سماجي ٽوڙ ڦوڙ
سماجي سڌارا صرف هڪ دفعو يا هڪ دم ڪو نٿا اچن، ڪنهن به معاشري ۾ سماجي سڌارو هڪڙو مسلسل عمل ٿئي ٿو، جيڪو ڪڏهن رڪجي ڪو نه ٿو ڇاڪاڻ ته وقت ۽ حالتون به ڪڏهن رڪجن ڪون ٿيون، معاشري ۾ اهڙي طرح سماجي سڌارا به مستقل هوندا آهن، انهيءَ جو مثال اسين هڪڙي اوائلي دور کان وٺي سگهون ٿا، جنهن ۾ شروعاتي انساني معاشرو هڪڙي غارن جي دور کان شروع ٿيو ۽ هاڻي سائنسي دور ۾ انساني معاشرو هلي رهيو آهي، اهڙيون انساني سماجي تبديليون هڪڙي ڊگهي سماجي سڌارن جي ذريعي آيون آهن، ڪي ازخود ڪو نه آيون آهن، ساڳئي طرح انساني معاشرو اڄ به انهن سماجي تبديلي (Social Reforms) مان گذري رهيو آهي، جيڪا انساني معاشري ۽ سماجي ترقي کي ممڪن بڻائي رهيون آهن، يا زندهه رکي رهيون آهن، ساڳئي طرح دنيا جا مختلف سماج يا ملڪ جيڪي ڪجهه وڌيڪ ترقي ڪري رهيا آهن، ته ڪي وري پوئتي پيل آهن، جن مخصوص سماجن وڌيڪ سماجي ۽ معاشرتي ترقي ڪئي آهي، اهي سماج وقت گذرڻ سان تڪڙين سماجي تبديلن مان گذريا آهن. تنهن ڪري اهي سماج وڌيڪ سڌريل نظر اچي رهيا آهن ۽ جديد سماج سڏيا وڃن ٿا، جهڙوڪ مغرب ملڪن جي سماجن وڌيڪ سماجي ۽ معاشي ترقي حاصل ڪئي ته انهيءَ جو سبب مغرب جي 18 ۽ 19 صديءَ جي سياسي ۽ سماجي انقلابن مغرب جي سماجن کي بدلائي ڇڏيو،
جيڪي وري اڄ جي دنيا جي مختلف حصن ۾ گهڻا تڻا قومي سماج ۽ ملڪ غيرترقي پذير آهن يا سماجي تبديليءَ ۾ ٺهراءُ آيل آهي ته انهيءَ جو سبب اهو آهي ته انهن سماجي معاشرن ۾ مغرب جهڙيون سياسي سماجي تبديليون ڪو نه اچي سگهيون، ان ڪري اهڙا انساني سماج اڳتي وڌي ڪو نه سگهيا آهن نه ئي انهن وقت ۽ حالتن جي مطابق سائنسي تبديليون آڻي سگهيا آهن، تنهن ڪري اهڙا سماج پراڻين روايتن، رسمن ۽ سماجي اخلاقياتن تي بيٺل رهيا آهن، جنهن ۾ ڪا سماجي جدت ڪانهي رهي، تنهن ڪري انهن سماجن ۽ معاشرن کي بيٺل سماج چئون ٿا يا وري پوئتي پيل سماج، جيڪڏهن ڪو سماجي معاشرو پراڻي قدرن تي بيٺل آهي ۽ اڳتي وڌي نه سگهيو آهي ته انهن سماجن ۾ لازمن هڪڙي سماجي ٽوٽ ڦوٽ (Social Disintegration) پيدا ٿئي ٿي، جيڪا سماج کي اڳتي وٺي وڃڻ ته ڇا پر رهندو پوئتي وٺي وٺي وڃن ٿا، اهڙي سماج ۾ ٽور ڦوڙ (Social Disintegration) انهيءَ ڪري به ايندي آهي ،جو انهيءَ سماج ۾ رهندڙ فردن جون سماجي ضرورتون پوريون نه ڪري سگهندو آهي ۽ نه وري انهيءَ سماج جي سماجي قدر انهن فردن کي اڳتي وڌڻ جو صحيح گس ڏسنيدو آهي نه ئي وري انهن فردن کي تبديل ٿيندڙ حالتن مطابق ڪا شخصي آزادي مليل هجي ٿي، تنهن ڪري اهڙا فرد انهن سماجي قدرن جي بغاوت تي لهي ايندا آهن يا معاشري جي رسمن ۽ روايتن جي ذريعي يرغمال بڻجي وڃن ٿا، جنهن ۾ انهن فردن جي خواهش، مرضي ۽ آزادي باقي نٿي رهي، اهڙي طرح جڏهن اهي فرد انهيءَ پوئتي پيل سماجي قدرن کي پٺي ڏين ٿا يا انهن قدرن کان منهن موڙين ٿا ته انهيءَ رد عمل ۾ سماج ۾ هڪڙي سماجي ٽوڙ ڦوڙ جنم وٺي ٿي، انهيءَ ٽوڙ ڦوڙ جي ڪري فردن کان وٺي هڪڙي خاندان يا پوري قبيلي يا وري پوري سماج ۾ منفي قسم جا اثر پوڻ شروع ٿي وڃ ٿا، اهڙي قسم جون سماجي ٽوڙ ڦوڙ يا فردن جو سماجي اخلاقياتن ۽ روايتن کي نه مڃڻ سان ڪا مثبت تبديلي ڪانه اچي ٿي پر رهندو سماج جي سست پيل ترقي جو سلسلو پڻ رڪجي وڃي ٿو ۽ سماج هڪڙن منفي روين جو شڪار ٿي وڃي ٿو، جنهن ۾ انهن سماجن جي فردن جي نفسيات ڪرپٽ ٿي وڃي ٿي، هڪڙو فرد منفي سماجي حرڪتون ڪرڻ شروع ڪري ٿو ڏئي، اهڙي سماجي فردن جي نفسيات يا سماجي عمل ان سماجي گانڍاپن (Social bonds) کي ٽوڙي ڇڏين ٿا، جنهن ۾ هر اهي سماجي روايتون، ريتون، رسمون، سماجي قدر ۽ اخلاقياتون دم ٽوڙي ڇڏين ٿا، اهو سڀ ڪجهه سماجي لقاءَ انهيءَ نتيجي ڪري اچن ٿا، جو ان سماج ۾ وقت گذرڻ سان ڪي مخصوص سماجي تبديليون يا سماجي سڌارا (Social Reforms) ڪونه آيا.
اڄ جي دور ۾ سنڌي قومي معاشرو به اهڙي قسم جي سماجي ٽوڙ ڦوڙ جي حالتن مان گذري رهيو آهي، جنهن ۾ هر طرف سماجي ٽوڙ ڦوڙ نظر اچي رهي آهي، سنڌي معاشري جي معاشي ترقي نه ٿيڻ هڪڙي پاسي ته سماجي ڀڃ ڊاهه ٻئي پاسي، جنهن ۾ فرد مڪمل طرح سان منفي سماجي نفسيات جي ور چڙهي رهيو آهي، جنهن ۾ هو سماجي قدرن ۽ اخلاقياتن کي هو مڪمل طرح رد ڪري رهيو آهي،جنهن نتيجي ۾ هڪڙي قسم جي خانداني ڏڦيڙ پيدا ٿي رهيا آهن، خاندانن ۾ سماجي تعاون ختم ٿي رهيو آهي ۽ ملڪيتن جي ورهاست تي تضاد اڀري رهيا آهن، جنهن ڪري خاندانن ۾ مختلف قسمن جا جهيڙا conflicts)) انهن جو جاني ۽ مالي نقصان ڪري رهيا آهن، رياست جي سماجي ادارن جيڪي سماجي تضادن کي روڪڻ يا انهن سماجي تضادن کي وقت تي حل ڪرڻ ۾ سست هجڻ ڪري سماجي استحڪام ويتر ڪمزور ٿي رهيو آهي.
سنڌ ۾ سماجي معاشرتي هن وقت جيڪي منفي ((Trends طور طريقا هلي رهيا آهن انهن مان ڪي خاص هيٺيان آهن:
• خاندانن (Families) مان سماجي تعاون ختم ٿي وڃڻ
• قبيلائي جهڳڙا ۽ اختلافات وڌي وڃڻ
• فردن جو نفسياتي بحران پيدا ٿيڻ
• خاندان ۾ هڪڙي فرد جو بيگانو ٿي وڃڻ
• ذاتين جي بنياد تي سوچڻ ۽ شاديون مرادون ڪرائڻ
• خانداني اختلافات جي ڪري ٻيون شاديون ڪرڻ/ ڪرائڻ
• غير معياري غيرت تي عورتن تي تشدد ڪرڻ
• اڃا تائين اهو سوچڻ تي ڌيءَ کي پرهائڻ بي غيرتي آهي يا وري ڌيءَ يا زال کي نوڪري ڪرائڻ وارو فرد کي بي غيرت سمجهڻ، جيڪڏهن ڪنهن گهر جي ڇوڪري ڪنهن سان افيئر هلائي يا پنهنجي مرضي سان شادي ڪري ته ان جي پيءَ يا ڀائرن کي سماجي تعنا هڻن ته هي گهر بي غيرت آهي.
• جيڪڏهن ڪو نوجوان يا مرد ڪنهن جي گهر جي عزت جي بي حرمتي ڪري ته هو ٺيڪ آهي، انهيءَ ڪرڻ ۾ انهيءَ مرد کي ڪير نه چوي ڀلي هو پنهنجو مڇون وٽي گهمندو وتي.
• اڄڪلهه اهو سنڌي معاشري ۾ عام ٿي ويو آهي ته ڪارو ڪاري جي رسم جنهن بنياد پيءُ، ڀاءُ يا مڙس پنهنجي نام نهاد غيرت جي بنياد تي پنهنجي ڌيءَ، ڀيڻ يا زال کي قتل ڪري ڇڏي انهيءَ مرد کي معاشرو پيو ساراهي ته هن واهه جي غيرت جو مظاهرو ڪيو آهي پر ڪو فرد يا مرد اهڙي معاملي تي ڪو رد عمل نه ڏيکاري ته ان سنڌي سماج جا فرد بي غيرت هجڻ جا پيا تعنا ڏيندا ۽ هن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيندا، سماج جڏهن سماجي حوالي سان ڪمزور هوندو آهي ته سماج جا لچا فرد يا خراب اخلاقيات وارا ماڻهو پنهنجو پاڻ کي مڙس ماڻهون سڏيندا آهن اهي ئي سبب هوندا آهن، انهيءَ غيرت جي عزت تي وار ڪرڻ جنهن کي سماج ڪجهه نه چوندو آهي.
• سنڌي معاشري جي فردن ۾ ٻي شادي عام ٿي رهي آهي، هڪڙي هلي ڪون همراهه ٻي وٺي گهر ۾ ويهاري، جيڪا هن پهرين شادي ڪئي، انهيءَ مان 5-8 ٻار هوندا آهن، جنهن کي هو ڪڏهن پنهنجو ڪو نه ڪندو آهي ته انهن جي سٺي طرح پالنا ڪندو آهي، ٻي شادي ڪرڻ کانپوءِ نه وري هنن کي خرچو پکو ڏيندو آهي، اڳلي زال ويچاري خانداني Family)) هجڻ ڪري پئي سڄي عمر پورهيا ڪري پنهنجي ٻارن جو پيٽ پاليندي آهي، ان ويچاري ابهاڳڻ کي نه ڪڏهن سک ملندو آهي ۽ نه ڪي خوشي زندگي ۾ پوءِ به سنڌي معاشري ۾ خانداني شادي زوري ڪرايون وڃن ٿيون اهڙن نتيجن جي باوجود، جڏهن ته هاڻي ٿيڻ ائين گهرجي ته زمانو بدلجي ويو آهي، سماجي نون اخلاقي قانونن کي قبول ڪرڻ گهرجي ۽ نوجوانن جون شاديون هنن جي مرضي سان ڪرائڻ گهرجن ته جيئن هو گڏجي بهتر زندگي گذاري سگهن، اهڙين فرسوده خانداني سوچن مان هاڻي ڪجهه نه ورندو، رهندو خراب نتيجا نڪرندا اڳتي هلي ڪري.
• سنڌي سماجي ۾ اڪثر فردن جي نفسيات منفي ٿئي وئي آهي، هو هر سماجي عمل کي منفي ئي ڪري رهيا آهن، جهڙوڪ هر فرد چاهي ٿو ته هو محنت کان بغير يا شارٽ ڪٽ ۾ امير ٿي وڃان، جنهن ڪري معاشري ۾ اڄڪلهه جوا، وياج ۽ جرم تمام گهڻو ٿي رهيو آهي، محنت ڪرڻ، ايمانداري سان زندگي گذارڻ تان ماڻهن جو وشواس ئي ختم ٿي رهيو آهي، سنڌي سماج ۾ جيڪي فرد انهن شين کي حاصل ڪرڻ ۾ ناڪام وڃن ٿا يا ڪي اهو عمل نه ڪري پيا سگهن، اهي وري تيزي سان مايوسي ڏانهن وڃي رهيا آهن ۽ مايوسي سبب ڪري نشي وارين شيون ٻيڙي، سگريٽ، شراب ۽ نشي وارين شيون واپرائي رهيا آهن، هر نشي واريون عادتون خاص ڪري سنڌي نجوانن ۾ عام ٿي رهيون آهن.
• سنڌي سماج ۾ هن وقت هر قسم جي ڪرپشن عام آهي، جنهن ۾ غيرقانوني طرح سان دولت ڪمائي وڃي، جيڪا خاص ڪري سرڪاري ادارن ۾ ٿي رهي آهي، رشوتن جي شڪل ۾، هر سماجي پنهنجي جائز يا ناجائز ڪم انهن ادارن ۾ ڪندڙ ملازمن کان رشوت ڏئي ڪرائي ٿو، پر سماج ۾ ٻي به هر قسم جي غير اخلاقي ڪم ٿي رهيا آهن، جنهن ۾ ماڻهو يا ڪجهه فرد غيرقانوني ڌنڌن مان پئسو ڪمائين ٿا، اهڙين سماجي براين جو عام ٿي وڃڻ، وياج، جوا، جرم، چوري، نشي وارين شين جو واپار ڪرڻ، ڪنهن سان سماجي دوکيبازي، وڌيڪ منافعو ڪمائڻ، دوستن ۽ رشتيدارن جا جائز ناجائز ڪم ڪرائڻ، هرعمل يا ڪم پئسي ۽ رشوت تي ٿيڻ، فحاش، وڌي وڃڻ، اهڙا سڀ جو سڀ سماجي لقاءَ هڪڙي ڪرپشن طور سڏيا وڃن ٿا.
• سنڌي معاشري جي فردن ۾ مطلب پرستي، خودگرزي، لالچ، ڪوڙ ۽ گلا هڪڙي قسم جي عام آهي، جنهن سان سنڌي سماجي کي تمام گهڻو نقصان ٿي رهيو آهي، هر لحاظ سان اهي ٻه چار ڳالهيون جيڪي سنڌي سماج کي سماجي بحرانن جي ور چاڙهي ڇڏيو آهي، جنهن ۾ سنڌي معاشري ۾ ٽوڙ ڦوڙ پيدا ڪري ڇڏي آهي، اهو سڀ ڪجهه انهيءَ ڪري ٿي رهيو آهي، جو هن وقت سنڌي سماج جون پراڻيون روايتون ۽ سماجي قدر تبديل ٿيندڙ حالتن ۾ سنڌي سماج جي فردن جون ضرورتون پوريون نٿيون ڪري سگهن، تنهن ڪري سماجي فردن انهن پراڻين سماجي طور طريقن جي پرواهه ڪرڻ ڇڏي ڏني آهي، هنن کي باقي سمجهه ۾ ذاتي حوالي اچي ٿو، اهڙو عمل شروع ڪري ڏنو آهي، انهيءَ سان پوري سماج جو نقصان ٿي رهيو آهي.
اهو سڀ ڪجهه سنڌي معاشري ۾ ڀڃ ڊاهه جو لقاءَ ان ڪري ٿي رهيو آهي جو تمام وڏي عرصي کان سنڌي معاشرو اڳتي وڌڻ ڇڏي ڏنو آهي، ڇاڪاڻ ته سنڌي سماج ۾ سماجي بدلاءِ لاءِ ڪا منظم سماجي ڪوشش ئي نه ٿي آهي، نه سنڌي معاشري ۾طويل عرصي کان ڪا سياسي تبديل آئي آهي، نه وري ڪي سماجي سڌارا ته پوءِ ڪيئن سنڌي معاشري ۾ رهندڙ فردن جي شعوري ترقي ۽ معاشرتي ترقي ممڪن ٿي سگهي، باقي سنڌي سماج جون پراڻيون اخلاقياتون ۽ روايتون هن تبديل ٿيندڙ حالتن پنهنجي سماجي ضرورت جو پورائو نه ڪري سگهنديون، اهڙي سنڌي سماج کي جيڪڏهن هن سماجي بيٺل دٻڻ مان ڪڍڻو آهي ته سماجي ۽ سياسي حوالي سان سنڌي معاشري جي نئين سر جوڙجڪ ڪرڻي پوندي، جنهن ۾ شخصي آزاديءَ کان وٺي هر فرد جي سماجي آسودگي تائين هن کي بدلائڻ گهرجي، تڏهن ئي سنڌي سماج هن تبديل ٿيندڙ دنيا جي قومن سان گڏ بيهي سگهندو ۽ اڳتي وڌي سگهندو، سماجي تبديلي ۽ سڌارن سان سنڌي معاشري جي فرد جي نئين سر اخلاقي ۽ قدرن جي جوڙجڪ ڪرڻي پوندي، هن جي سماجي نفسيات کي تبديل ڪرڻو پوندو، تڏهن اهڙو جديد سنڌي معاشرو قائم ٿيندو.