سرد جنگ جي خاتمي کانپوءِ
روس جي هن وقت حالت اها آهي اڄ روس جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حالت زار جي دور جو ڏيک ڏئي رهيون آهن، ولادي مير پيوٽن جيڪو آمريڪا کان مدد لاءِ واجهائي رهيو آهي، مشرق ملڪ جي وس ۽ لاچار نظر اچي رهيو آهي ۽ سڀ ملڪ جي Soviet union جا هئا، انهيءَ اڄ انهن جا حڪمران يورپين يونين ۽ نيٽو فوجي اتحاد جو ميمبر ٿيڻ لاءِ مجبور آهي.
سوويت يونين ٽٽڻ کانپوءِ اوڀر يورپ جي ملڪن جي عوام جيڪا اڳئي لاچار مجبور ظلم ۽ غربت ۾ پيڙهجنديون رهيون، اهو ته هن وقت وڌيڪ رياستون يتيم ٿي ويون آهن، اهڙيون ته ڪوڙين قيادت جي ور چاڙهي ڇڏيو اٿائون جو اتان نڪرڻ انهن جي مسئلن مان جيان ڇڏائڻ انتهائي ڏکيو ٿي پيو آهي
عالمي نئون نظام New World Orden۽ ان جا مسئلا:
عالمي نظام New World Orden جا هو ته انيڪ مسئلا آهن، جنهن ۾ پورهيت عوام ۽ هيٺيون طبقو پيڙهجندو ٿو رهي ٿو پر اسان هتي صرف اهي مسئلا بحث هيٺ آڻيڻداسين جيڪي آمريڪا ۽ مغرب جي سرمائيدار ملڪن انهن جي تشريح ڪئي آهي، ۽ ٻڌايا آهن، جمهوريت ٽين دنيا جي عوام هٿرادو پيدا ڪيل غربت، گلوبلائيزيشن جيڪا سرمائيدارن جو سرمايو بغير ڪنهن روڪ ٽوڪ جي دنيا جي مارڪيٽ تائين رسائي ڪري ۽ ٽيون وڏو مسئلو دنيا مان مذهبي شدت پسندي جو خاتمو جنهن کي آمريڪا دهشتگردي ٿو سڏي، اهي مسئلا جيڪي آمريڪا ۽ ان جي ساٿاري سرمائيدار ملڪن (New World Order) جي بحث هيٺ اچي رهيا آهن، هاڻي پاڻ هتي انهن جو تفصيلي جائزو وٺبو ته اهي مسئلا ڇا آهن ۽ انهن مسئلن جو پيدا ڪندڙ ڪير آهي.
جمهوريت ۽ ان جي دنيا ۾ بحالي:
جمهوريت جيڪا آمريڪا ۽ سرمائيدار ملڪ انهن جمهوري قدرن جا پنهنجو پاڻ کا پاسبان ٿا سمجهن، هن تحرير ۾ مٿي بحث ۾ صاف ڄاڻايل آهي ته سرد جنگ جي دوران سرمائيدار ملڪن انهن جمهوري قدرن کي پاڻ نسيت نابود ڪيو ۽ هن وقت پاڻ ان جو چڱو مڙس ٿي ڪري ان جي بحالي لاءِ نام نهاد ڪوشش ڪري دنيا ۾ پهنجي سامراجي اثر کي وڌائي رهيو آهي ۽ ڪا به ڪسٽم ڊيوٽي ۽ محصول نه رهنديون دنيا ۾ عالمي منڊي قائم ڪرڻ واسطي ۽ هاڻي کان ئي ٽي دنيا جا ملڪ انهن نام نهاد حقيقتن کي تسلم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي ۽ انهيءَ ڪري رهيو آهي ۽ هو اهو چون ٿا ته جمهوريت جي قدرن کي تباهي بربادي اتان جي عوام جي جاهليت جي سبب ڪري آهي، جنهن جو توهان اسان کي اڄ جي نام نهاد تحقيق ڪندڙ ۽ ڪالمنگارن مان ملي ٿو، ساڳئي طرح عالمي ميڊيا به انهن آمريڪي سرمائيدارن جو ساٿ ڏيڻ ۾مدد پئي ڪري، سرمائيدار ملڪن جو اهو هاڻي باربار چوڻ ته جمهوريت هڪ طويل سفر آهي، جنهن کي مڪمل ٿيڻ ۾ گهڻو وقت لڳندو، مثلن 3،2 سئو سال جهڙي طرح هو پنهنجي مغربي نام نهاد جمهوريت جو مثال ٿا ڏين. توهان اسان کي اها خبر هجڻ گهرجي آمريڪا، فرانس ۽ برطانيا جي سرمائيدار طاقت انهن جي سچن ۽ نيڪ نيت اصولن يا انسانيت جي قدرن تي ٻڌل آهي، پر هنن ڪيترن ئي سئو سالن تائين دنيا جي غريب قومن کي لٽي ڪٽي ۽ استحصال ڪري ايڏو وڏو سرمايو ڪٺو ڪيو آهي ۽ اڄ به ساڳيو ئي رول ادا ڪري رهيا ۽ اڄ به اسان جي دنيا ۽ اهو تمام گهٽ ممڪن آهي، اسان انهيءَ نام نهاد سرمائيدار جمهوريت کي برپاءَ ۽ جوڙي سگهون، ڇاڪاڻ ته اهي عالمي سرمائيدارن اهڙيون ته عالمي پاليسيون ۽ سازشي قدم رکيا آهن جنهن ٽين دنيا جو پورهيت عوام غربت مان ۽ پسماندگي مان ڪڏهن به نٿو نڪري سگهي، ڇاڪاڻ ته اهي سرمائيدار ملڪ ان ڳالهه لاءِ آماده ئي ڪونه آهن ۽ هنن IMF، WB WTOجهڙا ادار ٺاهي ڪري ڪيا آهن، جنهن جي وحشي پنجي مان نڪرڻ انتهائي مشڪل آهي.
ٻيو ته سرمائيدار جمهوريت جيڪا مڪمل استحصال تي ٻڌل آهي، جنهن ۾ صرف هڪ مخصوص سرمائيدار طبقو ئي ان تي غلبو حاصل ڪري سگهي ٿو. باقي 80% عوام ساڳيو ئي بي حال ۽ لاچار هوندو.
گلوبلائيزيشن( Border less Globlizations):
هن وقت دنيا جيڪا وائرليس wireless بڻجي وئي آهي، ۽ پوري دنيا اليڪٽرانڪ ميڊيا، پرنٽ ميڊيا، جديد ٽرانسپورٽر جي ذريعي هڪ تمام سڪڙجي هڪ ڳوٺ نما بڻجي وئي آهي، جتان هڪ ماڻهو دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ڪڙڇ کان ڪنهن به هنڌ ڪلاڪ ۾ پنهنجي منزل تي پهچي سگهي ٿو، اڄ جي دنيا ۾ جتي ماڻهن جا ڪلها هڪ ٻئي کي ڇهن ٿا، اتي وري هڪ وڌيڪ حيرت جي ڳالهه آهي ته ماڻهن جي هڪ ٻئي سان غير واقفيت به اوتري وڌيڪ ٿيندي پئي وڃي، دنيا ۾ ماڻهون ڏينهون ڏينهن وڌيڪ اڪيلو ٿيندو ٿو وڃي. انهيءَ پوري گلوبل لقاءُ ۾ گلوبل ڪلچر جڙندو پيو وڃي، رنگ، نسل، ٻولي ۽ تهذيب جون سڃاڻون ختم ٿينديون پيون وڃن، ايڏي وڏي گلوبلائيزيشن ۾ به لاتعداد ۽ منجهيل مسئلا پيدا ٿيندا پيا وڃن، جنهن ۾ انت بهر جي خبر نه چار، اڄ جي گلوبلائيزيشن ۾ جنهن ۾ دنيا جي ڪنڊ ڪڙچ مان ڪلاڪ ۾ ملي ويهي سگهون ٿا، پر اتي گڏجي ڪرڻ تمام گهڻو مشڪل آهي، هڪ طرف ته دنيا گلوبلائيزيشن جي انهيءَ سرمائيدار نظريعي هيٺ جڙي چڪي آهي، ٻئي طرف هن وقت به دنيا جي 80 فيصد آبادي انتهائي افسوس ڪندڙ غربت جي حال ۾ گذاري ٿي، انهن وٽ اڄ جي نام نهادگلوبلائيزيشن انساني ضروري سهولتن جو محتاج آهي، جنهن وٽ نه تعليم، صحت، گهر، روزگار ۽ پيئڻ جو پاڻي آهي، انهن لاءِ اڄ به هڪ ڳوٺ کان وڃڻ لاءِ سهولت مهيا نه آهي، باقي جون سهولتون ته پري جي ڳالهه آهي، اها آهي اڄ جي سرمائيدار جي گلوبلائيزيشن جنهن ۾ دنيا جا 80 فيصد ماڻهو بک، بدحالي ۾ مري پيو، سرمائيدار کي صرف ۽ صرف پنهنجي سرمائي کي وڌائڻ ۾ دلچسپي آهي، نه ڪي انسانيت سان.
سرمائيدار ملڪن جي ملي ڀڳت سان انهن اهو به فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ته انهن کي دنيا کي مڪمل Borderless بڻاڻون آهي، ۽ ڪا به رائيلٽي، ڪسٽم ڊيوٽي ۽ ٽيرف Tariffs نه رهنديون ۽ هاڻي کان ئي ٽين دنيا جا ملڪن انهن نام نهاد حقيقتن کي تسليم ڪرڻ شروع ڪن. ٻي صورت ۾ انهن وٽ ڪا به واه ڪانه آهي.
غير منصفاڻي گلوبلائيزيشن:
هن سرمائيدار گلوبلائيزيشن جيڪا مغربي سرمائيدارن پنهنجي فائدي لاءِ جوڙي آهي ته جيئن هو دنيا جي مارڪٽ تي قبضو ڪري سگھن، وڏي غير منصفاڻه اها ڳالهه آهي ته اهي سرمائيدار ملڪن جي شيون آرام سان اسان جي مارڪٽ ۾ اينديون پر اسان جي ٽين دنيا جو شيون آساني سان انهن جي مارڪيٽ ۾ نٿيون وڃي سگهن، انهن لاءِ شرتون مقرر آهن يا انهن کان انهن شين جي اجازت وٺڻي پوندي، هن وقت ٽين دنيا جي سڀني ملڪن جو لڳ ڀڳ ساڳيو حال آهي ته انهن وٽ ٽٽل پٽل مشين، ڪمزور صنعتي ادارا ۽ ان ۾ ٺهندڙ شيون گهٽ قدرن وارو غير سيکڙاٽ مزدور ۽ ڪوڙيون غير عوامي جمهوريتون ۽ سياسي جماعتون جنهن ۾ ممڪن ئي ڪو نهي ته اسان جي شين جا دنيا جي انهن سرمائيدار ملڪن جي معيار تي لهي سگهن.
دهشتگردي ۽ آمريڪا:
دنيا ۾ دهشتگردي جيڪا 9/11 کان اسان ٻڌون پيا، اها ڪا نهئين ڳالهه ڪا نه آهي، دهشتگردي گهڻي وقت کان هلدني پئي اچي، 11 سيپٽمبر جي آمريڪا تي حملن جي واقعن کانپوءِ دهشتگردي کي هڪ الڳ دنيا ۾ حيثيت ڏني وئي آهي، جيڪا بلڪل ماضي کان الڳ آهي، آمريڪا ۽ ان جا دنيا ۾ اتحادي جيڪي عالمي اتحاد ٺاهي ڪري هڪ نام نهاد دهشتگردي خلاف جنگ شروع ڪئي اهي اها به هڪ عجيب سازش جي اهي، انهي سازش جا مثال توهان اسان کي هاڻي چڱي طرح سان ملي سگهن ٿا، آمريڪا ۽ ان جي اتحادي ڪين افغانستان کي پنهنجي بمن جو نشانو بڻايو ۽ اتان جي بيڏوهي عوام کي نشانو بڻايو ويو، ۽ هاڻي افغانستان ۾ ڇا ٿي رهيو آهي، ان کانپوءِ ڪين هڪ ميڊيا جي ذريعي عراق جي صدر صدام حسين دنيا جي امن لاءِ خطرناڪ ثابت ڪيائون ۽ ڪوڙا ثبوت پيش ڪري عراق کي دهوڙ ۾ تبدلي ڪري ڇڏيو، هاڻي عراق ۾ اتحادي فوجن کي 01،9 مهينا گذرڻ جي ايٽمي بارود ڇا هڪ گندرف واري هٿيارن جي بوءِ به ڪين ملي سگھي آهي.
تاريخي حوالي سان انساني سماج ۾ ڪي اهڙيون ڌريون يا فرد ڪن گروهن يان تنظيمن جي شڪلن ۾ رهيا آهن، جنهن انساني سماجن ۾ عام ماڻهن جي ڀلائي ۽ ترقي لاءِ ڪوششون وٺندا رهيا آهن، خاص ڪري انهن قائم ٿيل حڪومت کان اها گهر ڪندا رهيا آهن ته حڪمران يا قائم ٿيل Authorities اختيارت کان ته اهي عوام جي بهتر زندگي لاءِ ڪجهه قدر بهتر ۽ قانون ٺاهن ۽ انهن کي سماج زندگي گذارڻ لاءِ آزادي ڏني وڃين ته جيئن اهي سماج ۾ آزاديءَ سان زندگي گذاري سگهن ۽ ان سان گڏ انهن کي اها پڻ آزادي هجي ته هو پنهنجي خيالن جو اظهار ڪن ۽ پنهنجي روز مرهه جون سماجي حرڪتون پنهنجي خواهش تحت ڪري سگهن، جڏهن ته اسان هن وقت جي ماڻهن کي اهو نه وسارڻ گهرجي ته هن وقت جيڪي به انساني آزاديون ماڻيون آهي اهي ڪي پاڻمراديون يا بغير ڪنهن جفاڪش جي نتيجي ۾نه مليون آهن، انهيءَ سڀني آزادين کي حاصل ڪرڻ لاءِ تمام گهڻا ورهه لڳي ويا آهن ۽ هزارين تڪليفن ۽ قربانين کانپوءِ اڄ جي انسان کي ڪجهه آزاديون مليون آهن، جيڪي به اڻ پوريون آهن، هن وقت ڪروڙين انسان مختلف سماجن ۾ رهي رهيا آهن، جنهن کي انهيءَ آزاديءَ جي نعمت کان پري آهن ۽ غيرجمهوري حڪومت جي جبر هيٺ زندگي گذاري رهيا آهن، انهن کي ڪا به بنيادي حقن جي آزادي ڪا نهي، يا بنياد حقن کان محروم آهن، اهڙا کوڙ سارا سماج ۽ قومون آهن، جنهن وٽ اڃا به نڪي جمهوريت آهي نه وري انساني ۽ شهرين جا برابري جا ڪي حق مليل آهن، اسان جهڙن پوئتي پيل ملڪن ۾مغربي يورپ جي ترقي يافته ملڪن جي جمهوريت ۽ شهرين کي سماجي، سياسي ۽ معاشي حق جو مثال ڏنو ويندو آهي، جڏهن ته اڪثر مغرب جهڙن ترقي پذير ملڪن ۾ به اهي انساني برابري وارو سلوڪ نه ڪيو ويندو آهي، اتي به حڪومت ۽ سماجي تي اختيارات حاصل ڪندڙ قوتون نسلي يا مذهبي تفريقون جاري رکيون اچن ٿيون پيون، اهو ڀلي آمريڪا هجي يا وري انگلينڊ، فرانس ۽ جرمني جهڙا ملڪ هجن، جڏهن ته باقي ملڪن جي سماجن جي آزاديءَ کان وٺي انهن سماجن ۾ رهندڙ شهرين تي به گهڻيون تڻيون پابنديون لڳايل آهن، جنهن ۾ عرب ملڪن جي سماجي آزادي ۽ جمهوري حقن جي حوالي سان ته اتان جي شهرين جو حال ٻين سماجن کان تمام گهڻو خراب آهي، جتي اڃا به بادشاهي نظام لاڳو ٿيل آهي، جتي ڪنهن به قسم جي سياسي ۽ سماجي آزاديءَ جو تصور به نٿو ڪري سگهجي پيو، انهيءَ کان علاوه توهان اسان آفريڪا جي اندر ڪنهن به قسم جي آزادي ۽ جمهوريت موجود ناهي رهي، بيٺڪيت جي زماني کانپوءِ به اڪثريتي آفريڪن ملن جي سماج ۾ تمام ڪيترن ڏهاڪن کان خانه جنگي موجود رهندي پئي اچي، جنهن خانه جنگي هنن جي سماجي ۽ معاشي حوالي سان تباهي ۽ بربادي ڪري ڇڏي آهي، ايتري قسمن جون گهڻ رخيون جنگيون پيون هلن جو انهيءَ جو توهان اسان تصور به نه ٿا ڪري سگهو، ڪٿي مذهبي ته وري ڪٿي نسلي، هڪ هڪ ملڪن جي اندر ٻن ٻن درجن کان وڌيڪ گروهي ۽ نسلي فسادات هلي رهيا آهن جن فسادن جي ڪري انهن ملڪن ۽ قومن جا ماڻهو 20-25 سالن کان ڪئمپن ۾ زندگيون گذاري رهيا آهن صرف زندگي جي تحفظ خاطر، انهن ۾ انگولا، ڪينيا، اٿوپيا، سوڊان جهڙا ملڪ موجود آهن.
اهڙو ئي حال وري اسان جي ايشيائي ملڪن جو آهي، جتي نه پوري طرح جمهوريت آهي نه وري سياسي ۽ معاشي استحصڪام، ايشيائي ملڪن جي اندر به ڪنهن خاطر خواهه انساني ترقي ڪانه ٿي آهي نه وري ڪنهن قسمن جي انساني حقن جو ڪو تحفظ موجود آهي، انهن ملڪن جي اندر به مذهبن کان وٺي نسلي بنيادن تائين تفريقون ۽ اختلافات موجود آهن، جنهن ۾ سڀني ملڪن ۾ هڪڙي قسم جي مذهبي فرقيواريت جي حڪومتون آهن يا وري هڪ اڪثريتي نسلن جي رياستن جي ادارن تي قبضو آهي، جنهن جي ڪري سماجن ۾ مذهبي ۽ نسلي تضادن ڪنهن به ملڪ جي سماج کي ستر، اسي سالن ۾ اسرڻ نه ڏنو آهي، انهن ملڪن ۾ هندستان هجي يا وري پاڪستان، جتي وڏي پيماني تي نسلي ۽ مذهبي رجعت پرستن، رياستن جي ادارن تي ديرو ڄمائي ويٺا آهن، جيڪي اقليتي قسم جي نسلن ۽ مذهبن جي لاءِ نانگ بڻيا پيا ڦرن، لٽن ۽ اقليتي نسلن ۽ مذهبي ماڻهن جي معاشي ۽ سماجي استحصال ڪيو پيو وڃي، جنهن جي انهن ملڪن جي معاشري نه وري ڪا جمهوريت آهي نه وري ڪنهن قسم جون سماجي ۽ سياسي حقن جي پاسداري، نتيجن انهن ملڪن جي سماجن ۾ سياسي آزاديون نه هجڻ جي برابر آهن، انهن ملڪن ۾ هندستان جيڪو وڏو ملڪ آهي ايراضي ۽ آبادي جي حوالي سان اتي به 50 کان مٿي نسلي قسم جون آزادي تحريڪون هلن ٿيون، ان کان علاوه گهٽ ذات وارن هندن سان جنهن کي ڇودر سڏيو ٿو وڃي، اتي انهن کي ڪا برابر جي سماجي ۽ معاشي حق مهيا نه آهن، جنهن جي ڪري انهن ۾ سخت قسم جي مزاحمت هلي رهي آهي ۽ هندستاني رياست جي طرفان حڪومت ڪارا پوليس ۽ فوج جا قانون لاڳو ٿيل آهن، جنهن سان انهن مزاحمتي گروهن کي سماجي ۽ نسلي بنيادن تي ڪچليو ويندو رهيو آهي ۽ اهڙي طرح هندستان جي اندر هڪڙي قسم جي وڏي پيماني تي معاشي استحصال ٿي رهيو آهي، هندستان جي رياست ۾ ڪهڙي ۽ ڪيترن ئي قسمن جون سماجي، سياسي ۽ معاشي تفريقون هلن پيون، ان جو احوال هندستان جي وڏي سياسي ۽ سماجي لکيڪ اروندتي راءِ جي ڪتابن مان توهان اسان کي احوال تفصيل سان ملي سگهي ٿو ته هندستان جي اندر رهندڙ مذهبن ۽ نسلن ۽ سماجي اڻبرابري موجود آهي، ساڳيي طرح ڏکڻ ايشيا جي ملڪ سريلنڪا، جتي 50 سالن کان اڪثريتي ۽ اقليتي نسلن جو پاڻ ۾هلندڙ جيهڙو موجود آهي، جنهن ٻن نسلن جي ماڻهن هڪڙا تامل ۽ ٻيا وري سنهالي نسل جا ماڻهو آهن، جنهن جي اڪثريت آهي ۽ رياست ۽ حڪومت تي قبضو آهي هڪ نسلي حوالي سان، اڪثريتي بنياد تي جنهين تامل نسل جي ماڻهن کي رياست ۾، ۽ انهن جي رياستي ادارن ۾ نمائندگي کان محروم ڪيو ويو آهي، جنهن جي ڪري اتي تامل سريلنڪن حڪومت جي اهڙي طرز عمل کان، شروع کان بغاوت ڪئي هئي، جيڪا اڄ تائين لکين انساني جانين جو ضايع ٿيڻ باوجود پوءِ به سنهالي اڪثريت سريلنڪا رياست تان بالادستي ڇڏڻ لاءِ تيار نه آهي، ساڳئي طرح وري نيپال جي آهي جتي بادشاهي نظام هلندو پيو اچي، ۽ عام شهرين کي جمهوريت ۽ سماجي حقن جي اجازت به باقي ملڪن وانگي آهي، اتي ڪجهه قدر هڪڙي وڏي سياسي انقلاب ۽ بغاوت کانپوءِ بادشاهي نظام ختم ٿيو آهي پر اڃا به ٻين قسمن جي سياسي اختلافات موجود آهن، ٻيو اهم ملڪ جيڪو بنگلاديش آهي، انهيءَ جي سياسي ۽ سماجي حالت به اهڙي رهي آهي، جنهن ملڪ ۾ ڪافي عرصي کان سياسي غيراستحڪام رهندو آيو آهي، اتي به فوجي بغاوتون ۽ بالادستي رهيون جنهن ۾ فوج ملڪ ۾ حڪومت ڪندي رهي آهي، بنگالي عام ماڻهن کان سياسي آزاديءَ جا حق کسيل رهيا آهن ، جنهن وري ان فوج آمرن حقيقي سياسي ۽ جمهوري سياسي اڳواڻن کي ڪچليو ۽ ملڪ نيڪالي ڏني ۽ شهرين کي آئيني حقن کان پري رکيو ويو، جنهن جي ڪري ملڪ جي اندر سياسي ۽ سماجي عدم استحڪام جنم ورتو ۽ جنهن ۾ عام شهرين جي عدم تحفظ جو احساس وڏي پيماني تي رهندو آيو آهي، ٻئي طرف هن خطي جو اهم ملڪ پاڪستان جيڪو پنهنجي ٺهڻ کان وٺي اڄ تائين هڪ Securiy state)) تحفظي رياست طور سڃاتو وڃي ٿو، جنهن جي سڃاڻپ پوري دنيا ۾ هڪ اهڙي ملڪ تحت ڄاتي ملڪ ٺهڻ کان وٺي چار دفعا ته فوجي آمرن سويلين آئيني حڪومتون ختم ڪري ملڪ تي قبضو ڄمايو آهي. ، پاڪستان ۾ آئين جي بالادستي نه هجڻ برابر رهي آهي، جنهن سبب ڪري 1971 ع ۾ ملڪ ٽٽي ويو، پاڪستان ۾ هن وقت تائين 30 سالن کان سڌي طرح فوج جي آمريتي حڪمراني رهي آهي، هن ملڪ ۾ هن وقت چار قومون رهن ٿيون، جنهن ۾ اڪثريت پنجابي نسل جي رهي آهي، جنهن جي ڪري پنجاب هن ملڪ جي سياسي ۽ معاشي حالتن تي ڪنٽرول ڪندو رهيو آهي، ان کا علاوه رياست جي سڀني سياسي، سماجي ۽ معاشي ادارن تي انهن جي بالادستي قائم رهندي پئي آهي، جنهن جي ڪري هن ملڪ ۾ رهندڙ باقي نسلن کي انهيءَ پنجاب جي بالادستي تي سخت اختلافات رهيا آهن ته انهن کي آبادي جي لحاظ کان ملڪ جي وسيلن مان حصو ملي، جيڪو اڄ 70 سال گذرڻ تائين ناممڪن رهيو آهي انهيءَ سبب جي ڪري هي 1971ع ۾ به ٽٽي ويو هئو، پاڪستان جي اندر به هڪ آئين جي بنيادي کان وٺي سماجي حقن تائين شهري هن ملڪ ۾ محروم رهيو آهي، هن ملڪ ۾ مذهبي فرقيواريت کان وٺي نسلي تضادن تائين وڏي پيماني جا اختلاف موجود رهيا آهن، سياسي آزادي نه هجڻ جي برابر آهي، جمهوري ۽ سياسي اڳواڻن کي جيلن ۾ بند ڪرڻ ۽ انهن کي جسماني عزيتون ڏيڻ هن ملڪ ۾ معمول رهيو آهي، جنهن جي ڪري کوڙ سارا سياسي ڌرين جا اڳواڻ مارجي ويا، جنهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽو کا وٺي بينظير ۽ اڪبر بگٽي تائين، سياسي آزادي شهرين جا بنيادي ۽ اظهار جي آزاديءَ تي سخت کان سخت پابنديون رهيون آهن.
مان هت وري هن تفصيلي احوال کانپوءِ وري پنهنجي بحث تي موٽي ايندس جنهن جو ذڪر مون شروع ۾ پئي ڪيو ته انساني سماج ۾ شهرين جي آزادي ۽ حقن جي ويڙهين جو قصو تمام انسان جي اوائلي دور کان رهيو آهي، جنهن ۾ وري ڪي اهڙيون ڌريون جيڪي ماڻهن ۽ سماجن جي ترقي ۽ بهبود لاءِ ڪم ڪنديون رهيون آهن ۽ انهن فردن ۽ گرووهن اها ڳالهه ان بااختيار ۽ بالادست قوتن اڳيان رکي ته شهرين جي زندگيءَ علحدگي