير نظر اچڻ لڳا. خوش قسمتيءَ سان جنگ بند ڪرڻ جو فيصلو وقت سر ٿي ويو، نہ تہ جيڪڏهن اها ويڙھہ اڇا وقت وٺي ها تہ، لبنان جي رهواسين مان شايد ئي ڪو ڀاڳ وارو پنھنجا ڏک ڏولاوا ٻڌائڻ لاءِ حيات هجي ها.
جبران انھيءَ لونءَ ڪانڊاريندڙ سانحي کان متاثر ٿي، پنھنجي احساسن جو اظھار هڪ عربي مضمون ۾ ڪيو، جنھن جو عنوان هو، ”منھنجا وطن واسي مري ويا-“ انھيءَ مضمون ۾ خليل جبران لبنان جي سياستدانن تي سخت حملا ڪيا ۽ سندن بزدليءَ ۽ مصلحت پسنديءَ تي لعنت ملامت ڪئي. ٻئي پاسي جبران کي لبنان جي نئين ٽهي، خاص طور تي آمريڪا ۾ رهندڙ لبناني ۽ شامي نسل جي ماڻھن ۾ وڏو آسرو هو، جن لاءِ لکيل سندس پيغام ”مون کي توهان تي ڀروسو آهي“ جبران جي اڪثر وطن واسين جي گهرن ۾، خوبصورت فريمن ۾ مڙهيل نطر اچي ٿو.
جبران جي مصوري ۽ شاعري
اسلام ۾ تصوير ٺاهڻ ۽ بت جوڙڻ جي جهلَ آهي. مسلمان فاتحن جا قدم جن جن يورپي ملڪن تائين پھتا، اتي انھن شين جي نندا ڪئي وئي. تنھن ڪري تعمير جي فن ۾ قدرتي منظرن جي تصوير ڪشيءَ جي هڪ نئين اسلوب جنم ورتو.
جوانيءَ ۾ جبران ڪنھن خاص فنڪار يا فن جي ڪنھن مخصوص فڪري لاڙي کان متاثر نہ هو. عرب فلسفين جي ڪتابن جو مطالعو ڪندي، هُن سندن فڪر ۽ نظرين جي روشنيءَ ۾ انھن جون خيالي تصويرون ٺاهيون. ان وقت جبران جي ڄمار فقط سترهن ورهيه هئي.
عملي زندگيءَ ۾ پير پائڻ کان پوءِ جبران مصور جي حيثيت ۾، بوسٽن جي هڪ اسٽوڊيو ۾ پنھنجي تصويرن جي نمائش ڪئي، پر بدقسمتيءَ سان باھہ ڀڙڪي پئي ۽ عمارت سان گڏ سندس سموريون تصويرون بہ سڙي رک ٿي ويون. اهو واقعو نوجوان چترڪار لاءِ شديد ۽ درد ڀرئي سانحي کان گهٽ نہ هو، ڇو تہ تصويرن جي وڪري مان ئي سندس گذر سفر ٿيندو هو. هڪ مدت کان پوءِ هن انھيءَ حادثي جو ذڪر ڪندي چيو، ”چڱو ٿيو جو منھنجون سموريون تصويرون سڙي رکي ٿي ويون، ڇو تہ جڏهن مون اهي تصويرون ٺاهيون هيون، تڏهن منھنجي نظرن ۾ گهرائي نہ هئي ۽ نہ منھنجي فن ۾ پختگي ۽ وسعت آئي هئي“. جبران جون تصويرون ۽ خاڪا اڄڪلھہ وچ اوڀر، يورپ ۽ آمريڪا ۾ ٽڙيل پکڙيل آهن.
ابتدائي دؤر ۾ جبران جيترا بہ ڪتاب ۽ مضمون لکيا، يا شاعري ڪئي، اهو سڀ عربي زبان ۾ آهي. هن نہ فقط لکڻ جي انداز ۾ هڪ نئين اسلوب جو بنياد وڌو، جنھن تي اولھائين فڪر جي ڇاپ آهي، پر پنھنجي ملڪ جي نئين ٽهيءَ جي ذهنن ۾ بہ انقلاب آندو، پر انھن سڀني ڳالھين جي باوجود کيس مناسب آمدني نہ ٿي تہ هن مصوريءَ جي دنيا ۾ پنھنجو ڌيان مشھور ۽ امير ماڻھن جون تصويرون ٺاهڻ تي ڏنو. سندس ڪتابن لاءِ تصويرون بنيادي طور تي ڪاري رنگ جي اگهاڙن خاڪن ۽ پاڇن تي ٻڌل آهن. انھن جي حرڪتن ۽ تناسب سان پڌري پٽ خبر پوي ٿي، تہ اها ڄاڻ کان اڻ ڄاڻائيءَ کي بيان ڪرڻ جي ڪوشش آهي ۽ محبت، ڏک ۽ زندگيءَ جي تصوير انسان ۽ خدا جي گڏيل رشتي ۽ حوالي سان ڪڍي وئي آهي. هن پنھنجي تصويرن ۾ ڪوبہ ڪپڙو استعمال ناهي ڪيو ۽ نہ ڪو وڻ ٽڻ، عمارت، گرجا يا مذهبي علامت ڪم آندي آهي، جنھن سان ڪنھن مذهبي گروھہ جو تعلق ظاهر ٿيندو هجي. جو ڪجهه نظر اچي ٿو، اهو پاڻ جبران آهي ۽ سندس خدا تعاليٰ جي ڪاريگريءَ سان پنھنجو ڳانڍاپو ۽ رشتو آهي.
پنھنجي دور جا ناليرا فنڪار گهڻو ڪري ڪليسا جي مالي مدد جا محتاج هئا. اهو ئي سبب آهي تہ سندن تخليقن ۾ بہ انھيءَ خيال جي جهلڪ پڌري آهي. انھيءَ جي ابتڙ جبران کي نہ تہ ڪنھن چرچ جي پٺ ڀرائي حاصل هئي ۽ نہ هو ننڍپڻ ۾ ڪنھن خاص فنڪار کان متاٿر هو، تنھن ڪري هن پوري آزاديءَ سان پنھنجي مخصوص اسٽائيل کي زور وٺرايو.
جبران پنھنجي عربي شاعريءَ جو گهڻو تڻو حصو عمر جي ابتدائي حصي ۾ لکيو. عرب شاعر ڳولي ڳولي اهڙ اڏکيا لفظ ڪم آڻيندا هئا، جن جي معنيٰ ڊڪشنري ڏسڻ سان بہ سمجهہ ۾ نہ ايندي هئي، پر جبران نھايت سادي ۽ عام سمجهہ واري ٻولي استعمال ڪئي ۽ اهڙيءَ ريت عربي شاعريءَ جي روايت کي هڪ نئون اسلوب ڏنو. حياتيءَ جي آخري حصي ۾ جبران پنھنجي انگريزي پڙهندڙن ۽ چاهيندڙ لاءِ لکيو. تڏهن بہ هن جنھن زبان ۾ بہ شاعري ڪئي، سندس فلسفو ۽ نقطه نظر اهو ئي رهيو، جنھن جو پرچارڪ هو پنھنجي نثر ۾ هو. هن مختصر اقتباس مان سندس فلسفي جي ڀليءَ ڀت ڄاڻ ملي ٿي:
”ڇوليون سمنڊ ڏانھن واپس وريون تہ مون واريءَ تي هڪڙي سٽ لکي ۽ منھنجي دل ۽ دماغ ۾ جو ڪجهه هيو، اهو سڀ ڪجهه ان ۾ لکي ڇڏيم. جڏهن وير سبب پاڻي ساحل تي چڙهي آيو تہ مان پنھنجي تحرير پڙهڻ ۽ ان تي غور ۽ فڪر ڪرڻ واپس آيس، پر سمنڊ ڪناري مون کي پنھنجي جاهليت ۽ اڻڄاڻائيءَ کان سواءِ ڪجهه بہ نہ مليو“.
عربيءَ مان ڪنھن ٻي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرڻ چڱو ڏکيو ۽ وقت وٺند ڙڪم آهي. عربي زبان تي عبور رکندڙ هڪ نقاد جو چوڻ آهي تہ عربي ڏاڍي فصيح، بليغ ۽ زوردار زبان آهي ۽ انھيءَ ۾ مختلف مطلب رکندڙ هڪ جھڙن لفظن جو وڏو ذخيرو موجود آهي. انھيءَ زبان جو لطيف لھجو، گرمجوشيءَ ۾ مترنم آهنگ سان گڏجي، دل تي سڌو سنئون اثر ٿوڪري. ترجمي ۾ جتيوڻيڪ اصل زبان جي قوت، اثر ۽ ترنم جو هڪ حصو زائل ٿي ويندو آهي، پر پوءِ بہ، ترجمي ۾ جبران جي بنيادي فلاسافي منتقل ٿي ويندي آهي، جيڪا سندس پوءِ جي ڪتاب ”پيغمبر“ ۾ پوريءَ شدت سان موجود آهي.
جارج خيرﷲ، جنھن جبران جي گهڻن ڪتابن جو ترجمو ڪيو آهي، انھيءَ ڪتاب بابت چوي ٿو، ”اها تحرير جبران جي پنھنجي لاشعوري آتم ڪٿا آهي. جبران، جنھن پنھنجي دور کان گهڻو اڳ جنم ورتو. جبران، جيڪو باغي آهي ۽ سڀني شين جي آفاقيت، اتحاد ۽ شخصي آزاديءَ تي ايمان رکي ٿو“.
جبران جي فلاسافي
مشھور آمريڪي فلاسافر وليم جيمز هڪ دفعي فلاسافر جي تعريف ڪندي چيو هو، ”فلاسافر جيتوڻيڪ ٻين ماڻھن جيان عام شخص هوندو آهي، پر هو ٻين ماڻھن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ مستقل مزاجيءَ ۽ گهرائي تائين سوچيندو آهي ۽ فلسفو غير معمولي ضد ۽ مستقل مزاجيءَ سان واضح مضبوط فڪر جو ٻيو نالو آهي“.
لفظ فلاسافي يوناني زبان مان ورتل آهي ۽ انھيءَ جو مطلب آهي علم ۽ فڪر جي محبت. اهو زندگيءَ جي حقيقت ۽ واقعن کي ذهني ۽ جسماني دنيا ۾ ڏسڻ جي عمل ۽ انھن جي سببن جو ذهانت سان تجزيو ڪرڻ جو نالو آهي. اسان جيئن تہ اهڙي دنيا ۾ زندگي گذاري رهيا آهيون، جيڪا نھايت منجهيل ۽ پريشانيءَ واري حالت ۾ ورتل آهي، تنھن ڪري اسان مان تمام ٿورا ماڻھو انھن اثرن کي ڏسي سگهندا آهن، جيڪي عظيم فلسفين جي مقرر ڪيل اصولن سبب اسان جي زندگيءَ، اسان جي گڏيل لاڳاپن ۽ رائج عقيدن تي مرتب ٿيندا آهن. مثال طور بک اڄ جي انسان لاءِ، ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ پريشانيءَ وارو عمل آهي. اڄ جو انسان غذا جي لاءِ پنھنجي خواهش کي، نہ فقط پنھنجي بک ۽ کاڌ خوراڪ جي جنسن تائين پھچ جي پيماني سان ماپي ٿو، پر انھيءَ سان گڏوگڏ غذائي جنسن جي حاصلات لاءِ روڪ ادائگي جي قوت ۽ پنھنجي مخصوص ذوق کي بہ سامھون رکي ٿو. اهو عمل يقينن سوين سالن جي آئينِي، مذهبي ۽ سياسي تربيت جو نتيجو آهي. ساڳيءَ ريت سائنسي ترقي بہ هڪ اٽل حقيقت آهي. اڄ جيڪڏهن ڪوئي سائنس، علم ۽ حڪمت جي مدد سان، قديم زماني جي ستن وڏن عجوبن مان ڪنھن هڪ کي ننڍڙو ڪري ڇڏڻ جي دعويٰ ڪري تہ، اسان کي انھيءَ تي ڪا خاص حيرت يا عجب نٿو لڳي.
جبران فلسفي بابت ڪوبہ ڪتاب ناهي لکيو، پر جڏهن هن پنھنجي عظيم ڪتاب ”پيغمبر“ جي شروعات ڪئي، جنھن ۾ زندگيءَ ۽ موت بابت بحث آهي، تہ هن بقول سقراط: پنھنجو پاڻ کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي، هڪ عورت کي ڏسي پڪاريو، ”او بزرگ ۽ برتر خدا جا نيڪ بندا! زندگيءَ ۽ موت جا جيڪي اسرار تون ڄاڻين ٿو، انھن کي اسان تي پڌرو ڪر!“ ۽ پوءِ خليل جبران اهو لکيو تہ مون کي انسان جي ٺاهيل قانون کان نفرت آهي ۽ اهي روايتون مون کي نٿيون وڻن، جيڪي وڏڙن مون لاءِ ورثي ۾ ڇڏيون آهن، تہ حقيقت ۾ هو مذهبي مفڪرن خاص طور تي سينٽ آگسٽائن جي انھيءَ قول کي سچ ثابت ڪري رهيو هو، تہ ڪوئي شخص انھيءَ وقت تائين شڪ شبهي ۾ مبتلا نٿو ٿئي، جيسين سندس ذهن زنده نہ هجي، ۽ انھيءَ ۾ اهو سوچڻ جي صلاحيت نہ هجي تہ هن دنيا ۾ حقيقت ۽ صداقت بہ ڪا شيءِ آهي.
انسان اڃا لکڻ پڙهڻ بہ نہ سکيو هو، تہ هن ڌرتيءَ تي پنھنجي موجودگيءَ ۽ تخليق بابت سوچ ويچار شروع ڪري ڏنو تہ هو ڪٿان آيو آهي؟ ڪيڏانھن ويندو؟ ۽ ڇو؟ ۽ پوءِ جڏهن هن ۾ لکڻ پڙهڻ جي صلاحيت پيدا ٿي تہ هن ايندڙ نسلن لاءِ زندگيءَ ۽ موت بابت پنھنجا خيال ۽ احساس تحرير ڪيا. جديد دور جي مفڪرن لاءِ اها تحرير ئي فلسفو آهي.
هتي فلسفي جي وسيع موضوع جو تفصيلي جائزو ممڪن ناهي، تنھن ڪري مختصر طور تي جبران جي ذهن ۽ دماغ تي اثر ڇڏيندڙ احساسن، جذبن ۽ عقيدن جو ذڪر ڪيون ٿا. هن جي گهڻين لکڻين ۾، قديم انسان جي ذهن ۾ زندگيءَ ۽ موت بابت اٿندڙ سوالن جا پاڇا ملن ٿا. هو خدا جي هستيءَ جي وجود جو قائل ضرور آهي، پر سندس ذات جي جيڪا تعريف هن ڪئي، انھيءَ تي ڏاڍي وٺ ٿي!
لبنان ۽ وچ اوڀر ۾ خليل جبران جي اباڻن خدا تعاليٰ کي هڪ مھربان ۽ شفيق پيءُ سمجهيو، ۽ پٿر جي ڇپن کي ٽُڪي هنن جيڪي سندس مورتيون جوڙيون، اهي سڀ هڪ پوڙهي شخص جون هيون، جنھن جي چھري تي ڊگهي ڏاڙهي هئي. اهو تصور يھوديت ۽ عيسائيت ۾ بہ موجود هو. ڪجهه مفڪرن انھيءَ کان هٽي ڪري خدا جي ڪا واضع ۽ نمايان تعريف ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي. يارهين صدي عيسويءَ جي هڪ عرب فلسفيءَ لکيو تہ هڪ عام ماڻھو اهو ئي چوندو تہ خدا جنت ۾ آهي، پر هڪ پڙهيل ڳڙهيل شخص، جيڪو تربيت ورتل فڪر ۽ ذهن رکي ٿو ۽ ڄاڻي ٿو تہ خدا ڪنھن جسماني وجود جو محتاج ناهي. هو چوندو، خدا فقط جنت ۾ ئي نہ، ڌرتيءَ جي بہ هر حصي تي موجود آهي.
جبران لبنان ۾ تعليم حاصل ڪئي ۽ هن لازمي طور تي مروج نظرين جو اثر قبول ڪيو هوندو. پنھنجي ڪتاب ”پيغمبر جو باغ“ ۾ هڪ هنڌ هو لکي ٿو تہ: ماڻھن جي هڪ گروھہ مان ڪنھن پڇيو، ”آقا! اوسي پاسي مان خدا متعلق ڪيتريون ئي ڳالھيون ٻڌڻ ۾ اينديون آهن. توهان جو خدا بابت ڪھڙو خيال آهي؟“ ۽ انھيءَ جو جواب هو، ”سوچيو عزيزو! هڪ اهڙي دل متعلق تصور ڪيو، جيڪا توهان سڀني جي دلين تي محيط آهي. هڪ اهڙو روح، اهڙو جذبو، جيڪو توهان جي سڀني جذبن تي حاوي آهي. هڪ اهڙو آواز، جنھن ۾ توهان سڀني جي آوازن جو پڙاڏو ٻڌجي ۽ هڪ اهڙي خاموشي، جنھن تي توهان جون سڀ خاموشيون قربان هجن ۽ جيڪا اٿاھہ گهرائين سان گڏوگڏ وقت جي قيد کان آزاد هجي. تلاش ڪيو اهڙو حسن، جنھن جي سامھون جڳ جهان جي سونھن سوڀيا تڇ هجي. اهڙو گيت، جيڪو سڀني سمنڊن جي گيتن کان وڌيڪ موهيندڙ ۽ جهنگن جي خاموشيءَ کان وڌيڪ شانائتو هجي. خدا جي ذات جنھن کي اسين گهڻو نٿا ڄاڻون، تنھن بابت گهٽ گفتگو ڪرڻ مناسب آهي؛ پر ان جي ڀيٽ ۾ هڪ ٻئي بابت اسين جيتري گفتگو ڪيون، اهاوڌيڪ بھتر آهي. ڇو تہ اسين هڪ ٻئي کي آسانيءَ سان سمجهي سگهون ٿا. پوءِ بہ مان توهان کي ٻڌايان، تہ اسين خدا جي سرهاڻ آهيون. اسين آهيون پتن ۾، گلن ۾ ۽ سدا بھار ثمرن ۾“.
روح متعلق جبران جو نظريو ۽ فڪر وڌيڪ واضع ناهي. مختلف سوانح نگارن مختلف خيالن جو اظھار ڪيو آهي. ڪن جو چوڻ آهي تہ جبران جوڻ مٽائڻ واري نظريي جو قائل هو. جيڪڏهن اسان کي جبران جي فلسفي کي صحيح طرح سمجهڻو آهي تہ اسان کي سندس جيون ڪٿائون لکڻ وارن جي ڳالھين کي نظرانداز ڪري، جيڪي ڪجهه جبران پاڻ لکيو آهي، انھيءَ کي ڌيان سان پڙهڻو ۽ سمجهڻو پوندو، ۽ انھيءَ کي پرکڻو پوندو. جبران بو علي سينا، الفريد ۽ غزاليءَ جھڙن عظيم فلاسافرن بابت عربي ۾ ڪيترائي مضمون لکيا آهن ۽ انھن مان بو علي سينا بابت هن لکيو آهي تہ منھنجن ۽ سندس خيالن ۽ ذڪرن ۾ گهڻي حد تائين هڪجھڙائي آهي.
بو علي سينا، الفريد ۽ امام غزاليءَ بابت خليل جبران جي مضمونن مان اها ڳالھہ واضع ٿئي ٿي تہ، سندس دل ۾ انھن عظيم فلسفين لاءِ ڪيڏي عزت ۽ احترام هو. جبران قديم عرب مفڪرن جي انھيءَ نظريي جو قائل هو تہ هيءَ ڪائنات ۽ سمورا مادي جسم خدائي وجود جا شاهد آهن. تڏهن تہ هن چيو هو، ”اسان ﷲ جي سرهاڻ آهيون“. جبران خدا ۽ روح جي وجود ۽ موجودگيءَ جو قائل آهي، پر کيس مري ٻيھر جيئڻ تي اعتراض آهي. جيڪي ماڻھو انھيءَ عقيدي جا پوئلڳ آهن، اُهي انھيءَ ڳالھہ تي يقين رکن ٿا تہ موت کان پوءِ انسان جو روح ڪنھن ادنيٰ جانور يا ڪمتر ۽ نيچ درجي جي ماڻھوءَ جي جسم ۾ داخل ٿئي ٿو ۽ اهو چڪر تيسين جاري رهي ٿو، جيسين اهو روح پاڪ پوتر نٿو ٿي وڃي ۽ کيس نجات نٿي ملي.
جبران روح جي پاڪيزگيءَ ۽ صفائيءَ جي انھيءَ عمل جو قائل نہ هو. سندس عقيدو هو تہ روح واپس ايندو آهي، پر ان ڪري تہ انسان مرڻ وقت جيڪو ڪم اڌ ۾ ڇڏي ويو آهي، هو انھيءَ کي اچي مڪمل ڪري.
هڪ عربي نظم ”بعلبڪ جو شاعر“ ۾ جبران جوڻ مٽائڻ واري مسئلي بابت چوي ٿو تہ روح جو نئون جنم ڪنھن گهٽ ذات واري انسان يا جانور جي صورت ۾ نٿو ٿئي، پر مرڻ واري جو روح پنھنجي برابري واري ڪنھن شخص جي جسم ۾ موٽي اچي ٿو. هن لکيو آهي، ”۽ شھزادي پڇيو، ’او ڏاها ماڻھو! مون کي ٻڌاءِ تہ خدا مون کي ٻيھر هن دنيا ۾ شھزادي جي روپ ۾ ئي موڪليندو، ۽ ڇا مئل شاعر وري ڪنھن شاعر جي روپ ۾ ئي جنم وٺندو؟ يا منھنجو روح وري ڪنھن عظيم بادشاھہ جي پٽ ۾ ئي واپس ايندو ۽ شاعر جو روح ڪنھن عظيم شاعر جي جسم ۾ ئي داخل ٿيندو؟ ڇا زندگيءَ جا مقدس قانون کيس ابديت جي ڪناري لڳڻ ۽ زندگيءَ جي باري ۾ چَپَ چورڻ جي اجازت ڏيندا؟ ڇا مان انھيءَ تي اڳ جيان سوکڙين جي ورکا ڪري سگهندس؟‘ ۽ ڏاهي شخص شھزادي کي جواب ڏنو، ’روح جنھن شيءِ جي خواهش رکندو آهي، اها کيس ضرور حاصل ٿيندي آهي. مقدس قانون، جيڪي سرديءَ جي گذرڻ کان پوءِ بھار کي وٺي ايندا آهن، لازمي طور تي شھزادي کي شھزادي جو ۽ شاعر کي شاعر جو ئي روپ عطا ڪندا“.
جبران پنھنجي ڪتاب ”پيغمبر“ ۾ لکيو، ”الوداع … اي آرفليس جا رهواسيو! الوداع! اڄوڪو ڏينھن پورو ٿيو، پر نہ وساريو، تہ منھنجون اڻ پوريون خواهشون ٻئي جسم ۾ جنم وٺي جلد ئي توهان وٽ واپس اينديون. فقط ٿوري دير. هوائن جي مٿان آرام ۽ سڪون جو هڪ مختصر پل وچ ۾ آهي. ان کان پوءِ ڪا ٻي عورت مون کي جنم ڏيندي“.
هڪ ٻئي ڪتاب ”پيغمبر جو باغ“ جي آخري صفحي تي جبران لکيو آهي، ”او ڪوهيڙا! هاڻي منھنجو ۽ تنھنجو ساٿ آهي، منھنجي ڌار ڪائي ذات ناهي. ديوارون ڊهي چڪيون آهن ۽ زنجيرون ٽٽي چڪيون آهن. مان فضائن ۾ بلند ٿي، هاڻي تو جھڙو ٿي چڪو آهيان. هاڻي اسان ٻئي گڏجي سمنڊن جي مٿان ترندا وتنداسين. ايستائين جو ٻئي ڏينھن جي شروعات ٿيندي ۽ صبح جا نرم ۽ نازڪ هٿ توکي ڪنھن باغ ۾، موتين جھڙي شفاف ماڪ ڦڙن جي روپ ۾ وڻن، ٻوٽن ۽ گلن جي هنج ۾ وجهي ڇڏيندا ۽ مان – مان هڪ ننڍڙي ٻار جي شڪل ۾ ڪنھن عورت جي ڇاتين مٿان خوشيءَ مان ٻهڪي رهيو هوندس“.
اڙهين صدي عيسويءَ جي پڇاڙيءَ ۾ يورپ جي مادھہ پرستيءَ جي جڪڙ چڱي سگهاري هئي. مذهبي ۽ اخلاقي قدرن کان وڌيڪ معاشري ۾ مالي ۽ معاشي فائدي تي زور ڏنو ٿي ويو. انفرادي ۽ قومي سطح تي حق ۽ انصاف جون تقاضائون پوريون ڪرڻ بدران جيڪو ڏاڍو سو گابو وارو اصول رائج هو. ڪيترن مفڪرن ”ذات“ کي سڀني علمن ۽ سرگرمين جو محور ڪوٺيو.
جبران اهو آواز ضرور اٿاريو ۽ مطالبو ڪيو تہ وچ اوڀر جي ماڻھن کي ترڪ اقتدار خلاف بغاوت ڪرڻ کپي، پر هن خدا جي ذات جي موجودگيءَ کان زندگيءَ ۾ ڪنھن بہ مرحلي تي انڪار نہ ڪيو.
اسان ڄاڻون ٿا تہ جبران جو خدا جي ذات تي ڀروسو هو ۽ هن روح کي لافاني ٿي سمجهيو، پر ڇا سندس انھيءَ ڳالھہ تي بہ ايمان هو تہ انسان ۽ انھيءَ جي روح کي رهنمائيءَ جي بہ ضرورت آهي – ۽ جيڪڏهن انھيءَ جو جواب هائوڪار ۾ آهي تہ پوءِ سوال اهو ٿو پيدا ٿئي تہ ڪھڙي ۽ ڪھڙي قسم جي رهنمائي؟
جبران جي فڪر، نظرين ۽ ڪتابن جي مطالعي کان پوءِ، ذهنن ۾ جيڪي شڪ شبھا پيدا ٿين ٿا ۽ مختلف سوال پيدا ٿين ٿا، انھن جي مناسب جوابن لاءِ جبران جي اوسي پاسي جي ماحول ۽ روايتن جي پس منظر کي ڄاڻڻ ۽ سمجهڻ بيحد ضروري آهي. جبران هڪ ماروني پادريءَ جي ڌيءَ جي هنج ۾ اک پٽي. ڏاڏهنس ’آرامي‘ ۽ ’سرياني‘ زبان ۾ نالو رکڻ جي مذهبي رسم ادا ڪئي. هيءَ اُها زبان آهي جيڪا حضرت يسوع مسيح ڳالھائيندو هو. ماروني رسمون چرچ آف اينٽيوچ (Church of Antioch) وسيلي سڌو سنئون لبنان ۾ پکڙيون. اهي رومن ڪيٿولڪ ئي آهن، فرق فقط ايترو آهي تہ انھيءَ فرقي پنھنجي قديم زبان ۽ رسمن کي هيل تائين ڇڏيو ناهي ۽ نہ ئي روم سان پنھنجو لاڳاپو ختم ڪيو آهي. ماروني پادري اڪثر ڪري شادي ڪيل هوندا آهن، ڇو تہ هنن وٽ شادي ٿيل شخص جي پادري ٿيڻ تي ڪابہ پابندي ناهي، پر پادري ٿيڻ ۽ قسم کڻڻ واري رسم کان پوءِ ڪنھن کي شادي ڪرڻ جي اجازت ناهي.
خليل جبران کي پنجن ورهين جي ڄمار ۾ ڳوٺ جي هڪ اهڙي اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو، جنھن جو انتظام چرچ جي هٿن ۾ هو. يارهن سالن جي عمر ۾ هن سمورا مذهبي گيت ۽ مناجاتون ياد ڪري ورتيون. تيرهن سالن جي ڄمار ۾ هو دارالحڪمت پھتو. هي ڪليسا جي نگرانيءَ هيٺ هلندڙ هڪ ڪاليج هو. هتي جبران پنج سال گذاريا. دارالحڪمت ۾ کيس فادر جوزف حداد جي نگراني ۽ رهنمائي حاصل هئي. فادر جوزف اهو شخص آهي، جنھن بابت جبران اقرار ڪيو آهي تہ هي دنيا جو واحد شخص آهي، جنھن کان مون زندگيءَ ۾ ڪجهه حاصل ڪيو آهي.
جبران جوانيءَ ۾ پھچڻ کان پوءِ ”پيغمبر“ لکيو ۽ ان کان پوءِ ”يسوع مسيح انسان جو پٽ“. هي هڪ اهڙو ڪتاب آهي، جنھن کي پڙهڻ کان پوءِ خبر پوي ٿي تہ جبران بائيبل جو ڳوڙهو مطالعو ڪيو آهي ۽ انھيءَ سان گڏوگڏ اولھہ توڙي اوڀر جي مفڪرن جي نظرين تي بہ سندس سٺي نظر آهي. ڇو تہ جبران فقط عرب مفڪرن جو ئي ذڪر ناهي ڪيو، پر هن سينٽ آگسٽائن جھڙي شخصيت بابت بہ رايا ڏنا آهن، جنھن کي اولھہ ۾ لاطيني ديني علم جو باني تصور ڪيو وڃي ٿو. آگسٽائن جو تعلق بنيادي طور تي لبنان سان هو ۽ هو انسان جي ابتدائي گناھہ بابت سينٽ پال جي اعتقادن سان متفق هو. پر برائيءَ جي تعريف هن اها ڪئي تہ، برائي اهو فعل آهي، جيڪو ڏوھہ انسان ڄاڻي واڻي ڪري. هن لکيو، انسان فقط ڌڻيءَ جي مرضيءَ ۽ مدد سان ئي گناهن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهي ٿو ۽ پاڪائيءَ سان رهي سگهي ٿو.
جبران جي ڪتابن تي هڪ اڇاتري نظر وجهڻ سان ئي پڙهندڙ کي اندازو ٿي وڃي ٿو تہ، هو نہ فقط آڳاٽن لبناني عالمن جي ڪم کان واقف هو، پر عيسائيت ۽ اسلام، ٻنھي مذهبن جو پڻ هن ڳوڙهو اڀياس ڪيو هو. علم جي پياس کيس ٻڌمت، يھوديت، ڪنفيوشيس، والٽير، روسو، نٽشي، جيفرسن ۽ ايمرسن وغيرہ. جي حقيقي ماخذن تائين وٺي وئي، تڏهن جبران کي محسوس ٿيو تہ اسان کي پنھنجا مذهب ٻڌيءَ ۽ رهنمائي جو درس ڏين ٿا. پھريون ڪم مذهبي رسمن ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ انھن جي ادائيگيءَ جي شڪل ۾ پورو ٿئي ٿو ۽ ٻيو اخلاقي عمل ۽ روين جي اظھار لاءِ مقرر ڪيل اخلاقي ضابطن ۽ اصولن جي روشنيءَ ۾ پورو ٿئي ٿو. مذهبن ۾ چڱو فرق ۽ تبديلي آئي آهي، پر اولھائين ڪليسا جو جوڙيل اخلاقي ضابطو اڄ بہ ساڳيو آهي، جنھن جي جوڙجڪ رومي سمنڊ جي اڀرندي ڪناري تي آباد، خليل جبران جي وڏن هٿان ٿي هئي ۽ انھيءَ مان اڄ صبر، انصاف، محبت ۽ قربانيءَ جو سبق ملي ٿو.
جبران باغي ضرور هو، پر فقط رسمن کان. هو پنھنجي وڏن جي جوڙيل اخلاقي ضابطن جو مخالف بنھہ ڪين هو. بابراينگ، جيڪا سندس زندگيءَ جي آخري ڏهاڙن ۾ سندس سيڪريٽري هئي، لکيو آهي تہ نظم ۽ ضبط تي ٻڌل مذهب، هن انسان لاءِ ڪابہ ڪشش نٿي رکي، پر جبران جي خيال ۽ فڪر جو جائزو وٺڻ کان پوءِ اها ڳالھہ ثابت ٿئي ٿي تہ هو خدا جي وجود بابت شڪي نہ هو، سندس سموري ڪاوڙ مذهب جي تبليغ ۽ پرچار جي طريقي ڪار جي خلاف هئي، باقي مذهبي ماڻھن کان هن کي ڪابہ نفرت يا کائن دشمني نہ هئي.
خليل جبران جوانيءَ ۾ قدم رکيو تہ لبنان تي ترڪن جي حڪومت هئي، ۽ ماروني چرچ جي حيثيت، اسلامي معاشري جي جاگير جيان هئي. ماروني چرچ اها حيثيت پنھنجي ڌار سڃاڻپ برقرار رکڻ لاءِ قبولي هئي. ماروني چرچ کي سگهارو ڪرڻ خاطر لبنان جي عيسائين ۽ مارونين دل کولي پنھنجون زمينون عطيي طور ڏنيون. ايتري تائين جو چرچ لاءِ انھن سڀني ملڪيتن جو انتظام هلائڻ ڏکيو ٿي پيو. انھيءَ جو حل اهو ڪڍيو ويو تہ انھن زمينن کي پنھنجن شرطن تي کيڙڻ لاءِ ٻين ماڻھن کي ڏنو ويو ۽ آهستي آهستي چرچ پاڻ بہ هڪ جاگيردار جي حيثيت اختيار ڪري ورتي، جنھن جي هٿ بيشمار هارين نارين ڪم ٿي ڪيو. پوءِ جڏهن خوشحالي وڌي ۽ چرچ جي اختيارن ۾ واڌارو ٿيو تہ پادرين پنھنجي مٽن مائٽن کي نوازڻ شروع ڪيو.
جبران جنھن ماحول ۾ اک پٽي هئي، اهو خالص مذهبي هو ۽ اتي چرچ ۽ انھيءَ سان لاڳاپيل ماڻھن جو بہ خاص تصور هو، پر جبران سندن دنياداري ۽ حرص جو مشاهدو ڪيو تہ سندس دل ۽ دماغ ۾ تلخي ڀرجي وئي. ان کان پوءِ سندس پھرين محبت هڪ حريص پادريءَ جي ڀائٽي جي حوس جو نشانو بڻجي وئي تہ مذهبي ماڻھن سان سندس نفرت ۾ تھائين واڌارو اچي ويو ۽ هو پنھنجي ڌرتيءَ کان دور، آمريڪا هليو ويو. مذهبي ماڻھن کان بغاوت جي تھہ ۾ سندس ذاتي دشمني ۽ بُغز جو ئي دخل نہ هو، پر انھيءَ جو بنياد تہ ان ڏينھن ئي پئجي ويو هو، جڏهن جبران کائن پھريون سبق ورتو هو. هن پوءِ عربيءَ ۾ هڪ ڪھاڻي بہ لکي، جنھن جو عنوان هو ”خالد بدعتي.“ هن ڪھاڻيءَ ۾ هڪ نئون ۽ اڻ تجربيڪار پادري، پنھنجي وڏي پادريءَ کي پنھنجي ڳالھہ جو قائل ڪري، انھيءَ ڳالھہ تي رضامند ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، تہ هو پنھنجو سمورو مال دولت غريبن ۾ ورهائي ڇڏي ۽ غريبن ۾ شامل ٿي مذهب جي تبليغ ڪري. هو وڏي پادريءَ سان هيئن مخاطب ٿئي ٿو، ”اچو، اسان غريبن ۾ خانقاھہ جي زمين ورهائي ڇڏيون، جيڪي اسان وٽ بيڪار پيون آهن ۽ اسان انھن ماڻھن کان جيڪا دولت گڏ ڪئي آهي، اها کين موٽائي ڏيون – اچو – اسين ماڻھن ۾ پکڙجي وڃون ۽ انھن کي عبادتن سان دل جو سڪون ۽ مرڪڻ سيکاريون. انھيءَ ڪم ۾ اسان کي جن ڏکيائين ۽ تڪليفن سان واسطو پوندو، انھيءَ سان اسان کي خانقاهن ۾ واندي ويھڻ کان وڌيڪ سڪون ملندو. همدرديءَ جي ٻن ٻولن سان ڏکاري پاڙيسريءَ جو من موهڻ، گنهگار کي سنئين واٽ تي آڻڻ، خانقاھہ ۾ عبادت ڪندو رهڻ ۽ بي لذت سجدا ڪرڻ کان وڌيڪ افضل آهي“.
وڏو پادري ۽ سندس ساٿاري خالد کي پنھنجو ٻولڙيو بڻائڻ ۾ سڦل ٿي نہ سگهيا تہ، سڀني گڏجي کيس خانقاھہ مان ٻاهر ڪڍي ڦٽو ڪيو.
جبران اڳتي لکي ٿو، ”جاگيردار پنھنجي قلعي جي زور تي ۽ پادري پنھنجي قربان گاھہ جي صدقي، اهو سمجهندو آهي تہ سلطان ۽ خدا کين ماڻھن جي اڳواڻيءَ ۽ روحن جي نجات لاءِ پنھنجو عيوضي مقرر ڪيو آهي. جاگيردار غريبن جا هٿ ٿو ٻڌي ۽ پادري سندن قانون جي نمائندگي ٿو ڪري ۽ پادري خدا جي عيوضيءَ جو دعويدار آهي ۽ جنڊ جي انھن ٻن پڙن جي وچ ۾، لبنان جي مسڪين ۽ هيڻن ماڻھن جا ٿڪل ڦٽل جسم ۽ روح پيٺا پيا وڃن.“
هڪ ٻي عربي ڪھاڻيءَ ”جان پاڳل“ ۾ جبران ٻڌائي ٿو تہ ڪيئن جان ”جديد عهدنامو“ پڙهڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ٿو، جيتوڻيڪ عام ماڻھوءَ کي انھيءَ جي پڙهڻ جي اجازت ناهي. هڪ ڏينھن جان پڙهڻ ۽ غور فڪر ۾ ايترو ٻڏل هو جو کيس پنھنجي ڌڻ جو خيال بہ نہ رهيو. رڍون آهستي آهستي هلنديون، ڀرسان هڪ خانقاھہ جي زمين تي وڃي پھتيون. پادرين انھن کي پڪڙي ٻڌي ڇڏيو ۽ کين ڇڏڻ لاءِ ڏنڊ جي گهُر ڪئي. جان وٽ رقم نہ هئي، تنھن ڪري سندس ماءُ پنھنجو موروثي هارُ وڪڻي ڏنڊ ڀريو. انھيءَ واقعي جان کي ڪليسا جو سخت ويري بڻائي ڇڏيو ۽ هو چؤواٽن تي پڌري پٽ پادرين تي تنقيد ڪرڻ لڳو، ”او- يسوع مسيح! هڪ وار وري اچ ۽ پنھنجي مذهب جي انھن واپارين کي مقدس عبادت گاهن مان ٻاهر ڪڍ! هي پنھنجون ڏياٽيون روشن رکڻ لاءِ تہ پئسي کي پاڻيءَ وانگر ٿا خرچ ڪن، پر تنھنجي سچي پوئلڳ کي هڪ ويلي جي ماني کارائڻ ۾ کين ٻرو ٿو چڙهي!“
پادرين جان کي پڪڙي ڪاٺ ۾ وڌو ۽ کيس ان وقت تائين نہ ڇڏيائون، جيسين سندس پيءُ ساک تي اهو بيان نہ ڏنو تہ سندس پٽ چريو آهي. تنھن ڪري هاڻي جان رڙي رڙي ڇتو ٿي پيو، پر ڪنھن بہ سندس ڳالھہ کي ڌيان نہ ڏنو. سڀئي کيس سچ پچ چريو سمجهڻ لڳا.
”جان پاڳل“ بابت هڪ دوست ڏانھن جبران خط ۾ لکيو، ”مون ڏٺو آهي تہ آڳاٽن ليکڪن پادرين جي ڏاڍ ۽ ڏمر کي موضوع بڻائي مذهب جي مخالفت ڪئي آهي. فڪر جو اهو انداز غلط آهي. مذهب انسان جي فطري ضرورت آهي، پر انھيءَ جي آڙ ۾ ٻين تي ظلم ڪرڻ بھر:حال غير فطري عمل ۽ فعل آهي. تنھن ڪري مون پنھنجي ڪھاڻيءَ ۾ انھيءَ ڳالھہ جو خاص طور تي خيال رکيو تہ جان يسوع مسيح جو سچو پوئلڳ نظر اچي“.
اولھہ جو اخلاقي ضابطو بيشڪ مذهب جي اصولن ۽ روايتن جي پيداوار آهي. جيتوڻيڪ اها حقيقت آهي تہ مغربي دنيا ۾ اڄڪلھہ گهڻن هنڌن تي مذهب کي رياست کان ڌار ڪيو ويو آهي، پر اڄ بہ مذهبي اصولن پٽاندڙ جوڙيل ڪيترائي قانون موجود آهن. جيئن موسوي قانون موجب قتل حرام آهي، چوريءَ ۽ زنا لاءِ سزائون مقرر آهن ۽ انسان جي جان مال ۽ عزت جي بچاءَ لاءِ ضمانتون موجود آهن. خليل جبران مذهب ۽ رسمن جي اهميت کي مڃي ٿو، پر گڏوگڏ هو هر معاملي ۾ ڌيان، وچٿرائي، حوصلي، انصاف، رواداريءَ ۽ محبت کان ڪم وٺڻ جي تلقين بہ ڪري ٿو. هڪ هنڌ هو لکي ٿو، ”خدا تي ايمان آڻڻ ۽ مذهبي اخلاقي ضابطي تي عمل ڪرڻ، امن، سلامتيءَ ۽ دل جي سڪون حاصل ڪرڻ لاءِ ممڪن آهي ۽ انھيءَ مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنھن بہ قسم جون مذهبي رسمون ادا ڪرڻ جي ضرورت بنھہ ڪانھي.“
وطن لاءِ ڇا ٿا ڪري سگهو؟
لبنان جي سياسي ۽ مذهبي زندگيءَ تان جاگيرداري ذهنيت جا پاڇا ڪڏهوڪو هٽي چڪا آهن. هاڻي لبنان هڪ خودمختيار رياست، جنھن جو پنھنجو هڪ صدر ۽ پارليامينٽ آهي، جنھن کي عوام پاڻ ووٽ وسيلي چونڊي ٿو. جبران ڪجهہ ڪھاڻيون ۽ مضمون پنجاھہ سال کن اڳ لکيا هئا. اڄ انھن جي حيثيت ڇڙو تاريخي ورثي واري آهي، پر ڪي لکڻيون ڄڻ هاڻوڪي دور جي سياسي پس منظر ۾ لکيل آهن ۽ اهي سدا حيات آهن.
آمريڪا جي اڪثر گهرن جي ديوارن تي هڪ تختي لڳل نظر ايندي آهي، جنھن تي آمريڪي صدر جان ڪينيڊيءَ جا هي لفظ لکيل هوندا آهن: ”اهو نہ سوچيو تہ توهان جو ملڪ توهان لاءِ ڇا ٿو ڪري سگهي، پر اهو ٻڌايو تہ توهان پنھنجي وطن لاءِ ڇا ٿا ڪري سگهو!“
پنجاھہ سال اڳ جبران انھيءَ قول جو پنھنجي هڪ عربي مضمون ۾ ذڪر ڪيو هو، جنھن جو عنوان ”نيون سرحدون“ آهي. اهو مضمون وچ اوڀر ۾ رهندڙ جبران جي هم وطن لبنانين لاءِ آهي، پر انھيءَ جي فلاسافي ۽ انھي اندر لڪل سبق ۾ وسعت ۽ آفاقيت آهي ۽ انھيءَ پيغام جي حيثيت ان وقت تائين برقرار رهندي، جيسين انسان آزاد ۽ خودمختيار معاشري جو فرد آهي.
جبران جي زندگيءَ ۾ عورتون:
جبران جي ماءُ- ڪاملا
جبران پنھنجي زندگيءَ ۾ عورتن جو تمام ڳوڙهو اثر قبول ڪيو آهي. هو لکي ٿو: ”هن مھل مان جو ڪجهه آهيان، انھيءَ لاءِ عورت ذات جو احسان مند آهيان. انھيءَ وقت کان، جڏهن اڃا مان ننڍڙو هوس، عورتن منھنجي اکين جون ڳڙکيون ۽ منھنجي صلاحيتن جا دروازا کوليا. جيڪڏهن عورت ماءُ نہ هجي ها، عورت ڀيڻ نہ هجي ها ۽ عورت دوست نہ هجي ها تہ مان بہ ٻين اهڙن جي وچ ۾ ستل هجان ها، جيڪي پنھنجي کونگهرن سان دنيا جو امن ۽ سڪون برباد ڪري رهيا آهن“.
سندس جيون ڪٿائون لکندڙ اها ڳالھہ مڃين ٿا تہ جبران جي زندگيءَ ۾ ڪيترين ئي عورتن جو دخل رهيو آهي.
جبران جي ماءُ جو حالتن ۾ زندگيءَ جا ڏينھن گهاريا، انھن سبب هوءَ جبران جي جيون ۾ خاص اهميت رکي ٿي. شاديءَ کان پوءِ ستت ئي کيس پنھنجي مڙس سان گڏ هجرت ڪري برازيل وڃڻو پيو، جتي سندس مڙس بيمار ٿي پيو ۽ پوءِ پنھنجي نئين ڪنوار کي ننڍڙي پيٽر سان گڏ، جڳ ۾ اڪيلو ڇڏي ڌڻيءَ کي پيارو ٿي ويو. ماءُ ٻار کي کڻي پنھنجي پيءُ اسٽيفن راهمي جي گهر واپس هلي آئي، جيڪو ماروني پادري هو. ان کان پوءِ جيڪو شخص پيٽر جو پيءُ ٿيو، تنھن ڪاملا کي هڪ ڏينھن پنھنجي پيءُ جي باغ ۾ گيت ڳائيندي ڏٺو ۽ مٿس موهت ٿي پيو ۽ ستت ئي سندن وهانءُ ٿي ويو. خليل جبران 6 ڊسمبر 1883ع تي پيدا ٿيو. ان کان پوءِ سندس ٻن ڀينرن سلطانہ ۽ مريانہ جو جنم ٿيو. سندن ماءُ کين موسيقي، عربي ۽ فرانسيسي ٻولي سيکاري. پوءِ جڏهن ٽيئي ٻار وڏڀرا ٿيا تہ گهر ۾ کين پڙهائڻ لاءِ هڪ استاد مقرر ڏنو ويو، جيڪو هنن کي انگريزي پڙهائيندو هو، تنھن بعد هو شھر جي اسڪولن ۾ داخل ٿيا. ماءُ هنن کي اڪثر گرجا وٺي ويندي هئي، جتي سندن ڏاڏو، جيڪو هڪ هوشيار پادري هو، ماڻھن آڏو نھايت اثرائتي تقرير ڪندو هو.
ماروني چرچ جون ڪجهه رسمون اهڙيون آهن، جن ۾ سمورا گهر ڀاتي شريڪ ٿيندا آهن ۽ پاڻ ۾ سرياني (Syriac) ٻوليءَ ۾ ڳالھائيندا آهن. هيءَ اها ٻولي آهي، جيڪا حضرت علي ڳالھائيندو هو. انھن رسمن جو جبران جي زندگيءَ تي چڱو ڳوڙهو اثر ٿيو. عمر جي آخري حصي ۾ هن هڪ خط ۾ انھن رسمن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو هو.
جبران جي ماءُ جو مذهبي لاڙو ۽ چرچ ۾ گونجندڙ سندس خوبصورت آواز ۽ گهر جي مذهبي ماحول – انھن ڳالھين گڏجي جبران جي ڪردار جي جوڙجڪ تي چڱو اثر ڇڏيو، جيڪو سندس ڪتاب ”يسوع، انسان جو پٽ“ ۾ نمايان نظر اچي ٿو.
جبران جڏهن ٻارهن سالن جو ٿيو تہ سندس ويڳو ڀاءُ پيٽر ارڙهن سالن جو ٿي چڪو هو. يعني هو عملي زندگيءَ جي شروعات ڪرڻ لاءِ بلڪل تيار هو. ٻين لبناني (فنيشيائي) رهاڪن جيان هن بہ سمنڊ وسيلي ڪنھن ٻئي ملڪ ۾ ڀاڳ آزمائڻ لاءِ سوچيو ۽ سندس من آمريڪا تي موهت ٿي پيو.
جبران جي ماءُ پنھنجي ٻارن کي پاڻ کان ڌار ڪرڻ نٿي چاهيو، تنھن ڪري هن پيٽر، جبران ۽ ٻنھي ڌيئرن سوڌو بوسٽن جا وڻ وڃي وسايا. خليل جبران جي پيءُ انھيءَ فيصلي تي احتجاج ڪيو، ڇو تہ سندس چڱي خاصي جائداد هئي ۽ هو حڪومت لاءِ ٽيڪس بہ گڏ ڪندو هو ۽ موقعو ملڻ تي مال جو ڌنڌو بہ ڪندو هو. آمريڪا لاءِ ان وقت مشھور هو تہ اتان جون گهٽيون سون جون آهن ۽ ماڻھو اتي پھچڻ شرط راتو رات امير ٿيو وڃي. انھن ڳالھين سبب پيٽر جو وات پاڻي پاڻي ٿيڻ لڳو، تنھن ڪري پيءُ جي رڙين واڪن ڪوبہ اثر نہ ڪيو ۽ هو سڀ گڏجي بوسٽن ۾ رهڻ لڳا. خليل جبران جو سونھري وارن ۽ نيرين اکين وارو پيءُ لبنان ۾ اڪيلو ٿي پيو.
جبران جي اڪثر سوانح نگارن کي اها ڄاڻ ناهي تہ وچ اوڀر ۾ مال جو واپاري اصل ۾ رڍن جو ڌنڌو ڪندو آهي، ڇو تہ لبنان ۾ رڍون شام، عراق ۽ ڪڏهن ڪڏهن ترڪيءَ مان بہ گهرايون وينديون آهن. جبران جي سوانح نگارن اڻ ڄاڻائيءَ مان اهو بہ لکي ڇڏيو آهي تہ جبران جو پيءُ ڌنار هو.
بوسٽن ۾ پيٽر پسارڪو دڪان کوليو ۽ ٻيا ٻار اسڪول وڃڻ لڳا. چوڏهن سالن جي عمر ۾ جبران لبنان واپس وڃي پنھنجي عربي تعليم کي مڪمل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ماءُ پنھنجي پٽ جي ذهانت ۽ شوق کان ڀلي ڀت واقف هئي، تنھن ڪري هن کيس لبنان موٽڻ ۽ اتان جي دارلحڪمت ڪاليج ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي. جبران پنجن سالن تائين انھيءَ ڪاليج ۾ تعليم حاصل ڪئي. اونھاري جون موڪلون هو گهڻو ڪري صنوبرن جي جهنگ ۾ گهمندي ڦرندي گذاريندو هو يا پنھنجي پيءُ سان گڏ وچ اوڀر جا مختلف هنڌ وڃي ڏسندو هو. پنج سال پورا ٿيا تہ هو آرٽ جي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ يونان، اٽلي ۽ اسپين گهمندو وڃي پيرس پھتو. اهي 1901ع کان 1903ع وارا سال هئا.
ڪجهه عرصي کان پوءِ کيس آمريڪا سڏ ٿيو، جو سندس ننڍڙي ڀيڻ مري وئي هئي ۽ سندس ماءُ سخت بيمار هئي. سندس ماءُ مرڻ کان اڳ اٽڪل پندرهن مھينا بستري داخل رهي. انھيءَ وچ ۾ سندس ويڳو ڀاءُ پيٽر بہ گذاري ويو. گهر ڀاتين جي هڪ ٻئي پويان اوچتي موت جبران کي ڌوڏي وڌو. سڀئي گهر وارا سڪ پريت سان گڏجي رهندا هئا ۽ کيس تعليم ڏيارڻ لاءِ سڀني قربانيون ڏنيون هيون. ٽِي بِيءَ جي موذي مرض جبران جي گهر ڀاتين کي ڳڙڪائي ورتو هو، پر مريانہ بيماريءَ مان چڙهي پئي ۽ موت جي منھن مان بچي وئي. جبران کي پنھنجي ماءُ سان جيڪو پيار هو، تنھن جو اندازو سندس ڪتاب ”ڀڳل کنڀڙاٽيون“ جي هنن لفظن مان لڳائي سگهجي ٿو:
”ماءُ ئي هن زندگيءَ ۾ سڀ ڪجهہ آهي. سندس ذات ڏک جي حالت ۾ سھارو ڏيندڙ آهي، مايوسيءَ جي حالت ۾ اميد جو ڪرڻو بڻجي چمڪي ٿي ۽ هيڻائيءَ واري حالت ۾ سگهہ بخشي ٿي. ڪنھن جي ماءُ مري وڃي تہ سمجهو، هن مھربان ۽ شفيق هستي وڃائي ڇڏي، جنھن جي هنج ۾ هو آرام ۽ سڪون سان مٿو رکي ليٽي سگهندو هو. اهي هٿ وڃائي ويٺو، جيڪي کيس خير ۽ برڪت ادا ڪندا هئا ۽ اهي اکيون بہ، جيڪي سدائين سندس نگراني ڪنديون هيون“.
مچيلين
هن عورت جي باري ۾ جبران جي هڪ سوانح نگار لکيو آهي تہ هيءَ بوسٽن جي هڪ خوبصورت ڇوڪري هئي ۽ سندس اصل نالو ايملي مائيڪل هو، پر کيس مچيلين سڏيندا هئا. جبران سان سندس مکاميلو بوسٽن ۾ ئي ٿيو هو. جيون ڪٿا لکندڙ وڌيڪ لکيو آهي تہ هوءَ جبران جي ڪڍ پيرس بہ وئي هئي ۽ اتي کيس منٿ ڪئي هئائين، تہ هو ساڻس وهانءُ ڪري. جبران جي ناڪار تي سندس جيءُ جهري پيو ۽ پوءِ هوءَ سدائين لاءِ گم ٿي وئي.
خليل جبران جي ٻين سوانح نگارن بہ انھيءَ ڪھاڻيءَ کي حقيقت مڃيو آهي، پر ڪي اهڙا بہ آهن جن پنھنجي ڪتابن ۾ خاص طور تي نالو کڻي سندس ذڪر ناهي ڪيو. جيڪي ماڻھو انھيءَ ڳالھہ کي سچ سمجهن ٿا، اهي انھيءَ جي ثبوت ۾ ٻہ ڳالھيون پيش ڪن ٿا. هڪ تہ جبران پيرس وڃڻ کان اڳ سندس تصوير ٺاهي هئي ۽ ٻيو تہ جبران جي هڪ ڪتاب جو انتساب مچيلين جي نالي آهي.
مون انھيءَ سھڻي عورت جو ڏس پتو ۽ حقيقت هٿ ڪرڻ لاءِ خاص ڪوششون ڪيون. مان لبنان ۾ جبران جي ميوزيم ويس ۽ اتان جي نگران کي چيم تہ مون کي مچيلين جي اها تصوير ڏيکاري، جيڪا جبران ٺاهي هئي. هن ديوار تي ٽنگيل تصوير ڏانھن اشارو ڪندي چيو، ”اها آهي تصوير، جنھن بابت چيو ويندو آهي تہ مچيلين جي تصوير آهي“.
مون انھيءَ تصوير کي ڌيان سان ڏٺو، انھيءَ تي سڃاڻپ جي ڪابہ نشاني ڪانہ هئي، نہ ئي جبران جي صحيح – ڪوشش جي باوجود مان حقيقتون ڳولي نہ سگهيس، جن سان ثابت ٿئي تہ اها واقعي مچيلين جي تصوير آهي ۽ نہ ئي مون کي جبران ۽ مچيلين جي هڪ ٻئي ڏانھن لکيل خطن جي ڪا مناسب حقيقت ملي سگهي.
جيئن اڳ ذڪر ٿي چڪو آهي تہ جبران جا عربي ڪتاب؛ جيڪي ٻيھر ٽيھر ڇپيا آهن، انھن مان ڪيترين ضروري ڳالھين جي خبر نٿي پوي. مثال طور اها خبر نٿي پوي تہ ڪتاب پھريون دفعو ڪڏهن ڇپيو ۽ موجودہ ايڊيشن ڪھڙي سال ۾ ڇپيو ۽ اصل ڪتاب ۾ انتساب ڪنھن جي نالي هو. لڳاتار ڳولا ۽ ٿڪائيندڙ ڪوشش کان پوءِ، مون سندس ڪتاب جا اهڙا پھريان ايڊيشن هٿ ڪيا، جن ۾ انتساب موجود هيا. انھن کي پڙهڻ کان پوءِ مون کي خبر پئي تہ مچيلين جو نالو ڪٿي بہ موجود ڪونھي. اصل انتساب جيڪو مون کي هٿ آيو، اهو ڪجهہ هيئن هو، ”انھيءَ روح جي نالي جنھن منھنجي روح کي ڀاڪر پاتو – انھيءَ دل جي نالي جنھن پنھنجا سڀئي راز منھنجي دل جي ڪنن ۾ اوتي ڇڏيا – انھيءَ هٿ جي نالي جنھن منھنجي جذبن جي شمع کي روشن ڪيو – هي ڪتاب انھن کي ارپيان ٿو“.
پيرس ۾ جبران پنھنجي هڪ گهاٽي يار جوزف هوئيڪ سان گڏ رهندو هو ۽ ساڻس گڏ ڪم ڪندو هو. ٻئي اٽڪل ٻہ سال گڏ رهيا. جوزف هوئيڪ پنھنجي هڪ ڪتاب ۾ انھيءَ زماني جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. ٻنھي جا ڪمرا جيتوڻيڪ ڌار هيا، پر هو لڳ ڀڳ روز ملندا هئا ۽ پئسا بچائڻ لاءِ ماڊل ڇوڪري بہ هو گڏجي حاصل ڪندا هئا. جوزف انھن سڀني ڇوڪرين جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪي ماڊل ٿيڻ هنن وٽ آيون هيون يا سندن دوست هيون. اولگا هڪ روسي ڇوڪري هئي، جيڪا سندن سمورين ماڊل ڇوڪرين مان سڀ کان وڌيڪ خوبصورت هئي، پر عورتن جي انھيءَ ڊگهي فهرست ۾ مچيلين جو نالو ڪٿي بہ نٿو اچي. ان ڪري جيسين انھيءَ سلسلي ۾ ڪو وڌيڪ ثبوت سامھون نٿو اچي، مان اهو فيصلو ڪري نٿو سگهان تہ مچيلين جو وجود هيو بہ يا نہ؟
ميري هيسڪل يا ميري خوري
1904ع ۾ خليل جبران ويھہ ڊالر اڌارا وٺي پنھنجي تصويرن جي هڪ نمائش ڪئي. اها نمائش ڏسڻ لاءِ ايندڙن ۾ ميري هيسڪل بہ هئي، جنھن سان پوءِ جبران جي دوستي ٿي وئي. آرٽ جي وڌيڪ تعليم لاءِ جڏهن جبران پيرس وڃڻ لڳو تہ مس ميري ئي سندس ڀاڙي ڀُتي جو خرچ ڀريو هو. هڪ سوانح نگار جو چوڻ آهي تہ انھيءَ احسان کان پوءِ، جبران کيس چيو تہ هوءَ هر ڪتاب جو مسودو پبلشر وٽ وڃڻ کان اڳ پڙهي وٺي.
جبران جو ناول ”ڀڳل کنڀراٽيون“ ايم. اي. ايڇ هاءُ ايور جي نالي ارپيل آهي، جيڪو سندس جائداد جي سڀنال ڪندڙ هو. انھيءَ جو چوڻ آهي تہ جنھن سرنديءَ واري عورت جبران جي مالي مدد ڪئي هئي، انھيءَ جو نالو ميري خوري آهي. جائداد جي وصيت تي عمل ڪرائيندڙ، ميري خوريءَ جو علاج ڪندڙ ڊاڪٽر بہ هو، ۽ هو سندس ڪمري ۾ خليل جبران جون ٺاهيل تصويرون ۽ مجسما بہ ڏسي چڪو هو. انھن تي جبران عربيءَ ۾ لکيو هو، ”ڪنھن بہ شخص کي شراب پيئڻ جو طعنو نہ ڏيو. ڪھڙي خبر هو شراب پيئڻ کان بہ ڪنھن وڌيڪ تلخ حقيقت کي وسارڻ جي ڪوشش ڪندو هجي“. ڊاڪٽر اڳتي هلي لکي ٿو تہ، ميري خوري پنھنجي نالي خليل جبران جي لکيل خطن کي ڇپرائڻ لاءِ رضامند هئي. سندس دعويٰ آهي تہ اهي خط هڪ دوست جي حوالي ڪيا ويا هئا تہ انھن کي مناسب ترتيب ڏئي ۽ منجهن ضروري تبديليون ڪري، پر انھيءَ وچ ۾ اهو دوست ۽ پوءِ ميري خوري بہ لاڏاڻو ڪري ويئي ۽ خط اڻ ڄاتل هٿن ۾ هليا ويا!
ميري خوريءَ جي چوڻ مطابق جبران زندگيءَ جي آخري ڏينھن ۾ ڪيتريون ئي شامون سندس ڪمري ۾ گذاريون هيون.
ميريءَ جي نالي جبران جي خطن جي موجودگي، لبنان جي هڪ صحافيءَ جي بيان مان بہ ثابت ٿئي ٿي. سندس دعويٰ آهي تہ هن انھن خطن مان ڪجهه پڙهيا بہ آهن ۽ ميري خوريءَ اهي ڇپڻ لاءِ ڏيڻ جو وعدو بہ ڪيو هو. مون جڏهن انھيءَ صحافيءَ کان پڇيو تہ انھن خطن جي نوعيت ڪاروباري هئي يا اهي پريم پتر هئا تہ هن جواب ڏنو، تہ اهي خط ڪاروباري نہ، پر محبت ناما هيا. انھيءَ بيان جي باوجود خليل جبران جي انھيءَ محسن عورت جو وجود هڪ اسرار کان گهٽ ناهي. ڪو بہ يقين سان نٿو چئي سگهي تہ سندس نالو ميري هيسڪل هو يا ميري خوري – يا اهي ٻئي نالا هڪ ئي شخصيت جا هيا.
باربرا ينگ
باربرا ينگ خليل جبران جي موت کان فقط ست سال اڳ سندس زندگيءَ ۾ آئي ۽ سندس جيون ڪٿا ”لبنان جو سپوت“ لکي. هن لکيو، ”جيڪڏهن جبران پنھنجي زندگيءَ ۾ ڪوبہ نظم نہ لکي ها ۽ نہ ڪائي تصوير ٺاهي ها، تہ بہ ابديت جي صفحي تي سندس هٿ اکر سدائين لاءِ موجود هجن ها سندس انفرادي احساس جي سگهہ زندگيءَ جي ضمير کي ڇلھي ڇڏيو ۽ سندس اندر سمايل روح وقت جي قيد کان آزاد آهي ۽ کيس ڪڏهن بہ موت اچي نٿو سگهي“.
1923ع ۾ بار برا ”پيغمبر“ پڙهيو تہ ڏاڍي متاثر ٿي ۽ هن جبران کي هڪ تعريفي خط لکيو. جواب ۾ جبران هن کي پنھنجي اسٽوڊيو اچڻ، شاعريءَ تي ڳالھائڻ ۽ تصويرن ڏسڻ جي دعوت ڏني.
”مان اتي ويس“. هوءَ لکي ٿي، ”اولڊ ويسٽ ٽينٿ اسٽريٽ ۾ هڪ عمارت جون چار ڏاڪڻيون چڙهي مٿي پھتيس، تہ هو ڪمري ۾ موجود هو ۽ استقبال لاءِ مرڪندي ائين اڳيان وڌيو، ڄڻ اسان جي ورهيه پراڻي سڃاڻپ هئي“.
باربرا، جبران کان وڌيڪ ڊگهي، مناسب ۽ خوبصورت جسم واري عورت هئي. باربرا جو تعلق انگلينڊ جي علائقي بريڊ فورڊ سان هو. هوءَ انگريزيءَ جي استاد هئي، ۽ انھيءَ سان گڏوگڏ ڪتابن جو هڪ دڪان بہ کوليو هئائين. چار ڏاڪڻيون چڙهڻ کان پوءِ، سندس باقي زندگي جبران جي فن تي ليڪچر ڏيندي گذري ۽ جڏهن جبران مري ويو، تہ هن سندس اڻ پوري ڪتاب ”پيغمبر جو باغ“ جا ٽڙيل پکڙيل باب گڏ ڪري انھيءَ کي ڇپائڻ جو بندوبست ڪيو.
باربرا ينگ ۽ ٻين جيون ڪٿا لکندڙن جبران جي جسماني بيهڪ جي باري ۾ لکيو آهي تہ سندس جسم سنھون ۽ قد وچولو (پنج فوت چار انچ)، اکيون نيريون، وڏيون ۽ خماريل، جن تي ڊگهين پنبڻين جي ڇانوَ – ڀورا ناسي وار ۽ گهاٽيون مڇون، سندس جسم مضبوط ۽ سگهارو ۽ سندس هٿن جي پڪڙ طاقت واري هئي.
جڏهن خليل جبران مئو تہ باربرا اسپتال ۾ سندس ڪنڌيءَ موجود هئي. سندس ڪفن دفن کان ستت پوءِ هن جبران جي اسٽوڊيو منجهان، جتي جبران گذريل ارڙهن سالن کان رهيو پيو هو، سندس سڄو سامان ۽ ملھائتيون تصويرون گڏ ڪري، لبنان ۾ سندس اباڻي ڳوٺ بشريٰ ڏياري موڪليون.
جبران جي فن ۽ زندگيءَ تي ليڪچرن دوران مختلف هنڌن تي باربرا جبران جي سٺ کان وڌيڪ تصويرن جي نمائش ڪئي. انھن تصويرن يا جبران جي ٻين اڻ پورين تصويرن، لکڻين ۽ خطن جو ڇا ٿيو، تنھن بابت يقين سان ڪجهہ بہ نٿو چئي سگهجي. جيسين اهي ماڻھو، جن وٽ اهي شيون موجود آهن، پاڻ اڳتي وڌي ڪجهه ٻڌائين ۽ جيسين اهو ڪم پورو نٿو ٿئي، جبران جي جيون ڪٿا اڌوري ئي رهندي. خاص طور تي اهو حصو، جيڪو بار برا ينگ سان لاڳاپيل آهي.
ذڪر ڪيل ستن سالن ۾ باربرا ۽ جبران ۾ ڪيترو گهرو تعلق رهيو، انھيءَ جو اندازو آهستي آهستي بار برا جي پنھنجي لکڻين مان ٿي وڃي ٿو.
باربرا ۽ جبران ڪڏهن بہ گڏ نہ رهيا. سندس نيويارڪ شھر ۾ ڌار فليٽ هو. هڪ واقعي جو ذڪر ڪندي هوءَ لکي ٿي تہ هڪ دفعي جڏهن هوءَ جبران جي دعوت تي سندس اسٽوڊيو پھتي تہ هو هڪ نظم لکي رهيو هو. نظم لکڻ وقت جبران جي عادت هئي تہ هو ڪمري ۾ پسار ڪندو رهندو هو ۽ جيئن ئي ڪو شعر مڪمل ڪندو هو، هڪدم ميز تي ويھي لکي وٺندو هو، ۽ ٻي مصرع لاءِ وري هيڏانھن هوڏانھن گهمڻ شروع ڪندو هو. جنھن مھل باربرا اسٽوڊيو ۾ داخل ٿي تہ ان وقت هو ميز تي ڪنڌ جهڪائي شعر لکي رهيو هو. ٿوري دير کان پوءِ هن اٿي عادت مطابق پسار ڪرڻ شروع ڪيا، بار برا ڪجهه گهڙين تائين خاموشيءَ سان تماشو ڏسندي رهي. آخري ڀيرو جڏهن هو ڪرسيءَ تان اٿيو تہ باربرا تڪڙ ۾ سندس ڪرسيءَ تي ويھي رهي ۽ قلم سنڀالي ورتائين.
جبران پنھنجي خيالن ۾ گم هو. جڏهن گهمندي گهمندي شعر مڪمل ٿيو تہ هو انھيءَ کي لکڻ لاءِ ميز ڏانھن آيو ۽ بار برا کي ڪرسيءَ تي ويٺل ڏسي حيران ٿي ويو. باربرا هڪدم چيو، ”تون شعر رچيندو وڃ، مان انھن کي لکندي وينديس“. ڪجهه بحث کان پوءِ جبران انھيءَ ڳالھہ لاءِ راضي ٿيو. جڏهن شعر مڪمل ٿيو تہ هو ڏاڍو خوش هو. چيائين، ”هاڻي اسان ٻہ شاعر ٿي ويا آهيون ۽ گڏجي ڪم ڪنداسين“. ٿورو ترسي وري چيائين، ”اسان پاڻ ۾ فقط دوست آهيون. نہ مان توکان ڪجهه گهران ٿو ۽ نہ تون مون کان ڪجهہ طلب ڪر. اسان ٻئي زندگيءَ ۾ ڀائيوار آهيون“.
گڏ ڪم ڪرڻ سبب هو هڪ ٻئي جي طبيعتن کان واقف ٿي ويا. باربرا سندس سوچ، فڪر ۽ ڪم کارن چڱي طرح واقف ٿي وئي تہ، هڪ ڏينھن هن پنھنجي ارادي جو اظھار ڪيو تہ هوءَ جبران بابت هڪ ڪتاب لکندي. اهو ٻڌي جبران ڏاڍو خوش ٿيو ۽ ان وقت کان پوءِ اڪثر هو پنھنجي ننڍپڻ، ماءُ ۽ خاندان جو ذڪر ڪرڻ لڳو. ڪڏهن ڪڏهن پنھنجي زندگيءَ جو ڪو واقعو بہ ٻڌائي ڇڏيندو هو.
باربرا لکي ٿي، ”هڪ دفعي جبران پڇيو ’فرض ڪر توکي ڪنھن نہ ڪنھن نموني يا جبر سان سمورا لفظ وسارڻ لاءِ مجبور ڪيو وڃي سواءِ ستن لفظن جي، تہ ٻڌاءِ ڪھڙا ست لفظ ياد رکڻ پسند ڪندينءَ؟‘ مان فقط پنج لفظ ڳڻائي سگهيس – خدا، زندگي، محبت، حسن ۽ زمين – ۽ جبران کان پڇيم ’تون ڪھڙا ٻہ لفظ چونڊيندين؟‘ هن جواب ڏنو ’سڀ کان ضروري ۽ اهم لفظ جيڪي ياد رکڻ جھڙا آهن، اهي آهن مان ۽ تون! اهي ٻہ لفظ نہ هجن تہ پوءِ ٻين لفظن جي ضرورت ئي نٿي رهي‘. ان کان پوءِ هن ست لفظ هيئن ڳڻايا، تون، مان، بخشش، خدا، محبت، حسن ۽ ڌرتي“.
ٻئي هنڌ باربرا لکي ٿي، ”جبران اسٽوڊيو ۾ نھايت سادو کاڌو کائيندو هو. خاص طور تي انھن ڏينھن ۾ جڏهن هڪ ٻئي پٺيان سندس دعوتون ٿينديون هيون. هڪ دفعي چيائين ’اولھائن ملڪن ۾ هڪ ئي وڏي ٿانوَ ۾ کاڌو کائڻ جو رواج آهي. اڄ اسان بہ هڪ وڏي پيالي ۾ سوپ ٿا پيئون. پوءِ کلندي هن سوپ جي وچ تي هڪ خيالي ليڪ ڪڍي ۽ چيائين ’هيڏانھن جو اڌ سوپ منھنجو ۽ هوڏانھن جو تنھنجو. ٻئي پنھنجي پنھنجي حصي جو سوپ پيئنداسين، ڪوئي ٻئي جي حصي ۾ مداخلت نہ ڪندو“.
هڪ ٻئي باب ۾ بار برا لکيو، ”هڪ شام جڏهن اسان ٻئي، ’سمنڊ ۽ گج‘ جي مسودي تي نظرثاني ڪري رهيا هياسين، مان سدائين جيان ڪرسي تي ويھڻ بجاءِ وهاڻا کڻي پلٿي هڻي هيٺ ويھي رهيس، تڏهن اوچتو مون کي پنھنجي انھيءَ حرڪت جو احساس ٿيو ۽ مون چيو، ’مون کي ائين ٿو محسوس ٿئي، ڄڻ ائين ئي نڄاڻ ڪڏهن کان مان تنھنجي اڳيان فرش تي ويٺي رهي آهيان‘. جبران وراڻيو، ’اسان هڪ هزار سالن ان ائين ئي گڏ ويٺل آهيون ۽ آئنده بہ هڪ هزار سالن تائين ائين ئي ويٺا رهنداسين‘.
”’يسوع – انسان جو پٽ‘ لکڻ وقت ڪڏهن ڪڏهن واقعن جو ڊرامائي تاثر ۽ جذباتي وهڪرو ايڏو شديد ۽ ڳوڙهو هوندو هو جو مان ان ۾ گم ٿي ويندي هيس ۽ بي اختيار منھنجي واتان نڪري ويندو هو، ’هي سڀ ڪجهہ ڪيڏو سچو ٿو لڳي؛ ائين ٿو محسوس ٿئي، ڄڻ ان وقت مان موقعي تي موجود هيس‘. ۽ جبران هڪدم وراڻيو هو، ’ها، بلڪل، تون اتي موجود هئينءَ – ۽ مان بہ موجود هيس‘“.
انھيءَ ڳالھہ جو ذڪر هتي بي وقتو نہ ٿيندو تہ خليل جبران جي موت کان ٻہ سال پوءِ منھنجي باربرا ينگ سان ڪليولينڊ جي شھر ۾ ملاقات ٿي وئي. باربرا پڇيو، ”عربي زبان سکڻ لاءِ ڪيتري وقت جي ضرورت پوندي؟“
وراڻيم، ”جيڪڏهن تون عربي ان ڪري ٿي سکڻ چاهين تہ جبران جا ڪتاب پڙهي سگهين يا انھن کي ترجمو ڪري سگهين، تہ انھيءَ لاءِ وڏو عرصو گهرجي. جبران ڪلاسڪ عربي لکي آهي، پر جيڪڏهن عام استعمال واري عربي سکڻ چاهين تہ ان ۾ گهڻو وقت نہ لڳندو. تڏهن بہ عربي ٻنھي صورتن ۾ ڪا سولي زبان ڪونھي“.
انھن ڏينھن ۾ مان قانون جي ڊگري حاصل ڪرڻ لاءِ پڙهي رهيو هوس. ان ڪري مون کي نہ عربي سکڻ سان دلچسپي هئي ۽ نہ منھنجي ذهن ۾ خليل جبران تي ڪو ڪتاب لکڻ جو ارادو يا منصوبو هو. باربرا انھيءَ ملاقات ۾ مون کي اهو بہ ٻڌايو تہ هن پنھنجي تصويرن ۾ جتي بہ ڪو هٿ ٺاهيو آهي، اهو سندس ئي هٿ آهي.
خليل جبران جي سڀ کان مشھور پينٽنگ اهو هٿ آهي، جنھن جي تريءَ تي هڪ اک ٺھيل آهي. اها پينٽنگ فنيشيائي ديوي تانت ڏيکارڻ لاءِ ٺاهي وئي هئي، لبنان ۾ ان ديويءَ جي نالي ٻہ شھر موجود آهن. اهو پوز، يعني تريءَ جي وچ تي اک، سڀ کان اڳ اتر آفريڪا ۾ ڪارئيج ۾ ڏٺو ويو، جتي اهو خليل جبران جي وڏن (فنيشيا وارن) سان گڏ پھتو. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي تہ جبران لبنان ۾ اهڙي هٿ جو ڪو نشان ڏٺو هو، يا هڪجهڙائي فقط اتفاق آهي – يا گهڻو اڳ، جڏهن حضرت عيسيٰ اڃا پيدا نہ ٿيو هو تہ جبران ۽ بار برا موجود هيا ۽ لبنان ۽ ڪارٿيج ۾، تانت جي عبادت گاهن جي تعمير سندن سامھون ٿي هئي؟
باربرا لکي ٿي تہ هڪ دفعي ڪجهه عورتون جبران سان ملڻ آيون. انھن کانئس پڇيو تہ هن اڃا تائين شادي ڇو نہ ڪئي آهي؟
جبران وراڻيو، ”ان جو سبب اهو آهي تہ جيڪڏهن مان شادي ڪيل هجان ها ۽ ڪڏهن ڪو نظم لکڻ يا چتر ٺاهڻ ۽ مصروف هجان ها تہ، مون کي ڪيترن ڏينھن تائين هوش نہ هجي ها ۽ مان زال کي بلڪل وساري ڇڏيان ها. توهان ڄاڻو ٿيون تہ هڪ زال ٻيو تہ سڀ ڪجهہ برداشت ڪري سگهي ٿي، پر مڙس جي غفلت نہ. اهڙي حالت ۾ اسان هڪ ٻئي سان ڪيئن نباهي سگهون ها!“
هڪ عورت، جيڪا ڪجهه تيز هئي، انھيءَ جواب کان مطمئن نہ ٿي ۽ هڪ ٻيو سوال پڇي ورتائين، جيڪو ٻٽي معنيٰ وارو ۽ گهرو هو. هن پڇيو، ”تہ ڇا توهان ڪڏهن ڪنھن سان محبت ناهي ڪئي؟“
جبران ڏاڍي مشڪل سان پنھنجي جذبن تي قابو پاتو ۽ ڌيرج سان وراڻيائين، ”ٻڌ! مان توکي هڪ راز جي ڳالھہ ٿو ٻڌايان، جنھن جي شايد توکي اڳ ڄاڻ نہ هجي. هن ڌرتيءَ تي سڀ کان وڌيڪ حسن پرست ۽ عاشق مزاج تخليقي ڪم ڪندڙ فنڪار، شاعر، سنگ تراش، چترڪار ۽ موسيقار آهن. اها خصلت سندن رڳ رڳ ۾ سمايل آهي. سندن خيال ۾ جنس قدرت جي خوبصورت تحفي مثل آهي. جنس جي اندر سدائين سونھن ۾ شرم حياءُ سمايل هوندو آهي“.
سلميٰ ڪرامي
جبران ارڙهن سالن جو هو، جڏهن سندس چوڻ مطابق، محبت پنھنجي طلسمي شعاعن وسيلي سندس اکيون کوليون ۽ سلميٰ پھرين عورت هئي، جنھن کيس محبت جي مفهوم کان واقف ڪيو. جبران پنھنجي پھرين محبت جي باري ۾ هڪ ناول لکيو آهي، جيڪو عربي زبان ۾ آهي. جبران جنھن انداز ۾ انھن واقعن کي بيان ڪيو آهي، اهو سندس ئي ڪمال آهي. بھر:حال جبران جا سوانح نگار ۽ پاڙيسري انھيءَ ڳالھہ تي زور ڏين ٿا تہ، جبران جي زندگيءَ ۾ داخل ٿيندڙ پھرين ڇوڪري هالا الدهر هئي، ۽ ناول ۾ جن واقعن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، اهي بيروت ۾ نہ، پر بشريٰ ۾ ٿيا هئا.
جبران، مارسارڪس جي خانقاھہ خريد ڪرڻ جو ارادو ڪيو، جتي هڪ دفعي سلميٰ ۽ سندس ملاقات ٿي هئي. اها خانقاھہ هڪ ٽڪريءَ اندر ٺاهي وئي آهي ۽ ڏاڍي محفوظ جاءِ آهي. انھن ڏينھن ۾ اتي پھچڻ لاءِ ڏاڪڻ جي ضرورت پوندي هئي. جبران جي ڀيڻ مريانا پوءِ اها خانقاھہ خريد ڪئي. هاڻي سياحن جي سھولت لاءِ، دروازي تائين پھچڻ لاءِ رستو ٺاهيو ويو آهي. جبران لکڻين ۽ ڪتابن مان ٿيندڙ آمدني گهر جي خرچ جي ڀيٽ ۾ تمام گهٽ هئي، تڏهن بہ مريانا پنھنجي ڀاءُ کي پنھنجي منصوبن کان نہ روڪيو ۽ کيس ڪوبہ اهڙو ڪم يا نوڪري ڪرڻ لاءِ نہ چيو، جيڪو سندس مستقبل يا ادبي ڪم ۾ رڪاوٽ بڻجي. هن پاڻ پراوا ڪپڙا سبي ۽ ڀرت ڀري گهر جو خرچ هلائڻ جو ذمو کنيو ۽ پاڻ سان گڏ ڀاءُ جو پيٽ بہ پاليو. هوءَ کيس لڳاتار تصويرون ٺاهڻ لاءِ زور ڀريندي هئي. ايتري تائين جو جبران وٽ نماءُ ڪرڻ لاءِ کوڙ تصويرون گڏ ٿي ويون. مريانا وٽ ايترا ڏوڪڙ نہ هيا، جن سان هوءَ پنھنجي ڀاءُ جي تصويرن جي نمائش ڪري سگهي، پر انھي مسئلي جو حل جبران پاڻ ڳولي لڌو. هن هڪ لبناني عورت کان ويھہ ڊالر اڌارا ورتا ۽ پنھنجي تصويرن جي نمائش جو انتطام ڪيو. اها نمائش ڏاڍي ڪامياب رهي. اها عورت ان وقت بوسٽن ۾ رهندي هئي ۽ اڄڪلھہ لبنان ۾ رهي ٿي.
جبران جي تعليم تي خرچ ٿيل ڏوڪڙ جلد ئي نفعي سان موٽڻ شروع ٿي ويا. جبران نہ فقط ادبي دنيا ۾ تهلڪو مچائي ڇڏيو، پر سندس گهر جي مالي حالت بہ سٺي ٿيڻ لڳي. جبران جي ڪتابن مان ملندڙ رائلٽيءَ جو اندازو ڏيڍ ملين ڊالر کان وڌيڪ آهي. اها رقم سندس اباڻي ڳوٺ بشريٰ موڪلي ويندي آهي.
خليل جبران پنھنجي ڀيڻ مريانا (ميري) لاءِ بہ چڱي وڏي رقم ڇڏي ويو، جيئن هوءَ زندگيءَ جا باقي ڏهاڙا سڪون سان گهاري سگهي. سندس ڀيڻ اڄ بہ بوسٽن ۾ رهيل آهي.
مريانا
جبران جي خاندان جڏهن لبنان کان هجرت ڪئي تہ، مريانا کان ڪنھن بہ نہ پڇيو تہ سندس مرضي ڇاهي؟ ڇو تہ هوءَ ننڍڙي هئي، ان ڪري کيس ڳالھائڻ يا راءِ ڏيڻ جو ڪوبہ حق نہ هو. وري کانئس ان وقت بہ صلاح نہ ورتي هئي، جڏهن سندس ڀاءُ کي لبنان واپس موڪليو ويو يا جڏهن هو يورپ جي دوري تي نڪتو، پر جڏهن خاندان تي ڏکيو وقت آيو ۽ سندس ماءُ، ڀيڻ ۽ گهر کي ڪمائي کارائڻ وارو ويڳو ڀاءُ هڪ هڪ ٿي، ٻن سالن اندر ٽِي. بِيءَ وگهي مري ويا، تڏهن سموريون ذميواريون سندس مٿان اچن پيون. هوءَ هن جڳ ۾ پنھنجي ڀاءُ خليل جبران سان اڪيلي رهجي وئي.
خليل جبران جي لکڻين ان وقت عرب دنيا ۾ باھہ ٻاري ڏني هئي ۽ سلطنت عثمانيه ۾ افراتفري متل هئي. مريانا انھيءَ حقيقت کان واقف هئي تہ ادبي عظمت ۽ شاهوڪاري زندگيءَ ۾ ڪڏهن اتفاق سان ئي گڏبيون آهن ۽ جيڪڏهن ائين ٿيندو بہ آهي تہ، زندگيءَ جي آخري حصي ۾ - جبران عربي تعليم حاصل ڪئي آهي، جتان لنگهي سياح جبران جي قبر تائين پھچندا آهن ۽ عقيدت جو اظھار ڪندا آهن. جبران پنھنجي زندگيءَ ۾ هتي اچڻ جي سڌ ڪئي هئي. عملي طرح ائين ڪري نہ سگهيو. پر موت کان پوءِ ان خانقاھہ ۾ دفن ٿيڻ کيس ضرور نصيب ٿيو.
جبران جي آخري خطن ۾ ان ڳالھہ جو ثبوت موجود آهي تہ آخري وقت ۾، سندس دل ۾ وچ اوڀر، لبنان، بشريٰ ۽ مارسارڪس کي هڪ وار ڏسڻ جي خواهش ڏاڍي شدت اختيار ڪري وئي هئي. هن مارسارڪس جي ٽڪريءَ تي بيھي واديءَ جي سرسبز کيتن، رڍن جي ڌڻن ۽ افق تي ڦھليل شفق جو نظارو ڪرڻ ٿي چاهيو. هن فطرت کي ويجهو کان ڏسڻ ٿي چاهيو.
سلميٰ سان پڙهندڙن جي ملاقات خليل جبران جي ناول ”ڀڳل کنڀڙاٽيون“ ۾ ٿئي ٿي. اها جبران جي پنھنجي محبت جي ڪھاڻي آهي ۽ اهو ڪتاب چاليھن سالن کان، عربي زبان ۾ سڀ کان گهڻو وڪامڻ وارن ڪتابن ۾ سرفهرست رهيو آهي.
مي ذيادہ
مي ذيادہ خليل جبران جي اهڙي پريمڪا هئي، جنھن سان هن فقط خطن وسيلي محبت ڪئي. زندگيءَ ۾ ڪڏهن بہ سندن ملاقات نہ ٿي. مي ذيادہ لبناني ڇوڪري هئي، پر سندس خاندان لڏي وڃي مصر ۾ رهيو هو. هوءَ ماءُ پيءُ جي اڪيلي اولاد هئي. هن شروعاتي تعليم وچ اوڀر ۾ حاصل ڪئي هئي، پوءِ اعليٰ تعليم لاءِ يورپ وئي ۽ پنھنجي پيءَ جي رسالي سان گڏوگڏ عربي ۽ فرانسيسيءَ جي ٻين پرچن ۾ بہ مضمون لکڻ لڳي. سندس پيءُ جي گهر ۾ اڪثر ادبي گڏجاڻيون ٿينديون هيون، جن ۾ مصر جا ڪيترائي ناميارا ليکڪ شريڪ ٿيندا هئا. انھن ئي ڏينھن ۾ مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ خليل جبران جا مضمون ڇپجڻ لڳا ۽ هر طرف انھن جو ذڪر ٿيڻ لڳو. مي ذيادہ جي گهر ۾ ٿيندڙ گڏجاڻين ۾ جبران جي لکڻين تي تنقيد ۽ بحث ٿيڻ لڳو.
مي ذيادہ جبران جي فڪر ۽ خيالن کان متاثر ٿي ۽ هن کيس خط لکڻ جو ارادو ڪيو. ان خطري سبب تہ جبران هن جي خط کي بہ ڪنھن عام پڙهندڙ جو خط سمجهي رديءَ جي ٽوڪريءَ ۾ نہ وجهي ڇڏي، مي ذيادہ خط جي شروع ۾ خانداني پس منظر سان گڏ، پنھنجو تفصيل سان تعارف ڪرايو ۽ لکيو تہ مصري معاشري تي سندس لکڻين جو ڪيڏو سٺو اثر ٿي رهيو آهي.
جبران سندس خط جو هڪدم جواب ڏنو. هن مي ذيادہ جي تحرير ۽ خيالن جي تعريف ڪئي ۽ سندس حوصلا افزائيءَ سان گڏوگڏ ان ڳالھہ لاءِ کيس مبارڪون بہ ڏنيون تہ هوءَ وچ اوڀر ۾ عورتن جي آزاديءَ لاءِ قدر لائق ڪم ڪري رهي آهي. هن کيس لکيو تہ هو ڌار پارسل ۾ پنھنجو نئون ڪتاب ”ڀڳل کنڀڙاٽيون“ بہ کيس موڪلي رهيو آهي. انھيءَ سان گڏ هن پنھنجي ڪتاب لاءِ ”ڀڳل کنڀڙاٽيون“ عنوان چونڊڻ جي وضاحت ڪندي لکيو، ”مون پنھنجي ڪردار ۽ طبيعت جو نوي سيڪڙو حصو پنھنجي ماءُ کان ورثي ۾ پاتو آهي. انھيءَ جو اهو مطلب ناهي تہ مون سندس فطري حسن، نهٺائي ۽ عظيم دل جو وڏو حصو ورثي ۾ پاتو آهي. مون کي چڱي طرح ياد آهي تہ جڏهن مان ايڪويھن سالن جو هوس، تہ هڪ دفعي ماءُ مون کي چيو تہ جيڪڏهن مان ڪنھن خانقاھہ ۾ هيڪڙائي اختيار ڪري، دنيا تياڳي راهب ٿي وڃان تہ اهو نہ فقط منھنجي ذات پر ٻين لاءِ بہ لاڀائتو ٿيندو“.
مون چيو، ”اهو سچ آهي، ۽ هي بہ سچ آهي تہ مون هن دنيا ۾ اچڻ کان اڳ ئي توکي ماءُ چونڊي ورتو هو“.
هن چيو، ”جيڪڏهن تون جنم نہ وٺين ها تہ فرشتو هجين ها“.
وراڻيم، ”مان تہ هاڻي بہ هڪ فرشتو آهيان“.
هن مرڪي پڇيو، ”چڱو – پر تنھنجيون کنڀڙاٽيون ڪٿي آهن؟“
مون سندس هٿ کڻي پنھنجي ڪلھن تي رکيا ۽ چيم، ”هي منھنجيون کنڀڙاٽيون آهن“.
هن تڪڙ ۾ چيو، ”پر هي تہ ڀڳل آهن!“
جبران خط جي پڇاڙيءَ ۾ لکيو، ”منھنجي ماءُ اڄ مون کان دور افق جي ٻئي پار هلي وئي آهي، پر سندس واتان نڪتل لفظ، ڀڳل کنڀڙاٽيون – منھنجي يادگيريءَ ۾ سدائين محفوظ رهيا ۽ اڄ مان انھن کي پنھنجي ناول جي عنوان طور ڪم آڻي رهيو آهيان. هڪ ڪاپي توکي موڪلي رهيو آهيان. ڪتاب بابت تنھنجي راءِ ڄاڻڻ چاهيندس“.
مي ذيادہ ڪتاب بابت پنھنجيءَ راءِ لکي موڪلي. هن ڪتاب جي تعريف ڪئي، پر ساڳئي وقت جبران جي خيالن سان شديد اختلاف ڪيو ۽ انھن تي تنقيد ڪئي. خليل جبران پنھنجي ڪھاڻيءَ ۾ هڪ عورت جو ذڪر ڪيو هو، جيڪا پرڻيل هئڻ جي باوجود لڪ ڇپ ۾ پنھنجي عاشق سان ملندي هئي. ميءَ لکيو، ”ظاهري طور تي کڻي سندس فعل ڪيترو بہ معصوم نظر ايندو هجي، پر حقيقت ۾ اهو سندس مڙس سان بي وفائيءَ برابر آهي. اهو عورت جي پوتر نالي تي ڪارهن جو چُٽو، ۽ معاشري جي منھن تي داغ آهي“.
انھن ئي ڏينھن ۾ مصري دانشورن لبنان جي هڪ شاعر، جيڪو بعلبڪ جو رهاڪو هو، جي اعزاز ۾ هڪ آجياڻي جو پروگرام رٿيو. جبران کي بہ ان ۾ شريڪ ٿيڻ جي نينڍ ملي، پر هو ڀاڙي جا پئسا نہ هئڻ سبب شريڪ ٿي نہ سگهيو. هن پنھنجو هڪ مقالو ”بعلبڪ جو شاعر“ موڪلي ڏنو. آجياڻي جو انتظام ڪندڙ کي جبران ۽ مي ذيادہ جي خطن جي ڏي وٺ بابت ڄاڻ هئي، تنھن ڪري هن مي کي عرض ڪيو تہ هوءَ گڏجاڻيءَ ۾ جبران جو مقالو پڙهي ٻڌائي. مي ذيادہ جو ڪنھن ميڙ ۾ مقالو پڙهڻ جو هي پھريون موقعو هو، پر ان هوندي بہ هن پنھنجي ادائيگيءَ جي انداز سبب ٻڌندڙن کان خوب داد حاصل ڪيو.
مي ذيادہ ۽ جبران وچ ۾ خطن لکڻ جو سلسلو لڳ ڀڳ اڻويھن سالن تائين، جبران جي مرڻ گهڙيءَ تائين هليو. مي ذيادہ جا سمورا خط پيار پريت جون ڪھاڻيون ئي نہ هئا، پر هوءَ اڪثر سندس لکڻين تي تنقيد ڪندي هئي ۽ کيس مختلف موضوعن تي لکڻ جي ترغيب پڻ ڏيندي هئي.
مي ذيادہ هڪ دفعي جبران کي لکيو، ”نئون ترڪ گورنر لبنان پھچي ويوآهي ۽ اچڻ شرط هن پراڻن ماڻھن کي سندن عهدن تان هٽائڻ شروع ڪري ڏنو آهي. لبناني سندس اڳيان ڪنڌ نوائي رهيا آهن. اسان ۾ آخر جرئت وارا ماڻھو ڪڏهن پيدا ٿيندا؟ لبنان واسي پنھنجي ڳچيءَ تان بدناميءَ جو ڳَٽُ آخر ڪڏهن لاهيندا؟ تون انھيءَ موضوع تي ڇو نٿو لکين؟ ماڻھو تنھنجون لکڻيون شوق سان پڙهندا آهن ۽ انھن جو قدر ڪندا آهن. جبران! خدا جي واسطي کين اهو ياد ڏيار تہ هو بہ انسان آهن ۽ پنھنجو پاڻ کي ان حد تائين ڪيرائي انسانيت کي ذليل نہ ڪن.
جبران ان موضوع تي خيالن جو اظھار ڪندي جواب ڏنو، ”افسوس – افسوس ان قوم تي، جيڪا دهلن دمامن سان پنھنجي فاتحن جو استقبال ٿي ڪري. افسوس آهي ان قوم تي، جيڪا ننڊ ۾ تہ ڪنھن پابنديءَ يا دٻاوَ جو تصور نٿي ڪري، پر جاڳندي ان کي ڳچيءَ ڳانو سمجهي قبول ٿي ڪري – افسوس آهي ان قوم جي حالت تي، جيڪا فقط تابوتن ۽ جنازن پويان قبرستانن ۾ رڙ واڪو ڪرڻ لاءِ ٿي وات کولي - ۽ افسوس آهي ان قوم تي، جيڪا ان وقت بغاوت ٿي ڪري، جڏهن ڦاهيءَ جو رسو سندس ڳچيءَ ۾ وڌو ٿو وڃي“.
جبران مي ذيادہ کي آمريڪا اچڻ جي ڪانڍ ڏني. هن اهو چئي انڪار ڪري ڇڏيو تہ، هوءَ عورت آهي ۽ مروج رسمون کيس اڪيلو سفر ڪرڻ جي اجازت نٿيون ڏين، پر جبران پاڻ اچڻ چاهي تہ خوشيءَ سان مصر اچي سگهي ٿو. جبران ان جوابي نينڍ جو جيڪو جواب ڏنو، ان جو هڪ ٽڪرو پڙهي ڏسو:
”مان پنھنجي مالي حالت بابت ڇا لکان! سال ٻہ اڳي مون کي ڪيڏي خاموشي، تنھائي ۽ سڪون حاصل هو! پر هاڻي اهو سڪون ۽ خاموشي وڏي آواز واري گوڙ ۾ بدلجي ويا آهن. هڪ نہ ختم ٿيندڙ جدوجھد ۽ آزمائش. ماڻھو منھنجي ڏينھن رات جا دعويدار بڻجي ويا آهن. سندن مطالبا ڏينھون ڏينھن وڌندا ٿا وڃن. انھن کان بچڻ لاءِ مان اڪثر هن وڏي شھر کان ٻهراڙين ڏانھن ڀڄي ويندو آهيان ۽ پنھنجو پاڻ کان فرار حاصل ڪندو آهيان. آمريڪي ڏاڍا سخت جان ۽ سگهارا آهن. اهي ٿڪجن اصل نٿا. اهي نہ سمهن ٿا ۽ نہ خواب ٿا ڏسن. جيڪڏهن ڪنھن کي پسند نٿا ڪن تہ کيس لنوائي تباھہ ڪري ٿا ڇڏين ۽ جيڪڏهن کين ڪو وڻي وڃي تہ پنھنجي چاهنا جي اڻ مئي اظھار ۽ مطالبن سان سندس ساھہ منجهائي ٿا ڇڏين. شايد ڪڏهن اهو ڏينھن اچي، جو مان بحري جھاز ۾ ويھي وچ اوڀر وڃي سگهان. مون پنھنجن هٿن سان پورهيو ڪيو آهي. مان وچ اوڀر ڏانھن ويندڙ پھرين سامونڊي جھاز ۾ ويھي هليو بہ وڃان ها، پر ڇا انسان پنھنجي مرضيءَ سان بہ ان جاءِ کي ڇڏيندو آهي، جنھن جي هڪ هڪ پٿر کي هن پنھنجي هٿن سان گهڙيو هجي ۽ ان کي چمڪائڻ لاءِ سڄي ڄمار گذاري ڇڏي هجي. پوءِ کڻي اها جڳھہ سندس لاءِ قيد خانو ئي ڇو نہ ٿي وڃي!“
مي ذيادہ پنھنجي خط ۾ لکيو، ”مان نٿي ڄاڻان تہ مان ڇا پئي ڪيان، پر ايتري خبر ضرور اٿم تہ مون کي توسان پيار آهي. مون محبت سان ڪجهه وڌيڪ اميدون لاڳاپي ڇڏيون آهن ۽ ڊپ اٿم تہ منھنجون سموريون اميدون ڪڏهن بہ پوريون نہ ٿينديون. مان ڪيڏي جرعت ۽ منھن جي پڪائيءَ سان اهي سڀ ڳالھيون توکي لکي رهي آهيان. سامھون ويھي زبان سان نہ چئي رهي آهيان. جيڪڏهن هن مھل تون منھنجي سامھون هجين ها تہ اهڙيون ڳالھيون ڪرڻ کان پوءِ مان ڪڏهن بہ توکي پنھنجو منھن نہ ڏيکاريان ها ۽ جيسين تون منھنجون سڄيون ڳالھيون وساري نہ ڇڏين ها، مان تنھنجي سامھون نہ اچان ها. مان پنھنجي جرعت ۽ بي باڪيءَ تي شرمسار آهيان. انھيءَ ڳالھہ کي ڇڏي، تہ منھنجون ڳالھيون ٺيڪ آهن يا غلط – منھنجي دل توسان آهي ۽ سڄي زندگي توسان گڏ ڌڙڪندي“.
مي ذيادہ جي دل کي گهڻو ڌڙڪڻ جي تڪليف ڪرڻي نہ پئي، جلد ئي جبران جو آخري وقت اچي ويو، سندس صحت تيزيءَ سان خراب ٿي رهي هئي. هن لکيو، ”تون ڄاڻين ٿي مي، هر دفعي جڏهن مان هتان وڃڻ جو تصور ڪندو آهيان، يعني پنھنجي موت جو، تہ مون کي هڪ اڻڄاتل عجيب سرهائيءَ جو احساس ٿيندو آهي ۽ مان ذهني طور تي پاڻ کي ان آخري سفر لاءِ تيار محسوس ڪندو آهيان“.
نيٺ جبران 1931ع ۾ پنھنجي آخري سفر تي روانو ٿيو. ان وقت سندس ڄمار ستيتاليھہ سال هئي.