سنڌي موسيقي جي ترقي جو سوال
سنڌي موسيقي جا انيڪ نالا آهن، استاد منظور علي خان، ماسٽر چندر، ڍول فقير، فوٽو زرداري، ابراهيم سنديلو، استاد جمن، مائي ڀاڳي، مائي جيوڻي، استاد يوسف، وحيد علي خان ۽ استاد گلزار علي خان اهڙا کوڙ موسيقي جي دنيا جي ڪمال وارا ماڻهن جنهن سنڌي موسيقي کي ڪمال جي حد تائين وٺي ويا، انهن جي موسيقي جا سماج تي پوندڙ اثر سنڌي سماج کي جگمڳايو ۽ ٻڌندڙن تي ايڏو وڏو اثر ڇڏيو آهي به هن جي ڌرتي جا هيرا بڻيا ۽ سنڌي معاشري کي هن آرٽ ۽ فن جي حد تائين وٺي وڃڻ جا جتن ڪيا. منهنجو پنهنجو خيال آهي ته ڪو به سماج جيڪڏهن موسيقي کان خالي آهي ته اهو سماج نه ڪا ترقي ڪري سگهي ٿو ۽ ان سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جي زندگيءَ ۾ نڪي خوبصورتي پيدا ٿي سگهي ٿي، موسيقي سماجن کي سنواري ۽ خوبصورت بڻائي ٿي، ۽ ايندڙ نسلن جي لاءِ زندگي کي گلزار بڻائڻ جو هڪ گس مهيا ڪري ٿي ۽ اهو نسل ان معاشري کي وڌيڪ خوبصورت بڻائي ٿو.
اهڙي طرح سنڌ جي موسيقي تي به اهڙي قسم جا اثر رهندا آيا آهن، هڪڙو اهڙو زمانو هئو، جنهن ۾ تمام وڏي قد ۽ ڪاٺ وارا سماجي ۽ سياسي ماڻهو پيدا ٿيا، ائين لڳندو هئو ته اهي سنڌي سماج جا مسيحا ٿي ڪري هن ڌرتي تي آيا هجن، جنهن جو تخيل به ڪمال جو هئو ۽ سنڌ دوستي به، انهن سڀني سياسي ۽ سماجي ڪردارن ۾ رنگ ڄڻ ڪي ڀٽائي پاڻ ڀريا هجن، انهن ڪردارن جي سوچ ۽ عمل ۾ ڀٽائي جو تخيل ۽ شعور جون جهلڪيون سمايل نظر اينديون هيون، اهي زندگيءَ ۾ ڪڏهن هار يا آڻ نه مڃيندا هئا، هڪ ئي ساهي ۾ زندگي گذارڻ وارا هئا، اهي سڀ ڪردار ڄڻ ڌرتي جو ڀاڳ هئا، سنڌ ڌرتي لاءِ جاکوڙيندا ۽ هن ڌرتي جي رهندڙن لاءِ ئي خوشيون تلاش ڪندي نظر ايندا هئا، هن سنڌ جي ڌرتيءَ کي ئي جگمگائڻ ۽ خوشحال سنڌ جو خواب اکين ۾ سمايل هئو، هر قسم جون سخيتون سر تي کڻي پوءِ به زندگي گذاريندا هئا ۽ ڀٽائي جي ڀونءَ لاءِ پيا پتوڙيندا هئا، انهيءَ ۾ ڪو به وڌاءُ ناهي ته اهي سڀ ڀٽائي جا ٺهيل ڪردار هئا ۽ انهن ۾ سڀ رنگ ڀٽائيءَ جا هئا، انهن ڪردارن ۾ سائين جي ايم سيد، سوڀو گيانچنداڻي، ابراهيم جويو، گربخشاڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، مومن ڪلپنا، هري موٽواڻي، الهه بخش سومرو، سورهيه بادشاهه، مجيد سنڌي، راشدي برداران، روپلو ڪولهي، هيمون، شيخ اياز ابراهيم جويو، تاجل بيوس، دائود پوٽو، انور پيرزادو، رسول بخش پليجو، حميد جتوئي، علامه آءِ آءِ قاضي، شمشيرل حيدري، نبي بخش بلوچ،، مرزا قليچ بيگ، حيدر بخش جتوئي اهڙي طرح هڪ ڊگهي لسٽ آهي لطيف جي ڪردارن جي، جيڪا وڃي ذوالفقار ڀٽي کان وٺي بينظير تائين ڪجهه اهي نالا جيڪي مان هتي نه ڄاڻي سگهيو آهيان، انهن تاريخي ماڻهن جا جيڪي ڀٽائي جي تخيل مطابق هن ڌرتي جي لاءِ وڙهيا ۽ جنهين جدوجهد ڪئي، انهن سڀني ڪردارن کي ٺاهڻ ۾ ڀٽائي جي شاعري ۽ موسيقي هئي.
سنڌي موسيقي ورهاڱي جي دور تائين تمام عروج تي پهتل نظر اچي ٿي ۽ جڏهن ننڍي کنڊ جو ورهاڱو ٿيو، 1947ع واري ورهاڱي سنڌي موسيقي کي کوڙ سارو ڇيهو رسايو، جنهن سنڌ جي پاڪستان ملڪ طور سڃاڻپ ڪئي ۽ کوڙ سارا فن ۽ ادب جا هندو سنڌي سنڌ ڇڏي هليا ويا، ته پوءِ سنڌي فن ۽ موسيقي کي وڌيڪ ترقي نه وٺرائي سگهياسين، جنهن ۾ سائين جي ايم سيد اها ڪوشش وڌ ۾ وڌ ڪئي ته سنڌ جي راڳين ۽ فقيرن جون محفلون ڪرايون، انهن کي ڳارائي هڪ طرح سان ماحول ٺاهيو، جيڪو ڏاڍو ڪامياب تجربو ٿيو، پر پوءِ به هن ملڪ پاڪستان ۾ اهڙي طرز عمل جون حڪمرانيون آيون جو سنڌ جون نه رڳو سماجي، سياسي ۽ معاشي حالتون خراب ٿيون، پر سنڌ جي فن ۽ آرٽ جي شعبي کي تمام گهڻو نقصان ٿيو، ڪنهن به معاشري ۾ فن ۽ آرٽ تڏهن ترقي ڪري سگهي ٿو، جڏهن ان معاشري ۽ ملڪ ۾ سياسي ۽ سماجي آزادي مهيا هجي، انهيءَ نتيجي ۾ سنڌ جي موسيقي ۾ زوال اچڻ شروع ٿي ويو، اهو خاص ڪري ايوب جي دور حڪومت کان شروع ٿيو، جيڪو جنرل ضياءَ جي زماني ۾ فن ۽ موسيقي ته ڇا پر سڀ ڪجهه سنڌ جو ويران ٿيو ۽ سنڌي سماج سڃاڻپ کان ئي هليو ويو.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ وارو زمانو جنهن ۾ خاص ڪري ون يونٽ وارو دور ان وقت به سائين جي ايم سيد، ابراهيم جويو ۽ پليجو صاحب وارن ڪوششون ورتيون، سنڌي ماڻهو ون يونٽ جي خلاف وڙهي رهيو هئو، انهيءَ وقت ۾ سنڌ جي اندر اهي مسلمان سنڌي گهراڻا جنهن راڳ کي اهميت ڏني ۽ ڳايو وڄايو پئي، ان کان علاوه تمام وڏي پائي جي شاعري ڪئي وئي، جنهن ۾ شيخ اياز، استاد بخاري، تاجل بيوس، شمشير حيدري جنهن ڪمال جي شاعري پئي ڪئي، جن کي تمام وڏي پيماني تي ڳايو ويو، انهيءَ وقت به سنڌ جي گائڪي ۾ تمام وڏا نالا ۽ گائڪ هئا، جنهن ڳايو پئي، انهن کانپوءِ سنڌ جي موسيقي ۾ ڪم ٿيڻ بلڪل ئي ختم ٿي ويو، تربيتي ڪم هئو ۽ هجڻ گهرجي هان، سو نه پئي ٿيو، اهي استاد گهراڻا سنڌي موسيقي جا هوريان هوريان ختم ٿي ويا، سرڪاري سطح تي سنڌي موسيقي ۽ فن ۽ آرٽ جي حوالي توجهه بلڪل نه هجڻ جي برابر ٿي وئي، جيڪا اڄ تائين اهڙي افسوس ڪندڙ حال آهي، سنڌ صوبي جي سطح تي ثقافت کاتو ته موجود آهي پر انهيءَ ڪي به اهڙا اپاءُ نه ورتا، جنهن سان سنڌي موسيقي کي بچائي سگهجي.
هن وقت سنڌ جي موسيقي هڪ مڪمل زوال پذير مرحلي مان گذري رهي آهي، جنهن جي ترقي لاءِ ڪا به ڌر يا ادارو ڪوشش نه نه وٺي رهيو آهي ته اهو سنڌي معاشري جي فن ۽ آرٽ کي بهتر ڪجي، هن وقت سنڌ جي اندر ڳايو ۽ وڄايو ته وڃي ٿو، جنهن ۾ ڪجهه بهتر ڳائڻ وارا به آهن، فنڪار جنهن کي داد ڏيڻ گهرجي، هو پنهنجي حال آور بک ڏک تي ڪم ڪري رهيا آهن، انهن کي بهتر ڳارائڻ لاءِ بهتر شاعري ڪو نه ٿي رهي آهي، ٻيو ته هنن کي مارڪيٽ جون ضرورتون پوريون ڪرڻ لاءِ ڳارايو وڃي ٿو، هن وقت هو وڏو هلڪو جيڪي پڙهيل لکيل چئجي، انهن سنڌي موسيقي ٻڌڻ ڇڏي ڏني آهي، ڇاڪاڻ جو اهو معيار ڪانهي رهيو، معيار ڪانهي اهو به هڪ بهانو آهي، انهن سنڌي ماڻهن کي حقيقت آهي ته اهي پنهنجي سماجي شعور گهٽ ٿا رکن ۽ وري هنن کي سنڌي هجڻ تي به شرم ٿو اچي، ته پوءِ هو سنڌي راڳ ۽ موسيقي جو ٻڌڻ هن وقت سنڌ جي اندر سنڌي ماڻهو خاص ڪري پنهنجون ذاتي محفلن کان وٺي شاديون، سماجي گڏجاڻين تائين غير سنڌي موسيقي کي پسند ڪن ٿا، جيڪو سراسر اهي پنهنجي سنڌي ٻولي سنڌي موسيقي سان ظلم ڪن ٿا، اهي پاڻ پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت جا دشمن ٿي رهيا آهن، انهن کي ائين ڪرڻ جڳائي نٿو، ٿيڻ اهو کپي ته هو پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت کي ترقي ڏيارڻ لاءِ انهن شين کان آگاهه رهڻو پوندو.
هن وقت سنڌ جي باشعور، اديب دانشور ۽ سياسي ماڻهن کي گهرجي ته هو گڏجي سڏجي سرڪار کان سنڌي موسيقي ۽ ثقافت کاتي جي حوالي سان ان شيءِ تي توجهه ڇڪرائين ۽ سنڌي موسيقي لاءِ ترقي لاءِ نوان تجربا ڪرائڻ گهرجن، جهڙي طرح هندستان ۾ ٿي رهيو آهي ۽ هن وقت پاڪستان جي اندر پنجابي موسيقي تي وڏو ڪم ٿي رهيو آهي، پنجابي موسيقي جي ترقي لاءِ نت نوان تجربان ڪيا وڃن پيا، ان سان گڏ پنجاب جو ثقافتي کاتو وڏيون ڪوششون وٺي رهيو آهي ته پنجابي موسيقي کي ترقي وٺرائجي، جنهن ۾ پنجاب جو لوڪ ورثه کاتو تمام گهڻو پيش پيش آهي، اهڙي طرح سنڌ جي اندر به ثقافت کاتو ۽ سنڌ يونيورسٽي جو سنڌيولاجي جيڪو رڳو ڪارنر کولڻ ۾ مشهور آهي، انهن کي گهرجي ته اڳتي اچي ۽ سنڌي موسيقي جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺي، ان ۾ نوان تجربا ڪيا وڃن ۽ پراڻي ڳايل موسيقي کي نئين انداز سان ڳارايو وڃي، جيڪو هن وقت طور سڃاتو وڃي ٿو. وچين ته جيئن هلندڙ دؤر جي گهرجن مطابق سنڌي موسيقيءَ کي پيش ڪري سگهجي.