ڀٽائي ۽ مارڪس: انساني تاريخ جا ڏاها
ڪارل مارڪس جيڪو 19 هين صديءَ جي شروع ۾ پيدا ٿئي ٿو، هڪڙي جرمني ملڪ جي اندر هو يونيورسٽي ۾ پڙهي ٿو، باقاعدي فلسفي جو شاگرد ۽ استاد پڻ ٿئي ٿو، ياد رهي ته يورپ جي 19 هين صديءَ ۾ تاريخي سياسي حالتون تمام گهڻيون ترقي ڪري چڪيون هيون، خاص ڪري ان دور ۾ يورپ ۾ خاص ڪري علم، ادب ۽ فلسفي جي گوناگون صدي قرار ڏني وڃي ٿي، هر طرف فلسفي زندگي ۽ تاريخي حوالي سان بحث ۽ مباحثا ٿي رهيا هئا، پوري طرح انساني تاريخ جو انهن ماڻهن فلسفي جو جائزو پئي ورتو، ٻئي طرف سياسي ۽ سماجي يورپ جي اندر ڀونچال ڏسڻ ۾ پئي آئي، يورپ جي هڪ وڏي زبردست روشن خيال انقلاب جنم وٺي رهيا هئا، يورپ جو سڄو سماجي تاريخي، معاشي ۽ سماجي ڍانچا تبديل ٿي رهيا هئا، فرانس ۽ آمريڪا جي انقلاب بعد هڪ گڏيل سماج کان وٺي هڪ اڪيلي فرد تائين آزاديءَ جي ڳالهه ٿي رهي هئي، فردن ۽ بادشاهتي نظام کان آجپي جي ڳالهه ٿي رهي هئي، ۽ ان سان گڏ سماج ۽ انسان ڪنهن به غير فطري غلام ۽ اڻبرابري جي ويچارن کي ٺڪرائي رهيو هئو ۽ انهن ماڻهن ڳالهه پئي ڪئي، ادارن ۽ قانونن جي ٺهڻ جي، جيڪي هو پاڻ ئي ٺاهن پيا، هن تي ڪي مذهبي يا جاگيردارن جي ضابطي هيٺ ان سان گڏ سائنسي تمام وڏيون ايجاداتون ٿي رهي هيون، انساني رشتا پنهنجون نيون شڪليون وٺي رهيا هئا، هڪڙي انسان جي تاريخي مادي جي حوالي سان هڪڙو نئون تعلق جڙي رهيو هئو، اهو 19 هين صديءَ جو يورپي سماج پنهنجي تاريخ کان مڪمل تضاد ۾ بيٺل نظر اچي ٿو ۽ ماضي جي اخلاقيات، قدر، مذهب، قانون ۽ روايتن جي مڪمل طرح بغاوت تي لهي اچي ٿو، ان ئي پوري تاريخي بغاوت جي 19 هين صديءَ ۾ ڪارل مارڪس جو جنم ٿئي ٿو، ڪارل مارڪس کان اڳ جا وڏا فلسفا جنهن پنهنجي تصورن ۽ فلسفن جي خيالن جو اظهار پئي ڪيو ۽ ان پوري دور جي تاريخي بغاوتن جي تشريح پئي ڪئي ۽ ان سان گڏوگڏ انساني تاريخ ۽ سماج جا نت نوان قانوني ضابطا پئي جوڙيا ۽ انساني تاريخ جون پئي تشريحون ڪيائون، ٻئي طرف نون سماجي ادارن ۽ قانونن کي جوڙڻ جي لاءِ فلسفياڻا ويچار پئي ڏنا. ڪارل مارڪس ٺيڪ ان وقت ان دور جي پيداوار هئو ۽ هن به پنهنجي فلسفي اندر تاريخ جو مطالعو ڪيو، جنهن اهو ڳولهي لڌو انساني تاريخ مان ته انساني تاريخ جو مرڪزي نڪتو ۽ ان جي ڦير گير جو منتقي نتيجو انساني سماج طبقاتي آهي ۽ ٻيو انساني تاريخي مادي جي نتيجي ۾ معيشت آهي، جيڪا انساني سماج کي طبقن ۾ ورهايو بيٺي آهي، ۽ اهي طبقاتي تاريخ انساني سماج ۾ ڇڪتاڻ جو نتيجو رهندا آيا آهن، جنهن جي ڪري انساني تاريخ جو ڦيرو طبقن جي تضاد جي چوگرد ڦرندو رهي ٿو ۽ اهي سماجي طبقا هڪڙن اهڙن سماجي طبقن جو جنم وٺن ٿا، ڇاڪاڻ ته اهي بالادست طبقا انهن سڀني وسيلن تي قابض ٿيل آهن ۽ هڪ گهڻ آباديءَ جي معاشي استحصال ڪري سماجي ۽ سياسي حوالي سان طاقت حاصل ڪري ۽ سماج تي قبضو حاصل ڪن ٿا ۽ وڏي پئماني تي اجتماعي سماجي سگهه حاصل ڪري وٺن ٿا، ان سان گڏوگڏ انهيءَ سماج ۾ هڪڙي قسم جو تقدس ۽ پيداواري وسيلن تي قبضو ڪري ٿا ڇڏين ۽ اهڙي باقي سماج ۽ رياست جا اهڙا ماڻهو يا طبقا جنهن کي اهي پيداواري وسيلا قبضي هيٺ آيا، انهن کان بالادست طبقو انهن کي پيٽ پالڻ ۽ زندگي گذارڻ واستي انهن کان جبري پورهيو ڪرائن ٿا ۽ انهن غلام طور ڪم وٺي انهن جي پورهيي مان لاڀ حاصل ڪري، اهي پنهنجي سماجي بالادستي برقرار رکندا پيا اچن.
ڪارل مارڪس جو اهو دور جڏهن يورپ ۾ هڪ طرف انقلابن جي صدي آهي، ٻئي طرف يورپ جي ملڪن ۾ وڏي پئماني طور سرمائيداري جو دور شروع ٿي رهيو آهي، جنهن ۾ هيٺيان پيڙهيل طبقا خاص ڪري وچولو طبقو ۽ زرعي طبقو جيڪي ٻئي گڏجي سڏجي ڪري سماجي برابري جي ڳالهه ڪري رهيا هئا ته ٻئي طرف انهن انقلابن کانپوءِ جيڪو طبقو سماج ۽ رياست تي قابض ٿي رهيو هئو، اهو طبقو جيڪو سرمائيدار جي شڪل وٺي رهيو هئو، سرمائيداري نطام هڪ بهتر نظام، جنهن فردي آزاديءَ جا خواب ڏيکاريا پئي ويا، جنهن ۾ هڪ فرد مڪمل طرح آزاد هوندو، پنهنجي گهمڻ ڦرڻ ۽ سوچڻ جي حوالي سان، ان فرد کي سماج ۾ کوڙ سارا فيصلا ڪرڻ جي آزادي هوندي، جيڪا هن کي اڳ ڪڏهن به نه ملي سگهي هئي، هتي انساني تاريخ ۾ جڏهن ان سرمائيدار پنهنجي تقويت پڪڙي ته رياست ۽ سماجي ادارن تي پنهنجو قبضو ڄمايو، تڏهن ان کي ان شيءِ جي ضرورت به پئي ته انهن جي سرمائيداري کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ يا وري جيڪي انهن سرمائيدارن صنعتون هڻايو، انهن پيدار کي وڌيڪ وڌائيو، ان لاءِ انهن کي منڊين ۽ خام مال جي ضرورت پڻ پئي، جنهن جي لاءِ انهن سرمائيدار ملڪن يا وري صنعتي ملڪن کي بيٺڪيت جي ضرورت پئي، انهن سرمائيدار ملڪن ۾ وڌ ۾ وڌ انگلينڊ، فرانس ۽ آمريڪا جهڙا ملڪ پيش پيش هئا، جيڪي وڌيڪ سرمائيدار هئا، باقي ملڪن جون حالتون ايڏيون ڪي خاص ڪونه هيون، مارڪس جي وقت ۾ پوري يورپ جا ملڪ به ان ڪوشش ۾ لهي آيا ته اهي پنهنجي ملڪن کي سرمائيداري ترقي وٺرائڻ ۽ بيٺڪيتي پاليسي اپنائن.
انهيءَ پوري يورپ جي ملڪن ۾ سرمائيداري نظام جي ڪشمڪش يورپي ملڪ جي سماجي حالتن کي پسپا ڪري رهي هئي، مارڪس انهن تبديل ٿيندڙ سماجي ۽ معاشي حالتن جو تمام ويجهي طرح سان مطالعو ڪري رهيو هئو، اهو ڏسي رهيو هئو ته هڪڙي طرف يورپي ملڪن جي صنعتي ترقي ٿي رهي آهي ته ٻئي طرف انهن يورپي ملڪن جي صنعتن ۾ جيڪي مزدور ڪم ڪري رهيا آهن، انهن جون ذاتي معاشي ۽ سماجي حالتون بدتر ٿينديون پيون وڃن، انهن جي پورهئي جو ڪو به انهن جي زندگيءَ تي سماجي ۽ معاشي حالتن جي بهتري نه اچي رهي هئي، انهن جي پورهئي مان جيڪو وڏو فائدو رسي رهو هئو، اهو صرف صنعتي ملڪن ۽ سرمائيدارن کي ٿي رهيو هئو، جيڪي وڏا امير ٿي رهيا هئا ۽ صنعتن ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن کي ٻن وقتن جي ماني به نصيب نه پئي ٿي سگهي، اهڙي قسم جو استحصال يورپ جي سرمائيدار ملڪن جي سماج ۾ به طبقا جنم وٺي رهيا هئا، جنهن کي مارڪس جو نالو ڏنو هئو، هڪ مزدور طبقو ۽ ٻيو سرمائيدار طبقو.
شاهه ڀٽائي جيڪو تقريبن صدي اڳ جو مارڪس کان هئو، جيڪو صرف شاعر هئو، هنن ۾ جيڪڏهن ڪا هڪجهڙائي آهي ته اُها اِها آهي، ته پنهنجي فلسفي ۽ شاعري ۾ انسان دوست هجڻ جا بهترين معيار آهن، ڀٽائي جي شاعري ۾ جيڪي انساني قدر ڏيکاريا ويا آهن، انهن قدرن جو حسن ڪارل مارڪس جي مارڪسي فلسفي ۾ موجود آهي، جنهن جي لاءِ هن هڪڙي پورهي ڪندڙ مزدور جي زندگي لاءِ ڏنو آهي، ڀٽائي جي شاعري ۾ به مظلوم ۽ پورهيت طبقي جي لاءِ به انتهائي ڪمال جي حد تائين مزاحمت ڀريل آهي، ان پورهيت طبقي جي استحصال ڀٽائي جي شاعري ۾ جنهن ۾ ڪولاچار ۽ ان جي پورهي جي ڪا به اجرت نٿي ملي ۽ هو سماجي زندگي گهڻي بدتر انداز ۾ گذاري ٿو، هنن جون روز مرهه جون خواهشون پروان چڙهن ٿيون، ان پورهيت طبقي جو سماجي تقدس بلڪل نه هجڻ جي برابر آهي، هو پوري حياتي لاچارگيءَ سان گذاري ٿو، هن جي زندگي جي هڻ هڻا جو ڪو هڙ حاصل نه آهي، انهيءَ سڀني سماجي ۽ معاشي حالتن کي پنهنجي شاعري ۾ ڀٽائي تمام وڏي جدت سان پيش ڪري ٿو، ڀٽائي پنهنجي شاعري انهن پورهيت طبقي جي زندگيءَ جي بدلاءَ جون به ڳالهيون ورجايون آهن، هو ڪٿي به اهو محسوس نٿو ڪرائي ته اهڙيون سماجي پسپائيت هڪڙي پورهيت جون ڪي قدرتي آهن يا ڪي خدا جي طرفان پيدا ڪيل آهن، ڀٽائي پنهنجي شاعري ۾ انهن سماجي استحصال قوتن کي به وائکو ڪري ٿو ته وري غير مساوي ورهاست به ڏيکاري ٿو ته اهڙي قسم جي سماجي اڻ برابري جنهن جي ڪري پورهيت طبقي کي زندگي جي خوبصورت هجڻ کان به محروم رهجي وڃي ٿو. ڀٽائي جي شاعري ۾ اهڙين ڪيترين ئي جڳهين تي ڏيکاريل آهي ته هر سماجي قدر انسان جو معاشي قدرن سان آهي ۽ معيشت جو مستحڪم هجڻ ئي هڪڙي فرد جي زندگي جو پهلو آهي، جنهن ۾ هن کي انساني وقار ٿو ملي ۽ ان ئي فرد جون اهي سڀ خواهشون اڻ پوريون ٿي رهجي وڃن.
هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته سئو سال اڳ ڪارل مارڪس کان شاهه ڀٽائي جي شاعري ۾ اهڙو سماجي شعور ڪٿان آيو، جڏهن ڀٽائي هڪڙي سائنسي دور جو به نه هئو، جدلياتي فلسفي يا تاريخي مادي جي به ڀٽائي ڄاڻ ڪا نه هئي ته پوءِ هو مارڪس هن جي خيالي يا سائنسي بنيادن تي ٻڌل انسان دوستي ڪٿا آئي، ڀٽائي نه ڪنهن سرمائيداري جي اختلاف جي خبر رکندڙ هئو نه ورڪر ٿيو، منهنجي خيال مطابق ته هڪڙو فلسفي يا ڏاهو ڀلي ڪنهن به دور يا سماج سان تعلق رکندو هجي، انهيءَ جي پهچان ان جي انساني اعليٰ قدرن ۽ سوچن سان ٿيندي آهي، ڪو به اهڙي فلسفي يا ڏاهو حقيقي حوالي سان نٿو ٿئي، جيستائين اهو پنهنجي لکڻين ۾ يا خيالن ۾ هن جا انسان دوست قدر ۽ معيار انهن سڀني رسمي عام رجعت پرستي کان مٿانهان نه آهن، جيڪڏهن ڪو ڏاهو رجعت پرست يا ڪو رنگ مذهب ۽ نسل پرستي جي اردگرد ڦري ٿو ۽ هو پوري عالم انسانيت دوستي تي ٻڌل پنهنجا معيار نٿو جوڙي ته پوءِ هو ڪو سچو ڏاهو ۽ انسان دوست نٿو ٿي سگهي، ڀٽائي جي شاعري به عالم انسان جي ڳالهه جهڙي طرح ڪارل مارڪس پورهيت ڪندڙن جي هر نسل ۽ مذهب جي ڳالهه انهن سڀني رجعت پرستاني خيالن کان مٿانهون ٿي ڪري، جهڙي طرح ڀٽائي جي شاعري ۾ انساني دوست جون ڳالهيون آهن، انهن غريب، پيڙهيل ۽ پوئتي پيل طبقي جنهن لاءِ ڀٽائي جو شعور جاڳي ٿو ۽ انهن دردن جا قصا ۽ هر روز ايندڙ سماجي ۽ معاشي مشڪلاتن کي منهن ڏيندڙ پورهيتن جي ڳالهه ڪري ٿو، ڀٽائي جي شاعري ۾ پورهيت، مظلوم ۽ سماجي ۽ معاشي حالتون جيڪي ڀٽائي پنهنجي شاعري ۾ ڏنيون آهن، ان جا ڪي تاريخي سبب آهن، جنهن کي ڪارل مارڪس تاريخي ماديت يا وري ائين چئجي ته Surpls value)) يا وري اضافي ورهاست، ڪارل مارڪس جو فلسفو به هڪ معروضي يورپ جي سماجي ۽ معاشي حالتن جي پيدوار رهيو ۽ اهڙي طرح ڀٽائي جي شاعري ۾ به معروضي سياسي، سماجي معاشي عڪس وڏي پئماني تي موجود نظر اچي ٿو، انهيءَ ڀٽائي جي ڀرپور شعوري جوهر 17 هين صديءَ جي حالتن پٽاندڙ آهن، جنهن وقت انساني قدرن جي لتاڙ ٿئي ٿي ۽ انسانيت جي ڪا معنيٰ نٿي رهي، انهن مذهبي ملن اڳيان جيڪي درباري آهن، ۽ مذهب جي نالي سماج تي حاوي آهن، ٺيڪ ائين جيئن 18 هين صديءَ ۾ يورپي سماج تي مذهبي پوپ غالب آهي ۽ خدائي نالي تي رعيت تي حڪمراني ڪري ٿي، انهن مذهبي ۽ جاگيرداري جي مدد سان ڀٽائي جو دور به هڪ طرف حڪمراني جو دور آهي، جنهن ۾ سلطنت عثمانيه جو عروج حاصل ڪري برصغير جي اندر انهيءَ سلطنت عثمانيه جي تسلسل ۽ وثوق سان وچ ايشيائي فتح ڪئي، جيڪي مذهب جي نالي تي گهوڙن تي چڙهي پنهنجون تلوارون نگيون ڪري هن برصغير جي خطي ۾ داخل ٿين ٿا ۽ انسانيت جي خون کي پاڻي وانگي وهائي لٽي ماري، باهيون ڏئي ۽ عزتون لٽين ٿا، جڏهن ان ديس جو اهڙو حشر معمول بڻيل هجي ته پوءِ هڪڙي سچي پچي ڏاهي ۽ دانشور جي شعور جي ڪهڙي ارتقا ٿيڻ گهرجن، مان سمجهان ٿو ته اهو شاهه ڀٽائي هئو، جنهن پوري سماجي اڻ برابري ۽ تباهي، بربادي اکين سان ڏٺي پئي، تڏهن هڪڙو ڏاهو ماڻهو ڇا ٿو لکي سگهي پيو، ساڳئي طرح ڪارل مارڪس انساني ذلتون، تباهيون، برباديون، سياسي ۽ معاشي اڻ برابريون ڏٺيون، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ فلسفي ۽ دانشورن جي شعور به ايڏي وڏي ڇلانگ لڳائي، تاريخ ۾ انهن سڀني تاريخي نسل پرستن، مذهبي ڪٽر پرستي ۽ طبقاتي اڻ برابرين کي رد ڪري ڇڏيو هئو، تاريخ ۾ هن صرف تاريخ جو بنياد غير طبقاتي بنيادن تي رکڻ چاهيو پئي.
ڀٽائي تاريخ جي ان نازڪ دور ۾ پيدا ٿيو آهي، جنهن وقت تاريخ پڻ اٿل پٿل ٿي رهي هئي ۽ اها ئي سماجي سياسي ۽ معاشي اٿل پٿل جيڪا اڳتي هلي ڪري يورپي سرمائيداري ۽ ان سان گڏ يورپي ملڪن ۽ قومن جي برصغير ۽ بيٺڪيت جي شروعات ٿي رهي هئي ۽ ٻئي طرف سنڌ جي اندر ڌارين جون ڪاهون هڪٻئي پٺيان ٿي رهيون هيون، اصل ۾ ڀٽائي جي دور ۾ ارغون ۽ ترخان حملا عام جام ٿي رهيا هئا، احمد شاهه ابدالي ۽ نادر شاهه جي صورت ۾ جيڪي خاص ڪري سنڌ ۾ انهن جي حملن سنڌ جي سياسي سماجي ۽ معاشي حالتون بري طرح تباهه ۽ برباد ٿين پيون، ساڳئي وقت سنڌ جي اندر ڪلهوڙن جو حڪومتي دور هلي رهيو هئو ۽ اها ڪلهوڙن جي دور حڪومت هڪ نج پج سنڌ جي شناخت ڏني هئي ۽ سنڌ جون سرحدون نروار ٿيون هيون، انهيءَ ڪلهوڙن جي درو ۾ سياسي، سماجي حالتون ڏينهون ڏينهن غير مستحڪم رهيون هيون، باقي برصغير جي حصن ۾ مغلن جون حڪومتون هلي رهيون ۽ ڪلهوڙن جي حڪومت سنڌ اندر ڪي خاطر خواهه معاشي ۽ سماجي سڌارا نه آڻي سگهي سواءِ ان جي ته شروع ۾ ڪلهوڙن سنڌ کي خودمختيار هجڻ جي حيثيت ڏياري هئي، ان کانپوءِ جلدي ڪلهوڙن جي حڪمرانن ۾ غير معياري ماڻهو حڪومت ڪرڻ لڳا ۽ بيروني قوتون جي سنڌ ۾ مداخلتون ٿيڻ شروع ٿي ويو، جنهن جو مقابلو ڪرڻ ڪلهوڙن حڪمرانن جي وس جي ڳالهه نه رهي هئي، انهيءَ جو سبب شايد اهو به گهڻو هو ته ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ سياسي ۽ معاشي ۽ اخلاقي ڪرپشن وڌي وئي ۽ سنڌ جون سماجي ۽ معاشي حالتون خراب ٿيڻ ڪري سنڌ جي هيٺين طبقي خاص ڪري هاري طبقي انهن جي حڪومت جي خلاف بغاوتون ڪري ڇڏيون ۽ وري ڪلهوڙن پنهنجي سياسي ۽ فوجي انتظام ڌارين کي ڏيڻ شروع ڪيو، خاص ڪري ٽالپرن کي جيڪي بلوچستان کان گهرايا ويا، انهن کي سڀ ڪجهه حوالي ڪرڻ ڪلهوڙن جي تباهي ۽ بربادي ٿيڻ شروع ٿي وئي ۽ سنڌ جون حالتون ويتر خراب ٿيڻ لڳيون، اهڙي طرح ٻاهرين قوتن به انهيءَ جو فائدو وٺڻ شروع ڪيو ۽ سنڌ جي اندر ڌارين جون مداخلتون شروع ٿي ويون، خاص ڪري مغلن جون ۽ ارغونن جون ۽ ڪلهوڙون جي دور حڪومت سنڌي معاشي، سياسي ۽ سماجي حالت رهندو خراب ڪري ڇڏيون، اهڙي طرح ان ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ اندر جاگيرداري وڏي پئماني تي ۽ انهن جاگيردار طبقي جون ظالمتون وڌائي ڇڏيون، انهن زمينن ۾ ڪم ڪرڻ وارن جو مان سمجهان ٿو ته ان ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌ جو سياسي، معاشي ۽ سماجي حالتون فرانس جي انقلاب کان اڳ جيڪي فرانسي سماج جون هيون اهي ان وقت سنڌ جون حالتون هيون، هڪڙو اهو پهلو هئو، ان وقت سنڌي سماج جو ٻيو اهم پهلو جيڪو اسان کي ڀٽائي جي شاعري ۾ ملي ٿو، اهو آهي مذهبي ڪٽرپڻو سماج ۾ جيڪو ڪارل مارڪس کي ان کي ڳالهائڻو پيو، جنهن کي مارڪس لکيو ته مذهب ۽ سماج ماڻهن لاءِ آفيم جي برابر آهي، شاهه ڀٽائي ان وقت اهو ڏسي رهيو هئو ته مذهب جو سماج جي ناانصافين ۽ ان جي معيشت تي وڏو اثر وجهي رهيو آهي، هر ڳالهه ۾ مذهب جو استعمال ٿي رهيو آهي ۽ ان مذهب جي نالي تي عوام جو استحصال ڪيو ٿو وڃي، ان وقت جا وڏا شاعر عالم به ان مذهب جي پاڇي هيٺ هئا ۽ جنهن ۾ خاص ڪري هاشم ٺٽوي جيڪو وڏو عالم هئو ۽ پاڻ شاعر به هئو، سنڌ جون جنهن ۾ سنڌ جي اندر مذهب جي نالي سياست ڪرڻ جي حمايت ڪئي هئي ۽ ان کي ان شيءِ جي پرواهه ڪا نه هئي ته سنڌ تي ڌاريو حڪومت ڪري پر سنڌ ۾ حڪومت مذهب ۽ شريعت موجب هجي، ان وقت سنڌ ۾ جيڪي به بيروني حملي آور اچي رهيا هئا، اهي اسلام ۽ شريعت جو سهارو وٺي ماڻهن ۽ سنڌ جي معاشي لٽ مار ڪري رهيا هئا، جنهن کي سنڌ جي وڏي پڙهيل لکيل عالمن جي حمايت حاصل ٿي رهي هئي، شاهه ڀٽائي ئي هڪڙو اهڙو شاعر ۽ ڏاهو هئو، جنهن انهن افغاني ۽ مغلن جي سنڌ اندر مداخلت هر حوالي سان رد ڪري رهيو هئو ۽ هن اهو به ڏٺو پئي ته سنڌ ۾ اهي ٻاهريون حملي آور قوتون مذهب جو نالو استعمال ڪري سنڌ کي غلام رکڻ چاهين ٿيون، اهڙي طرح سنڌ اندر ڪلهوڙن جي حڪومت وڃي نالي ماتر رهي هئي ۽ انهن کي مختلف اندروني بغاوتن جي ڪري انهن حملي آورن جو سهڪار به وٺڻو پئجي رهيو هئو، جيڪا ڀٽائي کي اها ڳالهه پسند نه پئي آئي، جنهن جي ڪري ڪلهوڙن ڀٽائي ۽ ان جي شاعري ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت خلاف بغاوت ڀريل هئي، ۽ ڪلهوڙن ڀٽائي جي مخالفت ڪرڻ شروع ڪئي ۽ ڀٽائي کي پنهنجو گهر ٻار ڇڏڻو پيو ۽ اهو ڀٽائي ڇڏيو، اسان جي سنڌ ۾ اهو مشهور آهي ته ڀٽائي پنهنجو گهر انهيءَ ڪري ڇڏيو هئو ته هن هڪ عورت سان عشق ڪيو جيڪا ميان نور محمد ڪلهوڙي جي ڌيءَ هئي، اهو بلڪل ڀٽائي تي الزام آهي ته ڀٽائي ڪلهوڙا حڪمران انهيءَ ڪري ناراض ٿيا، جو هن جي شاعري ۾ بغاوت ۽ ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ سنڌ جون سماجي ۽ معاشي اڻ برابري جي خلاف هئي جيڪا ڪلهوڙا حڪمرانن کي بلڪل به پسند نه آئي، جنهن سبب ڪري ڀٽائي ائين چئون ته جلاوطن ٿيڻ تي مجبور ڪيو ويو ۽ شاهه ڀٽائي به ڪارل مارڪس وانگي گهر ۽ تر ڇڏيو، جڏهن ڪارل مارڪس جرمني جي 1848ع جي قومي انقلاب دوران تحريڪن ۾ حصو ورتو ۽ سرگرم ٿيو ته ڪارل مارڪس جون لکڻيون ۽ هلندڙ ان وقت ۾ جرمني جي سياسي انقلابن تي تبصرا ڪرڻ جرمني سرڪار کي مجبور ڪيو ته ڪارل مارڪس جو جرمني ۾ رهڻ حڪومت لاءِ خطرناڪ آهي ۽ مارڪس کي جرمني ڇڏڻي پئي، ساڳئي طرح ڀٽائي لاءِ به رستا تنگ ڪيا ويا ۽ ڀٽائي جو فڪر به ڪلهوڙن جي لاءِ وڌيڪ مشڪلاتن کي جنم ڏئي رهيو هئو، جنهن سان ڪلهوڙن حڪمرانن جي سياسي بدنامي ۽ انهن جي خلاف وڌيڪ سماجي سطح تي بغاوت کي هٿي ملي رهي هئي، ٺيڪ ان وقت سنڌ جي اندر وڏي پئماني تي سياسي ۽ سماجي ۽ معاشي بغاوت جهوڪ شريف ۾ ٿي رهي هئي، جنهن جي اڳواڻي شاهه عنايت شاهه ڪري رهيو هئو، انهن ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾ اها تمام وڏي پئماني تي سماجي بغاوت هئي، ان دور جي جاگيرداري جي خلاف جنهن مان ڀٽائي تمام گهڻو متاثر ٿيو هئو ۽ انهن جي پوري بغاوت جي ساراهه ۾ ڀٽائي جي رسالي هڪ شاندار حوالي سان سر موجود آهي، جنهن سر جو نالو کاهوڙي (Revolutionary) رکيو، جنهن ۾ ڪمال جي حد تائين هڪ انقلاب کي سماج جي بدلاءِ لاءِ ۽ معاشي اڻ برابري ختم ڪرڻ هن کي انقلابي ڪم ڪرڻو ٿو پوي ته جيئن هو انقلاب آڻي ان سماج جي پوئتي پيل قدرن ۽ سياسي بدلاءِ آڻي سگهجي ته جيئن سماج جو استحصالي قوتن کي ختم ڪري سگهجي، ڀٽائي ان وقت جي جاگيرداري جي خلاف ٿئي ٿو ۽ ڪارل مارڪس 19هين صديءَ ۾ يورپي سماج ۾ جاگيرداري جي خاتمي جي نتيجي ۾ سرمائيداري پيدا ٿيندڙ ۽ ان جي استحصالي قوتن جي خلاف بغاوت ڪري ٿو، جيڪو صرف وقت جو فرق آهي، باقي هڪڙي ڏاهي جي حيثيت ۾ هنن ٻنهي جي انسان دوست ۽ مظلوم طبقي جنهن جو تاريخ ۾ مٿيون طبقو استحصال ڪري ٿو، ان جي خلاف بغاوت آهي، باقي انهن ٻنهي فلسفين هيٺين طبقي ۽ انسان دوست نظرين ۾ ساڳيو ئي ڪمال ڏيکاريل آهي.هڪ اهڙي سادي قسم جي انساني فلسفي جو اظهار ناهي، جهڙي طرح گانڌيءَ، ٽالسٽاءِ جهڙن جڳ مشهور ڏاهن چيو هئو ته غريب غريب رهي پر هو خوش رهن، يا اهڙا کوڙ سارا فلسفي ۽ ڏاها رهيا آهن، جنهن طاقتور طبقي کي اخلاقي بنيادن تي تاڪيد ڪندا رهيا آهن ته هو غريبن تي ظلم نه ڪن ۽ هنن کي ترس کائي هنن سان بهتر سلوڪ ڪن، ڀٽائي جي شاعري ۾ اهڙي قسم انسان دوستي يا سماج پرستي بلڪل به نه آهي. ڀٽائي جي شاعري ۽ فلسفي ۾ اهو ذڪر ڪيل آهي ته سماجي اڻ برابري هن انسان جي تاريخ ۾ طاقتور طبقي جي پيدا ڪيل آهي، نه ڪي فطري يا خدا جي طرفان.
هڪڙو اهڙو پهلو ڪارل مارڪس جي انقلابي فلسفي ۾ به موجود آهي، اهو ته ان پروليٽاريه يا صنعتن ۾ ڪم ڪندڙ مزدور طبقو انقلاب لاءِ تيار ٿئي ۽ ان سرمائيدار جي استحصالي طبقي جي خلاف ان کي ڊاهي هڪ سوشلسٽ ۽ برابري واري سماج کي ٺاهي، جنهن ۾ معاشي ۽ سماجي اڻ برابري ختم ٿئي ۽ اهي وسيلا ۽ ملڪيتون سڀني جي لاءِ هجن نه ڪي مخصوص طبقي لاءِ ۽ اهي ئي رياستن ۽ سماجن جي حڪمراني ڪن، ساڳئي طرح شاهه ڀٽائي جي شاعري ۾ به انهيءَ پيڙهيل طبقي جي ڳالهه آهي ۽ انهيءَ پوئتي پيل طبقي کي سماج بدلائڻ جي تلقين ڪري ٿو ته اهي اهڙو سماج ٺاهن، جنهن ۾ هر قسم جون برايون ختم ٿيڻ کپن ۽ حقيقي برابري بنيادن تي ملڪيتن جي ورهاست ٿيڻ گهرجي، جنهن سان سڀني ماڻهن جو ڀاڳ هڪجهڙو هجي ۽ اعليٰ قسم جي سماج جي جوڙجڪ ٿيڻ کپي، جنهن لاءِ ڀٽائي وٽ انهن ماڻهن ۽ انقلابي ڌرين جي واکاڻ موجود آهي، جيڪي سماج جي بدلاءَ لاءِ راتين جون راتيون جاڳي جدوجهد ڪري واهڻ وستي وڃي ماڻهن کي جاڳائن ٿا ۽ انهن عام فردن کي پنهنجي انقلابي سوچ سان سرشار ڪن ٿا ته وقت ۽ حالتن کي هاڻي بدلائجي پنهنجي قسمت جو فيصلو پاڻ پنهنجي هٿن سان ڪجي ۽ انهن پوئتي پيل ماڻهو جنهن جا سور ساڳيا آهن ۽ حالتون به سماجي ۽ معاشي هڪجهڙيون آهن ته پوءِ ڇو نه اهي گڏجي سڏجي سماج کي بدلائين ۽ ظلمت جي قائم ٿيل راڄ کي ڊاهي ڦٽو ڪجي، جنهن سان هنن جي زندگي جون سڀ بهارون ۽ مسرتون اجڙي ويون آهن، ڀٽائي انهن ماڻهن جي زندگيءَ تي حيرت ٿو کائي ۽ بيڪار سمجهي ٿو، جيڪي ماڻهو سماج جي اهڙين براين ۽ اڻ برابري کي قبول ڪيو ويٺا آهن ۽ انهن سماجي ۽ معاشي اڻ برابري ختم ڪرڻ جي لاءِ اٿي کڙا نٿا ٿين.
جهڙي طرح ڀٽائي سماجي سياسي ۽ معاشي شعور پنهنجي شاعري ۾ ڏيکاريو آهي ائين لڳندو پيو آهي ته ڄڻ ڀٽائي وٽ ڪارل مارڪس جي تاريخي ماديت، منافعي خوري ۽ سماجي جدليات جهڙن فلسفن کان واقف هجي، جهڙي طرح ڀٽائي پنهنجي شاعري وسيلي تاريخي سماجي اوڻاهين کي پرکيو آهي ۽ سماج ۾ پيدا ٿيل اڻ برابريون ۽ طبقاتي استحصال جو ڀٽائي وٽ مڪمل ادراڪ موجود ڏسڻ ۾ اچي ٿو، ان کان علاوه ڀٽائي به ڪارل مارڪس وانگي معيشت کي زندگي جو بنيادي نڪتي طور کڻي ٿو، جنهن کانسواءِ هٺين طبقن جي زندگي کي بدلائڻ ۽ سماجي برابري پيدا ڪرڻ ناممڪن آهي، ڀٽائي وٽ به مادي ترقي ۽ برابري کانسواءِ محبتون، پيار ۽ حقيقي سماج جنهن ۾ هڪڙو فرد مڪمل آزاديءَ سان زندگي گذاري نٿو سگهي، اهڙا عليٰ قدر انهن وقت جي ٻن فلسفين جي فلسفن کي تمام ويجهو ڪري بيهاري ٿو، جڏهن ته اهي ٻئي فلسفي ٻن الڳ الڳ دورن ۽ خطن سان واسطو رکن ٿا، جنهن سماجن جي تاريخي تهذيبي، سماجي ۽ معاشي حالتن جو تمام گهڻو فرق هئو، انهيءَ باوجود به ڀٽائي ۽ مارڪس پنهنجي تاريخي شعور ۽ سماجي فلسفي ۾ ڪيڏي نه واضح هم آهنگي رکن ٿا، جڏهن ته ڀٽائي هڪ صدي ڪارل مارڪس کان اڳ جو هئو، جنهن وقت سائنس ۽ تاريخي ماديت يا صنعتي دور ۾ ايتري ترقي نه ٿي سگهي هئي، ته ڀٽائي ايڏي وڏي فڪري اڏار جيڪا هڪ ماضي ۽ حال جو تجزيو ڪري رهي هئي، انهيءَ سبب جي ڪري ڀٽائي جي ڏاهپ ۽ شعور هڪ اعلي قسم جو انسان دوست فلسفو تخليق ڪيو هئو، هڪڙو سبب اهو ضرور هئو، جنهن ڀٽائي ڏاهپ ايڏو وڏو شعور ڏنو، جنهن تاريخي ماديت جو ڪاٿو ڄاڻي ورتو هئو، انهيءَ کان علاوه هڪڙو باشعور سماجي فرد جيڪو سماج ۾ ڏاهي جي حيثيت ماڻي ٿو ۽ ان ڏاهي جي ڏاهپ جو ڪاٿو پاڻ کي تڏهن ئي پئي ٿو، جڏهن سماج جي اندر موجود انهن معاشي، سماجي ۽ سياسي حوالي اڻ بربرايون، اهي استحصالي قوتن جي خلاف نٿو آواز اٿاري ۽ پنهنجو پاڻ کي انقلابي جي حيثيت ۾ نٿو وٺي وڃي، تيسيتائين ڪيئن خبر پوي ته اهو ڏاهو ماڻهو آهي ۽ اهو ڏاهو فسلفي هڪڙي مظلوم يا استحصالي قوت سان گڏ بيهي ٿو، ڀٽائي ۽ ان جي ڏاهپ انسان دوست نظري جي پرک پاڻ کي به تڏهن پئي ٿي، جڏهن هن پنهنجي دور جي ناانصافين ۽ پورهيت طبقي جي ظلم خلاف نه لکيو هجي، يا نه ڳالهايو هجي پوءِ شايد ڀٽائي جي ڏاهپ کي سمجهڻ به ناممڪن ٿي وڃي هان ته اسان لاءِ، ڇاڪاڻ ته ڀٽائي جي دور ۾ به سنڌ اندر ٻيا کوڙ سارا ڏاها سڏرائڻ وارا موجود هئا، انهن کي ڏاهي هجڻ جي سرڪاري سطح تي مڃتا به مليل هئي، شايد جيڪا ڀٽائي کي نه هئي، ڀٽائي کي رڳو ان وقت جي حالتن جي خلاف بيهڻ ۽ انهن استحصالي قوتن جي بغاوت ڪرڻ جي ڀٽائي جي سڃاڻپ هئي. جنهن جي ڪري اڳتي هلي ڪري ڀٽائي جي انقلابي فلسفي طور سڃاڻپ ٿئي ٿي.
ڪارل مارڪس به جيڪڏهن هڪ روايتي فلسفي هجي هان ۽ انقلابي گهٽ، ته پوءِ ان جي نظريي جي شڪل ڪجهه تاريخ ۾ مختلف هجي هان، جڏهن ته ڪارل مارڪس کان اڳ جا فلسفي تمام گهڻا موجود هئا، جهڙوڪ هيگل جنهن مان ڪارل مارڪس خود وڏو متاثر هئو ۽ ان جي جدلياتي فلسفي جو ڳوڙهو مطالعو ڪيو هئائين ۽ ان کانپوءِ وري هن خود هيگل جي جدلياتي نڪتي نظر جي تنقيد ڪئي، اهي سڀ شيون پنهنجي جڳهه تي، ائين جڏهن ڪارل مارڪس انساني تاريخي طبقاتي سوال اٿاريو ۽ ان جي لاءِ انقلابي ڪم ڪيو، اهو تاريخي پهلو مارڪس جو تمام وڏو هئو، جنهن جا انساني تاريخ ۾ وڏا نتيجا نڪتا. اڳتي هلي ڪري دنيا جي تاريخي سماج ۾ ڀٽائي جي هن وقت تائين سنڌي سماج ۾ ايڏي سماجي شعوري گهرائي ماڻي چڪو آهي، سنڌ جي ادبي، سياسي، سماجي ۽ معاشي حوالي جنهن جي تڪميل ٿيڻ سنڌي سماج ۾ باقي آهي. اهو ئي سنڌ جو حقيقي سماج سڀني سماجي ۽ معاشي اڻ برابرين کي ختم ڪري سگهي ٿو ۽ سنڌي سماج جون جيڪي طبقاتي ايذاءَ تاريخ ۾ سنڌ جو ماڻهو برداشت ڪندو اچي پيو، انهن ايذائن کان جان آجي ڪرائڻ ئي سنڌ جي اندر ڀٽائي جي تاريخي سماجي شعور جي ساڀيان ٿي سگهي ٿي پئي.