سول سوسائٽي ۽ پاڪستان رياست
پاڪستان ۾ سول سائٽي شروع کان ڪمزور ۽ بي آواز رهندي آئي، جيڪڏهن اها ڪمزور شڪل ۾ رهي به ته ان کي وڌڻ وجهڻ نه ڏنو ويو، انهيءَ جا کوڙ سارا سياسي سبب هئا، پاڪستان تي هڪ مخصوص ٽولن جي بالادستي قائم ٿي ۽ انهن جي حق ۾ اهو ته رهيو، ته هن ملڪ ۾ جمهوري ۽ ترقي پسند قوتن کي وڌڻ ڏنو وڃي، ڇاڪاڻ جو اهو انهن جي سياسي معاشي حق ۾ نه هئو، انهن جي حق ۾ صرف اهو رهيو ته هنن طبقن ۽ ڌرين جي هن ملڪ تي بالادستي جاري رکڻ لاءِ هنن هڪڙي مذهبي ڌرين کي اڳتي آڻڻو پيو ۽ هن ملڪ کي مذهبي اثر ۽ قوتن هيٺ رکي انهن جا به ڪي تاريخي سبب هئا، انهن حڪمرانن لاءِ صوبن جي خودمختياري ۽ وري عالمي قوتن جي مفادن لاءِ هنن رياست جو استعمال، بهرحال هن پاڪستان جي 70 سالن جي تاريخ جي هٿان هن ملڪ جي شهرين کي بنيادي حقن ۽ سهولتن کان محرومي ملي آهي ۽ اهي محروميون به تمام گهڻيون متضاد آهن، جيڪي هڪ صوبي کان ٻئي صوبي تائين فرق هيٺ آهن، انهن جي سياسي، ثقافتي، معاشي ۽ سماجي حوالي سان هو هڪ متضاد بحث آهي ۽ ٻيو ڊگهو، پڙهندڙ انهن کي تلاش ڪرڻ لاءِ پاڪستان جي سياسي تاريخ جو مطالعو ڪن ته هن ملڪ کي جمهوري بنيادن تي هلائڻ لاءِ ٺاهيو ويو هئو يا وري ڪنهن مخصوص فڪر لاءِ هن وقت تائين هن ملڪ تي سڌي طرح جنهن ۾ عام شهرين کي بنيادي حق ۽ آزادي موجود نه رهي آهي، اهڙي صورتحال جي اندر ڪنهن به سماج ۽ رياست اندر سول سوسائٽي جو وڌڻ ويجهڻ تمام ڏکيو رهيو آهي، جيڪڏهن ڪا نالي ماتر ڪا سول سوسائٽي رهي آهي، پاڪستان جي اندر اها به هڪڙي قسم جي نام نهاد ۽ ڪٽ پتلي، جنهن ۾ ميڊيا جيڪا انهن حڪمرانن جي گهڻي ڀاڱي اثر هيٺ رهي يا وري ڪي دانشور اهي به اڪثر حڪومتي ڌرين جا مبصر رهيا، جنهن انهن جي مفادن جي پئي ترجامني ڪئي ۽ جيڪڏهن ڪي حقيقي ۽ ترقي پسند اهي جيلن يا وري انهن کي مبينا طرح سان ماريو ويو، اڄ به هي رياست ۽ پاڪستان هڪ (Garison) يا وري سيڪيورٽي اسٽيٽ Security state)) طور سڃاتي وڃي ٿي، 70 سال گذرڻ باوجود هتان جا دانشور، صحافي، سول سائٽي جا ماڻهو خوف ۾ آهن ۽ انهن کي زندگي ۽ جان جي خوف ۾ رهن ٿا، هن وقت به عام شهرين کي ٻڙي تحفظ مليل آهي، ٻيا سماجي ۽ سياسي حق پنهنجي جڳهه تي، اڄ تائين هن ملڪ ۾ نه هي ادارا مضبوط ٿي سگهيا نه وري ڪي هن ملڪ ۾ رهندڙ ماڻهن جي معياري زندگي بهتر ٿي سگهي آهي، سول سوسائٽي اڄ تائين ڪمزور ۽ عام شهرين بنيادي ۽ آئيني حق وٺي ڏيڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهي آهي، جڏهن ته هن وقت ۾ خطرناڪ قسم جي پاڪستاني سماج ۾ رجعت پرستي وڌي رهي آهي، جيڪا سماج جي سول زندگي کي متاثر ڪري ڇڏيو آهي، هن وقت پاڪستان عالمي ادارن جي رپورٽ مطابق اهڙو ملڪ آهي جتي هر قسم جي اقليتي ماڻهن لاءِ رهڻ ناممڪن بڻيل آهي، اهي نسلي اقليتي گروپ کان وٺي مذهبي اقليتن تائين، هن وقت پاڪستان جي اندر اڌ آبادي ٻارن جي جيڪا اسڪول نه وڃي رهي آهي، اهڙي طرح کان وڌيڪ عام شهرين کي بنيادي زندگي جي سهولتن کان محروم آهن ۽ ايشيا ۾ وڌ کان وڌ ڪرپشن پاڪستان ۾ ٿي رهي آهي، سماجي ادارن جي ڪارڪردگي نه هجڻ جي برابرآهي ۽ عدم تحفظ سڀ کان وڏو مسئلو آهي، هن ملڪ ۾ رهندڙ شهرين جو.