سنڌ جي سياست، سياسي جماعتون ۽ انهن جو ڪردار
سنڌ جي عوام انهيءَ تي گهڻائي واويلا ڪيا ته سنڌ جا جاگرافيائي سڃاڻپ کي جيئن جو تيئن رکيو وڃي پر سنڌ جي باشعور ۽ سياسي ماڻهن جي هڪ نه هلي، برطانوي راڄ جي اڳيان انهيءَ پوري عرصي دوران سنڌ جي ساڃاهه وندن انهيءَ شيءِ تي رٽ لڳائي بيٺا رهيا ته سنڌ کي بمبئي کان الڳ ڪيو وڃي، پوري سنڌ جي سياست انهيءَ ايجنڊا تي هلندي رهي خاص ڪري سنڌي طبقي جي ماڻهن يا دانشورن ۽ سياست ڪندڙن جي باقي بعد ۾ ٻيا سماجي ۽ معاشي مسئلا باقائدگي سان سنڌ جي سياسي جماعتن جي ٺهڻ جي شروعات 1930ع کانپوءِ ٿي، جنهن ۾ سنڌ جي اندروني حالتن تحت سياسي جماعتن سنڌ جي مختلف سياسي فڪرن سان ڪم ڪرڻ شروع ڪيو، جنهن ۾ سنڌ آزاد پارٽي جنهن جي اڳواڻي شيخ عبدالمجيد سنڌي پئي ڪئي، جنهن جو خاص سياسي نڪتو هو سنڌ جي آزادي، نه صرف بمبئي کان علحدگي جي پر سنڌ جي برطانوي راڄ کان به ساڳئي طرح سان سنڌ ۾ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي جنهن جي اڳواڻي جي ايم سيد پئي ڪئي ۽ ان کانپوءِ جي ايم سيد ۽ سر شاهنواز ڀٽي گڏجي ڪري سنڌ پيپلزپارٽي جو بنياد وڌو 1934ع ۾ انهن سڀني جماعتن جو گهڻي ڀاڱي سياسي نظريو قومپرستاڻو هئو، جنهن ۾ سنڌ جي خودمختياري هئي، انهيءَ پارٽيز کان علاوه ٻي اهم پارٽي سنڌ هندو مهاڀاري پارٽي هئي، جنهن ۾ سنڌ جي هندن جي اڪثريت هئي، جنهن ڪانگريس جي سياست جي پوئواري ڪئي، ساڳئي طرح سان 1909ع ۾ مسلم ليگ جو به بنياد پيو هئو، پر مسلم ليگ 1937ع وارن چونڊن تائين ڪا خاص سنڌ ۾ جڳهه والاري نه سگهي هئي، ۽ 1937ع وارين چونڊن ۾ سنڌ مان ڪا هڪڙي به سيٽ نه کٽي سگهي هئي، اهڙي طرح سنڌ ۾ انهن جماعتن سياست جو آغاز ڪيو هئو، انهن سڀني جماعتن جو اثر گهڻو تڻو سنڌ جي جاگيردارن جو هئو، سواءِ سنڌ آزاد پارٽي جي جنهن جي اڳواڻي شيخ عبدالمجيد سنڌي ڪري رهيو هئو، انهيءَ جماعتن سنڌ جي مڊل ڪلاس جو خاص اثر هئو ۽ سنڌ آزاد پارٽي جو سياسي نظريو هڪڙو واضح هئو ته سنڌ کي آزاد ڪيو وڃي، برطانوي راڄ جي خاتمي کانپوءِ ڇاڪاڻ ته انهيءَ 4019ع جي زماني ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جي سياست جون ڌارائون واضح ٿي ويون هيون، جنهن ۾ هن خطي ۾ برطانيا کانپوءِ ٻه ملڪ ٺاهڻ کپن، جنهن ۾ مسلم ليگ جي اڳواڻن جي گهر هئي ته هندستان جي مسلمانن کي الڳ ملڪ ڏنو وڃي، يا وري ڪانگريس جو سياسي نظريو هئو ته گڏيل هندستان جي آزادي جيڪو اڳ ۾ هيو ڪونه برطانيا جي دور کان اڳ.
اهڙين Trajactory)) ڳنڀير حالتن ۾ سنڌ جي سياست جي شروعات ٿي، سنڌ جي بمبئي کان علحدگي ٿي وئي خاص ڪري 1936ع ۾ پر سنڌ جي سياست ۾ اڃا مشڪل حالتون سنڌ جي لاءِ انتظار ڪري رهيون هيون ته سنڌ کي ڪهڙي پاسي بيهڻ کپي، ڇاڪاڻ ته انهن سالن ۽ ڏينهن ۾ مسلمانن ۽ هندن جي سياست جا رستا الڳ ٿي رهيا هئا، اهي ٻئي جماعتون ويجهو اچن يا سياسي مصلحتون ڪرڻ جي بجاءِ هڪٻئي کان الڳ ٿي رهيون هيون، انهن ٻنهي سياسي جماعتن جي اڳواڻن جي هٽ ڌرمي جي سبب ڪري جنهن جو نقصان پوري برصغير تي پئجي رهيو هئو، جنهن ۾ نه صحيح جناح جي سياست هئي نه وري ڪا گانڌي ۽ نهرو جي جنهن کي وقت ۽ حالتن ثابت ڪيو آهي، انهيءَ پوري صورتحال کي پيدا ڪرڻ ۾ برطانوي سرڪار جي نمائدن به ڪا ڪسر نه ڇڏي ويندي، برصغير جي سياسي مستقبل کي بگيڙڻ جنهن ڪري اڄ 70 سال گذرڻ کانپوءِ ٻنهي ملڪن جو عوام ڀوڳي رهيو آهي، پنهنجي سياسي، سماجي، معاشي ۽ ثقافتي نقصانن جي شڪلن ۾ جنهن جو مستقبل ۾ به ڪو ازالو نٿو ڪري سگهجي، انهيءَ پوري صورتحال ۾ سنڌ جو به وڏو تاريخي نقصان ٿيو، جيڪو برصغير ۾ ناهي ورهاڱي جي ضد ۾.
1940ع واري دور ۾ سنڌ جي سياست يا سنڌي سياسي جماعتون جيڪي جوڙيون هيون انهن سنڌ ۽ سنڌي عوام ۽ سماجي مفادن جو تحفظ ڪرڻ ۾ ناڪام ويون، اهي سنڌي سياسي جماعتون هڪڙو ته جاگيردار طبقي جي مفاد هيٺ هيون ۽ انهن جي قيادت اهي سنڌي جاگيردار ڪري رهيا هئا، جنهن کي سنڌ جي عوام سنڌي سماج جي مجموعي مفادن کان انهن جي طبقاتي مفاد بالاتر هئا، جنهن اڳتي هلي ڪري سنڌ جي عوام جي مجموعي مفادن جي بلي چاڙهاڻڻي پئي، انهن جاگيردار طبقي جي اهڙي خاص ڪري سياسي سماجي بلوغت به نه هئي جو ايندڙ سياسي حالتن جو تخمينون لڳائي سگهن ته هو ڪٿي مستقل ٺڳجي نه وڃن، اهڙي طرح سان سنڌ جي سياسي قيادت برصغير جي Trajactoty) ) دور جي سياست جي ور چڙهي ويا، جنهن ۾ مذهبي جذباتيت پڻ تمام گهڻو انهن سنڌي سياسي اڳواڻن تي اثر ڪرڻ شروع ڪري ڏنو، جنهن ڪري سنڌ جي سياست ۽ سماج ۾ به مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جي سياسي نظرين جي ڌارائن ۾ سنڌ ورهائجي وئي، تنهن کانپوءِ سنڌ ۾ به مسلمانن جي الڳ وطن ۽ ملڪ ٺاهڻ جي ضرورت ۽ گهرو سياست شروع ٿي وئي، انهيءَ برصغير جي مسلمانن ۽ هندن جي مذهبي سياست سنڌ جهڙي خطي ۾ مسجد منزل گاهه جهڙن واقعن جنم ورتو، جنهن ۾ هزارين عام سنڌي ماڻهن جي قتل جي شروعات ٿي، سنڌ اسيمبليءَ مان پاڪستان جو قرارداد پاس ٿيو، سنڌ جي ان وقت وزيراعظم الهه بخش سومري جو سياسي قتل ٿيو، هندن جي بزرگ صفات جهڙي ماڻهو جو قتل ٿيو، پوري سنڌ ۾ مذهبي جنونيت وڌڻ لڳي ۽ سماجي نفرت عام ٿي، پوري سنڌ ۾ مذهبي جنونيت وڌڻ لڳي ۽ سماجي نفرت عام ٿي ۽ سنڌ اسيمبليءَ ۾ هارس ٽريڊنگ جي شروعات ٿي، سياسي وفاداريون بدلايو ويون، سنڌ اسيمبليءَ کي غير آئيني طريقي سان ختم ڪئي، چونڊن ۾ ڌانڌليون ڪرايون ويون، جيڪي سياسي اڳواڻ سنڌ دوست هئا، انهن کي نظربند ڪيو ويو ۽ سنڌ جي سياسي صورتحال کي وڃي ورهاڱي جي طرف ڌڪيو ويو ته جيئن سنڌ جي آزاديءَ جي مضبوط آواز تي ڪچلي سگهجي، اهو ئي ٿيو جيڪو مسلم ليگ چاهيو، سنڌ ۾ سنڌ جي اندر 1937ع وارين چونڊن کانپوءِ سنڌ جي سياسي جماعتن ۾ سياسي اتحاد ٺهڻ شروع ٿيا پر اهي ڪي خاص سنڌ جي سياسي صورتحال کي بدلائي نه سگهيا ۽ اهي سياسي اتحاد اوترو ئي جلد ٽٽي ويا صرف انهن سياسي اڳواڻن جي ذاتي مفادن جي خاطر، اهو ئي دور هئو جو سنڌ جي سياسي اتحادن جو قائم ٿيڻ جي تاريخ جي شروعات ٿي هئي، جنهن ۾ ان وقت جي سياسي پارٽيز جي اڳواڻن محض انهيءَ لاءِ پئي سياسي اتحاد ٺاهيا ته جيئن هو کٽي اچن، سنڌ اسيمبلي ۾ پاڻ کي ڪيش ڪرائن. پنهنجي جاگيرداري جي مفادن خاطر انهيءَ لاءِ نه ته هو سنڌ جي سياسي مستقبل کي مستحڪم بڻائي سگهن ته جيئن سنڌ جي عوام جي سماجي ۽ معاشي ترقي لاءِ ڪم ڪري سگهن، انهن سنڌ جي ڪجهه اهڙن سياسي اڳواڻن خاص ڪري شيخ عبدالمجيد سنڌي الهه بخش سومرو،خان بهادر ايوب کهڙو ۽ جي ايم سيد انهن سنڌي اڳواڻن ضرور سنڌ جي عوام لاءِ سنڌي مجموعي ترقي لاءِ ضرور سنجيده ڪردار ادا ڪيو هئو، باقي سنڌ جي هندو سياسي اڳواڻن ۽ دانشورن به سنڌ سان محبت ڪئي ۽ سنڌ جي ترقي لاءِ بهتر سماجي ۽ سياسي ڪردار ادا ڪيو، هو ان وقت برطانيا جي پوري دور دوران صرف انهن سنڌ ۾ ڪانگريس جي نظريي جي گهڻي ڀاڱي حمايت ڪئي پئي، 1947ع جي ورهاڱي کانپوءِ فورن سنڌ تي پاڪستان ٺهڻ ۽ ان جا سياسي فيصلن جو اثر پوڻ شروع ٿي ويو، جنهن ۾ سنڌ کي تمام گهڻا نقصان انهيءَ ورهاڱي جي ڪري پيا، جنهن ۾ پهريون مسئلو سنڌ کي انهيءَ ورهاڱي بعد هندستان مان لڏي ايندڙ مهاجرن جو سنڌ ۾ اچڻ شروع ٿي ويو، جنهن تي سنڌ جي سياسي قيادت مضبوطي ۽ سنڌ جي مفاد ۾ سياسي مقابلو نه ڪري سگهي، سنڌ جي هندو آبادي کي سنڌ ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو ۽ انهن جي ڇڏيل مال ۽ ملڪيت کي انهن هندستان مان لڏي ايندڙ مهاجرن جي لاءِ وقف ڪئي وئي، سنڌي هندن جي لڏي ويل آباديءَ جي جاءِ تي هندستان مان لڏي آيل مسلمان مهاجرن کي سنڌ ۾ آباد ڪيو ويو، ان وقت جي سنڌ جي وزيراعليٰ محمد ايوب کهڙي پنهنجي ڀرپور طرح سان مزاحمت ڪئي، پاڪستان جي مرڪزي قيادت وٽ پر ان جي هڪ نه هلي، انهن آيل هندستان مان مهاجرن جي وڏي اڪثريت کي سنڌ ۾ رهائشيون ڏنيون ويون، انهن آيل هندستان جي مسلمان مهاجرن سنڌ جي هندن کي جاني خطري ۾ وڌو ويو ته گهر خالي ڪن ۽ اهي جائدادون انهن جي حوالي ڪيون وڃن، انهيءَ ڳالهه جي تصديق هندستان جي صابق ۽ فوت ٿي ويل نگران وزيراعظم آڪي گجرال پاڻ ڪئي، جڏهن هو ان وقت ڪراچي سنڌ ۾ پنهنجي وڪالت جي پريڪٽس ڪري رهيو هئو، هن اهو به چيو منهنجي ملاقات دوران جيڪا 2007ع ۾ هن سان ٿي، ته محمد ايوب کهڙي پاڻ پوليس فورس کان هٿيار کسي حوائي فائرپئي ڪيا، امپريس مارڪيت وٽ ته جيئن هندن تي حملي ڪندڙ مهاجيرين حراس ۾ اچي ڀڄي وڃن، اهو سڀ ڪجهه لقاءُ آڪي گجرال ان وقت ڀرسان هڪ بلڊنگ جي گيلريءَ مان ڏسي رهيو هئو،
انهن هندستان مان لڏي ايندڙ مهاجرين آبادي کي شهرن ۾ آباد ڪرڻ کانپوءِ وري جيڪو سنڌ کي نقصان ۽ اثر پيو اهو هئو اردو ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيڻ ۽ سنڌ جي شهر ڪراچي کي فيڊرل حڪومت جي حوالي ڪرڻ، اهڙيون ٻيون کوڙ ساريون سياسي، سماجي ۽ معاشي فيصلا پاڪستان جي مرڪزي حڪومت مرضيءَ جا سنڌ جي ڳچيءَ ڳٽ وجهندا ويا، جو سنڌ ۾ سنڌي عوام جو ساهه سوڙهو ڪري دٻائي ڇڏيو ويو، جيڪڏهن سنڌي ماڻهو ٿورو به آواز بلند پئي ڪيو ته انهيءَ تاريخي اذيت خلاف ته ان کي ويتر وڌيڪ گهٽو ڏنو پئي ويو، ان وقت پاڪستان جي مرڪز ۾ جناح گورنر جنرل هئو ۽ لياقت علي خان وزيراعظم ، سنڌ جي عوام جو ۽ سنڌي سياسي اڳواڻن جو آواز ۽ سنڌ جي حق کي ڪنهن به مسلم ليگ جي مرڪزي قيادت اهميت نه پئي ڏني، جناح تي پورو سياسي ڪنٽرول لياقت علي خان ڪري ورتو هئو، سياسي حوالي سان جيئن لياقت خان پاڪستان جو سياسي سماجي منظرنامو پيش پئي ڪيو، تيئن جناح ان کي پئي سمجهيو، جناح پاڻ ئي محمد ايوب کهڙي جي حڪومت کي غير آئيني انداز سان ختم ڪري ڇڏيو، سنڌ جو گورنر راڄ لڳائي ڇڏيو، سر هدايت الله ان وقت گورنر هئو، سنڌ جي انهيءَ گورنر راڄ دوران سنڌ جي سياسي اڳواڻن ۽ سنڌ اسيمبلي جي ميمبرن جي هارس ٽريڊنگ شروع ٿي ۽ سنڌ جي سياسي اڳواڻن جون وفاداريون تبديل ڪيون ويون، سنڌ جي عوام دانهون ڪيون احتجاج ڪيا پر انهن جي احتجاجي آواز کي طاقت سان دٻايو ويو، سياسي ۽ سماجي اڳواڻن کي جيلن ۾ بند رکيو ويو ته جيئن سنڌ جي سياسي اعتراض ۽ اختلاف کي ختم ڪري سگهجي، ان وقت سنڌ جي عوامي محاذ جي اڳواڻ جي ايم سيد کي جيل ۾ بند ڪيو ويو ۽ سنڌ هاري ڪاميٽي پڻ اهو قرارداد نامنظور ڪيو 1948ع لاڙڪاڻي اجلاس دوران ڪراچي کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ جي حوالي سان، 2 جولاءِ 1948ع تي پوري سنڌ ۾ ڪراچي ڏينهن ملهايو ويو، تمام وڏي جوش سان، انهيءَ باوجود سنڌ جي عوامي مزاحمت جو ڪو نتيجو نه نڪتو، 23 جولاءِ 1948ع ۾ آئين کي تبديل ڪري گورنر سر هدايت الله ڪراچي کي فيڊرل ڪيپيٽل جي حوالي ڪري ڇڏيو، ڪراچي کي سنڌ کان علحده ٿيندي پوري ڪراچي شهر جي صورتحال ئي تبديل ٿي وئي، جنهن ۾ ڪراچي يونيورسٽي کي فيڊرل يونيورسٽي بڻايو ويو، جنهن ۾ سنڌي ٻولي جو مڪمل خاتمو ڪيو ويو، سرڪاري دفتري ٻولي اردو ۾ تبديل ڪئي وئي، ڪراچيءَ جا جيڪي سنڌي ميڊيم اسڪول هئا انهن مان سنڌي ٻولي کي ختم ڪري اردو کي متعارف ڪيو ويو، يا اسڪولن کي بند ڪيو ويو، جيڪي پرائمري تعليم سنڌي ٻولي ۾ ڏئي رهيا هئا، ان کان علاوه هائير سيڪنڊري بورڊ کي فيڊرل بورڊ طور متعارف ڪرايو ويو، جنهن ۾ نصاب مڪمل طورتبديل ڪيو ويو ۽ نون نصابن کي اردو ۾ تبديل ڪري ڇڏيو، اهڙي طرح سنڌين کان ٿوري عرصي ۾ پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ هنن جي ڌرتي، هنن جي پيرن هيٺان کسڪائي وئي، جنهن ڪري سنڌ جي ماڻهن جي احساس محرومي تمام وڏي پيمان تي وڌي وئي، انهيءَ ٿوري عرصي دوران پاڪستان ٺهڻ ۾ سنڌي عوام پاڻ لاءِ هڪڙي قسم جو قيامت خيز منظر ڏسي رهيو هئو، وري ٿورو ئي عرصو گذريو هئو ته سنڌ تي وري هڪڙي قهري قسم جي سياسي چال کيڏي وئي، نالي ماتر سنڌ جي شناخت کي به ختم ڪيو ويو، جڏهن اولهه پاڪستان ٺاهيو ويو ۽ سنڌ کي ون يونٽ طور سنڌ جي سڃاڻپ ختم ڪئي وئي ۽ ون يونٽ لاڳو ڪيو ويو، 1954ع ۾ هي ون يونٽ انهيءَ بمبئي پريزيڊنسي کان به سنڌ لاءِ خطرناڪ ثابت ٿيو، بمبئي پريزيڊنسي دوران سنڌ کي سماجي ۽ معاشي يا انتظامي حوالي سان اڄان ڪي گهڻا اختيار مليل هئا، پر ون يونٽ دوران سنڌ جا اهي ڀي اختيار ختم ڪيا ويا هئا، ون يونٽ پاليسي طور سنڌ ڄڻ دنيا جي نقشي تائين ختم ٿي وئي، سنڌ جي شناخت مڪمل طور ختم ڪي ويو، هي سنڌ جي تاريخ جو هڪڙو وڏو الميو هئو، سنڌ جي باشعور عوام لاءِ جڏهن ون يونٽ فارمولا کي لاڳو پئي ڪيو ويو ته ان وقت سنڌ جو وزيراعليٰ عبدالستار پيرزاده هئو، جنهن ون يونٽ جي مڪمل مخالفت ڪئي هئي پر ان جي حڪومت ختم ڪري ايوب کهڙي کي وزارت تي آڻي ڪري ون يونٽ کي 11 سيپٽمبر 1954ع ۾ لاڳو ڪيو ويو، هڪڙي زبردستي سان، ون يونٽ پاليسي لاڳو ڪرڻ جي جهنن به مخالفت پئي ڪئي انهن کي سختي سان ڪچليو ويو، سنڌ ۾ اهو ئي هڪڙو ايوب کهڙو هئو جنهن شروع ۾ جناح سان به ٽڪراءُ کاڌو، پنهنجي وزارت اعليٰ وڃائي سنڌ ۽ سنڌي عوام جي مفاد لاءِ 1948ع ۾ ساڳيو ئي سنڌ جو هيرو سنڌ جي مفادن جو سودو ڪري وزيراعليٰ ٿي ڪري ون يونٽ اسڪيم لاڳو ڪرائي ۽ ان وقت سنڌ جي ٻي اهم سياسي مدبر شخصيت جنهن جهر جهنگ وڃي ون يونٽ کي سنڌين لاءِ مفيد هجڻ جي پرچار ڪئي هئي اهو هئو علي محمد راشدي جنهن اڳتي هلي ڪري سنڌ جي سياسي مفادن جي مخالفت ڪئي ۽ سنڌ دشمن ڪردار ادا ڪيو، اهڙي طرح اولهه پاڪسان جو نالو ڏنو ويو، سڀني صوبن کي ختم ڪري ون يونٽ اسڪيم جو سڀ کان فائدو پنجاب کي پيو، انهيءَ اولهه پاڪستان کي ختم ڪرڻ لاءِ سڀني صوبن جي سياسي اڳواڻن، سياسي محاذ ٺاهيون جنهن کي (Anti one unit front) جنهن ۾ سرحد، سنڌ ۽ بلوچستان جي سياسي اڳواڻن ان جي مخالفت پئي ڪئي پر پنجاب ان جي حمايت ڪندو رهيو، ون يونٽ اسڪيم 1940ع واري قرارداد جي روح جي بلڪل ئي خلاف هئي، جڏهن ون يونٽ محاذ جي ڌرين سياسي جدوجهد هلائي اولهه پاڪستان جي اسيمبليءَ مان ان کي ختم ڪرائڻ جي ڪوشش پئي ڪئي ته ايوب خان سڪندر مرزا جي حڪومت کي ختم ڪري پاڪستان ۾ مارشل لا لڳائي ڇڏي، متان ون يونٽ کي ختم ڪيو وڃي، ايوب جي اچڻ کانپوءِ به ون يونٽ جي سياسي مخالفت جاري رهي، ون يونٽ دورن سنڌ کي تمام گهڻو نقصان پئي رسيو، جنهن ڪري سنڌي ماڻهن هميشه لاءِ پاڪستان ۾ دٻجي ويا، سنڌ جي اندر هر انتظامي پوسٽن تي غير سنڌي ماڻهن کي آندو ويو، شروع ۾ ايوب کهڙي کي انهيءَ جي يقين دلائي ڪرائي وئي هئي ته سنڌ کي اهڙا انتظامي ۽ معاشي فائدا ڏنا ويندا پر ون يونٽ لاڳو ٿيڻ سان اهڙو ڪو به واعدو پورو نه ٿيو ۽ سنڌ جي انتظامي پوسٽن تي غير سنڌي قابض ٿي ويا، اهو ئي دور هئو ون يونٽ وارو جنهن ۾ سنڌ کي مستقل طور پوئتي ڌڪي ڇڏيو ۽ پنجاب مستقل پاڪستان رياست تي سياسي، سماجي ۽ معاشي حوالي سان طاقتور بڻجي اڀريو، اهو ئي سبب آهي جو هن وقت پنجاب جي طاقت هميشه اهڙين غير آئيني طريقن جي ذريعي پنهنجي قوت ۾ اضافو آندو، جيڪي به پاڪستان ٺهن کانپوءِ سياسي ۽ اتنظامي فيصلا ڪيا ويا، جنهن جو سڀني صوبن جي سياسي اڳواڻن مخالفت ڪئي پر پنجاب جي سياسي رهنمائن ان جي حمايت ڪري زبردستي سان اهي سياسي فيصلا مڙهيا ويا، پاڪستان رياست ۾ ڀلي اهي فيصلا غير آئيني هجن يا غير جمهوري انداز سان، پنجاب جي سياسي رهنمائن جي ان جي حمايت پئي ڪِئي آهي. انهيءَ پنجاب جي انهن سڀني فيصلن کي زبردستي لاڳو ڪرائڻ ۾ فوج جي قوت انهن وٽ اڳئي موجود هئي، جنهن جي طاقت بنياد تي پاڪستان کي هلايو ويو آهي، پنجاب جي سياسي ۽ معاشي مفادن کي نظر ۾ رکي، اهڙي صورتحال اڄ به موجود آهي، پاڪستان ٺهڻ کان وٺي ون يونٽ تائين جيڪي به سياسي انتظامي ۽ معاشي فيصلا ٿيا آهن، اهي پنجاب جي سياسي اڳواڻن پنهنجي طاقت جي بنياد تي پئي ڪيا آهن، جنهن جو وڏو نقصان سنڌ صوبي جي ماڻهن کي ٿيندو رهيو آهي، جنهن ۾ نه صرف سنڌ جي سياسي ۽ معاشي بلڪ سنڌ جي تاريخ، ٻولي، ثقافت جو پڻ نقصان ٿيو آهي، انهيءَ عرصي دوران سنڌي ماڻهن کي پنهنجي سنڌ ۾ ئي ڀت سان لڳايو ويو آهي، هر زندگي جي شعبي ۾ سنڌي ماڻهن کي ٻاهر رکيو ويو، انهيءَ جو معاشي، سماجي ۽ ثقافتي استحصال ڪيو ويو، اهو ئي عرصو هئو جنهن ۾ سنڌ ۾ محرومين کانپوءِ سنڌي ماڻهو جو هن پاڪستان رياست مان ڀروسو ئي ختم ٿي ويو ۽ سنڌ ۾ قومپرستي جي رجحانن کي تقويت ملي، جيڪو هڪڙو نيچرل عمل آهي ته قومپرستي نظريو هڪڙي بيٺڪيت جهڙي سياسي، سماجي ۽ معاشي پاليسي جي رد عمل ۾ جوڙي ٿو، جنهن ۾ هڪڙي نسل جي ماڻهن ٻئي نسل جو استحصال پئي ڪيو، اهڙي طرح هن ملڪ ۾ سنڌي ماڻهو پنهنجي نسلي بنيادن تي استحصال ڏسي رهيا هئا، هڪڙي پنجاب نسلي بالادستي طور.
ايوب جي آمريت دور دوران سنڌي ماڻهن جون محروميون وري به چوٽ تي پهتيون، سياسي مزاحمتون ڪندڙ سياسي اڳواڻن کي جيل موڪليو ويو، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي ماڻهن لاءِ ٻيو ڪو به رستو نه بچيو، ته هو سنڌ جي مفادن جو دفاع ڪري سگهن ۽ سواءِ سياسي ۽ جمهوري جدوجهد جي، ايوب جي دور ۾ سنڌي ٻولي کي ڪاپاري ڌڪ رسايو ويو، اردو ٻولي کي هر رياستي اداري ۾ عام ڪيو ويو، اردو کي پوري پاڪستان ۾ لازمي طور پڙهائڻ لاءِ قانون پاس ڪيو ويو، جنهن ۾ سنڌي ٻولي جي ترقي کي روڪيو ويو، اهڙن فيصلن جنهن ۾ ون يونٽ دوران 30 سنڌي ميڊيم جا اسڪول بند ڪيا ويا، جو سنڌي ٻوليءَ جي پنهنجي صوبي ۾ رڪاوٽ اچڻ شروع ٿي وئي، ساڳئي طرح سان سنڌ جي ٻين انتظامي ۽ معاشي حوالي سان استحصال ويتر تيز ٿي ويو، سنڌ جي ماڻهن ۽ سياسي ۽ سماجي رهنمائن ڀرپور پنهنجي مزاحمت جو مظاهرو ڪيو پر سنڌ جو اڪثر اهو وڏيرو، سيد سياست ڪندڙ اڳواڻ سنڌ جي سياسي مفادن جي سوديبازي ڪندو آيو، پنهنجي اقتدار خاطر ۽ هو پنهنجون سياسي وفاداريون به تبديل ڪندو رهيو، انهيءَ ايوب جي آمريتي دور ۾ اهي سنڌ جون سياسي ڪمزوريون هيون، جيڪي وفاق کان سنڌ جي خودمختياري جي مزاحمت کي ڪمزور بڻائي رهيون هيون، آخرڪار ايوب جي آمريتي دور جو خاتمو ٿيو، 8196ع ۾ ملڪ جون واڳون هڪڙي ٻئي جرنيل يحيٰ خان جي حوالي ٿيون، جنهن صاحب عام چونڊن جو اعلان ڪيو، ڇاڪاڻ ته اوڀر پاڪستان جي ڪري سياسي حالتون تمام گهڻيون بگڙجي ويون هيون، ملڪ جي وجود کي خطرو اچي ڪڙڪيو، اهڙي طرح بنگال جي عوامي ليگ جي سياست ۽ مزاحمت ملڪ جي حالتن کي تمام گهڻو ڪمزور ڪري ڇڏيو هئو، ايوب جي آمريتي پاليسي ڪري، جڏهن ته وري 1968ع دوران ذوالفقار علي ڀٽو جنهن پنهنجي سياسي پارٽي جو اعلان ڪيو، جيڪو پاڻ ايوب جو ويجهو سياسي ڪابينا ۾ اهم وزارتن تي رهيو، جنهن بعد ۾ ايوب سان سياسي اختلافن سبب پنهنجي پيپپلزپارٽي ٺاهي، جيڪا اولهه پاڪستان ۾ ٿوري عرصي ۾ خاص مقبوليت ماڻي اڀري، جنهن عام چونڊون ڪرائڻ جي گهر ڪئي، جنهن لاءِ چيو ويو ٿو ته اها عوامي ليگ جي سياسي مقابلي لاءِ اولهه پاڪستان ۾ ٺاهي وئي هئي ته جيئن ملڪ ۾ سياسي توازن کي برقرار رکي سگهجي، خاص ڪري اوڀر ۽ اولهه پاڪستان جي حوالي سان 1970ع جي عام چونڊون ٿيون جنهن ۾ عوامي ليگ اوڀر پاڪستان ۾ اڪثريت سان کٽي آئي ۽ اولهه پاڪستان ۾ پيپلزپارٽي، پر سياسي سازش تحت عوامي ليگ جي اڳواڻ مجيب الرحمان کي اقتدار نه ڏنو ويو ۽ ذوالفقار علي ڀٽي کي ان جي سياسي مخالفت ۾ آندو ويو، جڏهن ته عوامي ليگ 70 فيصد اڪثريت سان چونڊون کٽي آئي، جتي آئيني حوالي سان حڪومت ان جي حوالي ڪجي ها پر ائين نه ڪيو ويو، جنهن جا نتيجا اهي نڪتا جو 1971ع ۾ اوڀر پاڪستان ٽٽي ويو ۽ يحيٰ خان ون يونٽ ختم ڪري ڇڏيو ۽ صوبن جي بحالي ڪئي وئي، ون يونٽ صرف ان وقت جي سياسي وايو منڊل کي ڏسي ڪري ختم ڪيو وي هئو ته جيئن ان وقت جي چونڊ لاءِ ضروري هئو انهيءَ لاءِ پاڪستان پيپلزپارٽي جي سياسي گهر به هئي ته ون يونٽ کي ختم ڪيو وڃي، جيئن ذوالفقار علي ڀٽو آساني سان سنڌي عوام کان ووٽ وٺي سگهي، بهرحال ون يونٽ ٽٽي ويو اولهه پاڪستان ئي باقي پاڪستان رهيو، جنهن ۾ حڪومت پيپلزپارٽي ئي ٺاهي، ذوالفقار علي ڀٽو نئين ملڪ جو نئون پهريون چونڊيل وزيراعظم بڻيو. 1971ع کانپوءِ پاڪستان جون سياسي حالتون پاڪستان ۾ هڪڙي قسم جون Transitory رهيون، جنهن ۾ خاص ڪري اهو طئي ٿي چڪو هئو ته پاڪستان کي ڪهڙي طرح هلايو وڃي، اهو خاص ڪري اولهه پاڪستان جي ننڍين صوبن جي عوام جي سياسي جدوجهد هئي، ۽ اوڀر پاڪستان جي عوام جي پنهنجي صوبي جي جمهوري حقن لاءِ ڏنل قرباني ڪري اوڀر پاڪستان کي الڳ ٿي ويو، باقي بچيو اولهه پاڪستان جنهن کي ذوالفقار علي ڀٽي جي پيپلزپاٽي کي حڪومت ڏني وئي، جنهن ننڍن صوبن ۽ خاص ڪري سنڌ جي عوام جي محرومين جو سهارو وٺي هڪڙي سنڌي سياسي اڳواڻ کي باقي پاڪستان جو وزيراعظم بڻايو ويو، جنهن ۾ ننڍن صوبن جي حق تلفي ڪئي پئي وئي، ڀٽي کي شوپيس (Show piece) ڪري استعمال ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته ان وقت ملڪ ٽٽي ويو هئو، جنهن ۾ اوڀر پاڪستان بنگلاديش ٺهي ويو، ڀٽي کي آئيني قوت ڏني وئي، اهڙي مشڪل سياسي حالتن ۾ جنهن ۾ ڀٽي کي سول مارشل ايڊمسنٽريٽر ۽ صدر به ٺاهيو ويو ۽ پوءِ وزيراعظم، باقي بچيل اولهه پاڪستان جو ذوالفقار علي ڀٽي باقي پاڪستان کي بچائي ورتو، ان وقت اوڀر پاڪستان مان پاڪستان جا 93 هزار فوجي انڊيا جي ڪنٽرول ۾ اچي ويا هئا، انهن کي به ڀٽي آزاد ڪرايو، سنڌ جي ماضيءَ جون اهي سڀ محروميون ۽ سياسي اذيتون پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ جيڪي پاڪستان جي حڪمرانن ڏنيون جنهن جو ڪو ازالو نه ٿيڻو هئو، انهيءَ ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪمران ٿيڻ ڪري سنڌ جو عوام خاموش ٿيو ته سنڌي وزيراعظم اهي سڀ انهن جا معاشي ۽ سماجي محروميون ختم ڪري ڇڏيندو، پر ائين ٿيڻو ڪو نه هئو ڇاڪاڻ ته ڀٽي کي وزيراعظم ڪرڻ کانپوءِ ٿوري عرصي ۾ پوري صورتحال پاڪستان جي تبديل ٿي وئي، ڀٽي کان پاڪستان جو 1973ع وارو آئين ٺهرايو ويو، ڀٽي کان ننڍن صوبن جي سياسي قيادت کي ڪچلايو ويو ۽ انهن کي جيل ۾ بند ڪرايو ويو، ڀٽي کي ايتري قوت بڻايو ويو، جنهن ۾ ڀٽي جي دماغي قوت جو نشو چڙهي ويو، ڀٽي ائين پئي ڪيو، جيئن هن کي سمجهه ۾ آيو ۽ ان ۾ سڀ ڪجهه ڪرائڻ ۾ اهي ماضي جو سياسي قوتون ڀٽي کي هٿي ڏينديون رهيون، ايتري قدر جو ڀٽي بلوچستان جي عوام تي فوجون چاڙهيون ۽ بلوچستان جي ماڻهن خلاف آپريشن ڪيو ويو، اهي سڀ ذوالفقار علي ڀٽي جي سياسي چالون ڀٽي جي ڳچي ۾ وڌيون ويون ۽ ڀٽي جي حڪومت کي ختم ڪيو ويو، سنڌ جي عوام ذوالفقار علي ڀٽي تي جيڪو هڪ سنڌي هئو تنهن ڪري سنڌي عوام مان اهو ماضي واريون محروميون ختم ٿينديون انهيءَ اميد تي ان جي پٺيان لڳي پيا، جنهن ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت اچڻ کانپوءِ سنڌ جي عوام ڪجهه قدر رليف ضررو مليو پر سنڌ جي ماڻهن جون اهي سڀ محروميون ختم نه ٿيون، خاص ڪري سنڌي ماڻهن کي نوڪريون ڏنيون، سنڌ صوبي ۾ ۽ وفاق جي سرڪاري ادارن ۾ خاص ڪري سنڌي ٻولي جي حوالي سان سنڌ اسيمبلي ۾ قانون پاس ڪيو، جنهن ۾ سنڌي ٻولي کي صوبي جي ٻولي جو درجو ڏنو ويو، باقي ڪجهه خاص سنڌي ماڻهو کي نه مليو، صوبي جي خودمختياري جي سياسي جدوجهد اڃا به اڌوري رهي، سنڌي ماڻهن جي لاءِ نوڪرين جي ڪوٽا سسٽم متعارف ڪرايو ويو پر سنڌ صوبي ۾ غير سنڌي اعليٰ آفيسر پوءِ به قائم رهيا، اهڙي طرح وقت گذرڻ سان اهي اصلي قوتون وري باقي بچيل پاڪستان ۾ متحرڪ ٿي ويون ۽ سياسي سازشون ملڪ ۾ ٿيڻ لڳيون، جنهن کانپوءِ وري هن ملڪ تي عسڪري قوتون اچڻ جو سانڀا ڪري رهيون هيون، جن 1977ع ۾ ڀٽي ۽ پيپلزپارٽي جي حڪومت کي غير آئين انداز سان ختم ڪري جنرل ضياءُ الحق ملڪ ۾ مارشل لا لاڳو ڪري ڇڏيو، شروع ۾ انهن ملڪ جي اصل قوت Establishment اهو سڀ ذوالفقار علي ڀٽي کان ڪم وٺي چڪي هئي، اهو ملڪ جي اندر يا ملڪ کان ٻاهر خارجي دنيا جي حوالي سان پوءِ ضياءُ جي مارشل لا لڳايو، ذوالفقار علي ڀٽي کي جيل بند ڪري هڪڙي جڙتو جوڊيشل ذريعي ڦاسي گهاٽ تي پهچائي ڇڏيو، وري سنڌ لاءِ ائين جيئن سنڌ ۾ هڪڙي ڪهاوت آهي ته ”ساڳيا ٽڪر ساڳ سان“ وارو دور شروع ٿي ويو، جنرل ضياءُ جو مارشل لا سنڌين لاءِ اهڙو ته ثابت ٿيو جو سنڌين کي ماضي جون سڀ عزيتون وسري ويون، سنڌين جي سياسي اڳواڻن، سماجي رهنمائن ۽ سياسي ڪارڪنن تي ڪهر ڪڙڪايو، سنڌين جي ڳوٺن ۽ واهن تي فوج چڙهائي وئي، جهر جهنگ سياسي ۽ معاشي حق گهرڻ وارن کي جيلن ۾ بند ڪري انهن کي جسماني اذيتون ڏنيون ويون، پيپلزپارٽي سنڌ ۽ پوري پاڪستان ۾ MRD جي تحريڪ شروع ڪئي، جنهن ۾ سنڌ جي ماڻهن تمام جذباتي انداز سان ان تحريڪ جو حصو ٿيو، اها تحريڪ ملڪ ۾ جمهوريت جي بحالي لاءِ هئي، پر سنڌي عام ماڻهو ائين پئي وڙهيو جيئن سنڌ جي آزاديءَ لاءِ وڙهي رهيو هجي، اهو شايد سنڌين جي ماضي جي شعور جي بيداري هئي سنڌين جي ذهن ۾ جنهن جي اِذيت هن ملڪ ٺهڻ کانپوءِ ملندي رهي هئي هنن کي.
1971ع کانپوءِ سنڌ جي سياست ۾ هڪڙن نون سياسي نظرين ۽ لاڙن جي شروعات ٿي، جنهن ۾ مختلف سياسي جماعتون ٺهي سامهون آيون، جنهن ۾ ڪجهه سياسي جماعتن ۾ وفاق جي سياست پئي ڪئي ته ڪجهه سنڌي سياسي جماعتن صوبي جي سياست جي شروعات ڪئي وري هڪڙي جماعت 1976ع ۾ ٺهي، جنهن جي شروعات مسلم ليگ ۽ سنڌ جو پراڻو مشهور سياستدان جي ايم سيد جنهن سنڌ جي پاڪستان کان علحدگي جي ڳالهه ڪئي، جنهن هڪڙي جيئي سنڌ قومي محاذ پارٽي جو آغاز ڪيو، اهو ئي جي ايم سيد جنهن پاڪستان ٺهڻ جو 1940ع وارو قرارداد منظور ڪرايو هئو سنڌ اسيمبلي مان.
پاڪستان پيپلزپارٽي جي شروعات ذوالفقار علي ڀٽي 1968ع ۾ ڪئي ، جنهن پارٽيئ جي مقبوليت سنڌ سميت پوري پاڪستان جي صوبن ۾ ٿي، ذوالفقار علي ڀٽو جنهن جو تعلق سنڌ صوبي هجڻ ڪري سنڌين ۾ تمام گهڻو مقبول ٿيو، ذوالفقار علي جيڪو پنهنجي سياست جو آغاز اڳئي ڪري چڪو هئو، جنهن کي ايوب جي دور حڪومت ۾ اهم وزارتن تي فائذ رهيو، جنهن جي مقبوليت خاص ڪري تڏهن قائم ٿي هئي جڏهن هو ايوب جي دوَر حڪومت ۾ وزير خارجه رهيو، ذوالفقار علي ڀٽي پهنجي سياسي مقبوليت جي شروعات تڏهن کان ڪئي، جيڪا هن پنهنجي سهر انگيز ۽ عوامي شخيصت طور مقبول ٿيو، آمريڪا کان قانون جي تعليم حاصل ڪري آيو هئو، هن جو پيءُ سر شاهنواز ڀٽو جنهن پاڪستان ٺهڻ کان اڳ هڪڙو مشهور سياستدان ٿي گذريو هئو، سنڌ جي هڪڙي مشهور جاگيردار گهراڻي کان علاوه، اهڙي پراڻي سياسي گهراڻي سان ذوالفقار علي ڀٽي جو تعلق به رهيو، انهيءَ کان علاوه ڀٽو پاڻ به هڪ ذهين شخصيت طور پهنجي سڃاڻپ قائم ڪري چڪو هئو، پاڪستان ٺهڻ کان اڳ جڏهن هو بمبئي ۾ پڙهندو هئو، ته هو قائد اعظم محمد علي جناح جي سياست ۽ شخصيت کان تمام گهڻو متاثر رهيو هئو، بهرحال هن پيپلزپارٽي جي شروعات ڪئي، ايوب جي ڪيبينيٽ ۾ تمام اهم وزيرن مان هڪ هئو، صدر ايوب سان هن جا اختلاف ٿيڻ ڪري هن استعفا ڏئي ڇڏي ۽ صدر جرنل ايوب جي خلاف هن سياسي تحريڪ هلائڻ شروع ڪئي، جنهن کانپوءِ هو پنهنجي سهر انگيز تقريرن جي ڪري تمام جلد پاڪستان جي سياستي خاص ڪري اولهه پاڪستان جي عوام ۾ مقبوليت پيدا ڪئي، باقي هن کي اوڀر پاڪستان جي عوام ۾ ڪا خاص پنهنجي سياسي جگهه نه ٺاهي سگهيو هئو، پيپلزپارٽيءَ کي تمام گهڻي مقبوليت سنڌ ۽ پنجاب مان ملي، باقي سرحد ۽ بلوچستان جي صوبن ۾ خاص نه رهي، 1971ع وارين چونڊن ۾ هيءَ پارٽي اولهه پاڪستان ۾ اڪثريت سان چونڊ کڻي سامهون آئي، جنهن کانپوءِ اقتدار عوامي ليگ کي ملن کپي هان پر اوڀر پاڪستان جي علحده ٿيڻ کانپوءِ اولهه پاڪستان جي اقتدار جي مالڪ پيپلزپارٽي بڻي، ذوالفقار علي ڀٽو جي قيادت ۾ جنهن بعد ۾ 1977ع تائين اقتدار ۾ رهي پاڪستان جنهن جي حڪومت کي جنرل ضياءُ ختم ڪري هن کي جيل ۾ بند ڪيو، جنهن ان کانپوءِ 1979ع ۾ جوڊيشل ڪميشن ذريعي هن کي 4اپريل تي قتل جي ڪيس ۾ ڦاسي ڏني وئي.
جنهن کانپوءِ هن جي گهرواري ڪجهه عرصي لاءِ پارٽي جي اڳواڻي ڪئي، پوءِ ذوالفقار علي ڀٽي جي ڌيءَ بينظير ڀٽو اچي پارٽي جي قيادت ڪئي، جيڪا بعد ۾ پاڪستان جي ٻه ڀيرا وزيراعظم رهي، بعد ۾ 2007 ڊسمبر ۾ پاڪستان ڊڪٽيٽرشپ جي دور ۾ پنڊي جي لياقت باغ ۾ شهيد ڪئي وئي، هڪ مبينا دهشتگردي جي واقعي ۾. ذوالفقار علي ڀٽي کانپوءِ هن پارٽي جي اها مقبوليت نه رهي باقي صوبن ۾ سواءِ سنڌ ۽ پنجاب جي سرائيڪي آبادي جي ڇاڪاڻ ته جنرل ضياءُالحق جي دور ۾پنجاب ۾ مسلم ليگ نواز مقبول ٿي اڀري، جنهن ۾ پيپلزپارٽي جي مقبوليت کي ڪافي گهٽايو پر پوءِ به ڏکڻ پنجاب ۾ پي پي جي مقبوليت رهندي آئي، خاص ڪري سرائيڪي ڳالهائيندڙ علائقن ۾ پيپلزپارٽي جي مقبوليت اڄ سڌو سنڌ ۾ ۽ سنڌي ٻهراڙين ۾ موجود آهي. جڏهن ته بينظير جي قيادت ۾ پيپلزپرٽي سنڌين جي تاريخي محرومين جو خاص ازالو نه ڪري سگهي آهي، جنهن جي ڪري سنڌ جي پڙهيل ۽ سنڌي دانشور جون خاصيون تنقيدون آهن ته پيپلزپارٽي کي سنڌين غيرمشروط حمايت ڪئي آهي پر ان پارٽيءَ سنڌين جي سماجي ۽ معاشي بهتريءَ لاءِ ڪجهه خاص نه ڪيو آهي، جنهن جي سنڌي عوام کي بهتريءَ جي اميد هئي، ڇاڪاڻ ته پيپلز پارٽي جي قيادت جڏهن به اقتدار کان ٻاهر رهي ته ان سنڌ ڪارڊ استعمال ڪيو اسٽيبلشمينٽ جي خلاف ۽ وري جڏهن پيپلز پارٽي اقتدار ۾ پئي آهي ته پارٽيءَ جي قيادت سنڌين حقن تي مصلحتون ڪيون آهن. اهو سنڌ صوبي جي خودمختياري جو معاملو هجي يا وري ٺهندڙ سنڌو دريا تي ڊيم هجن يا سنڌ صوبي جي معدني وسيلن جي حوالي سان وفاق جو ڪنٽرول جنهن تي پيپلزپارٽي سنڌين جي اميدن کان برعڪس هلي ڪري اقتدار ڪيو آهي، پر سنڌين کي پيپلز پارٽي کانسواءِ ٻي ڪا اهڙي متبادل سياسي جماعت موجود ڪون رهي آهي جنهن سنڌين ۾ مقبوليت ماڻي هجي يا وفاق جي نمائنده جماعت هجي، تنهن ڪري به سنڌين ٻهراڙين جي عوام جو ووٽ پي پي کي ئي ملندو رهي ٿو. انهيءَ ڳالهه جو علم خود پي پي جي صوبائي ۽ مرڪزي قيادت کي آهي، سنڌين جي انهيءَ ڪمزوري جو پي پي قيادت فائدو وٺندي رهي آهي، خد محترمه بينظير ڀٽو به سنڌ ڪارڊ وقت به وقت کيڏندي رهي آهي، جيڪو سنڌي عوام لاءِ اذيت جي برابر رهيو آهي، هن وقت پيلز پارٽي جي قيادت هن جو مڙس آصف علي زرداري ۽ هن جو پٽ بلاول ڪري رهيا آهن 2008 کان، آصف زرداري جي سڃاڻپ هن جي ڪرپشن جي ڪري رهي، جنهن سبب ڪري بينظير جي 1996ع ۾ حڪومت ختم ڪئي وئي هئي، هتي باقي هن جي پٽ کي پاڪستان جي سياست جو تجربو ڪونهي ۽ هو اڃا هڪڙي ننڍي عمر ۾ آهي، پر هن وقت پيپلز پارٽيءَ تي آصف علي زرداري جو ڪنٽرول آهي ۽ هن زرداري گهراڻي جو آصف علي زرداري 2008 کان سنڌ ۾ پيپلز پارٽي جي حڪومت آهي، جنهن ۾ پيپلز پارٽِيءَ جي صوبائي حڪومت ماضي جي بدعنوانيءَ جا سمورا رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا آهن، آصف علي زرداري ۽ هن جي ڀينرن جي اڳواڻي ۾ جڏهن ته 2013ع وارين چونڊڻ آصف علي زرداري جي غلط پاليسي ۽ قيادت جي ڪري سڀني پاڪستان جي صوبن مان بري شڪست کائي ڪري صرف سنڌ ۾ انهن کي ڪاميابي ملي آهي. تنهن ۾ سنڌين ۽ سنڌ صوبي جي سڀني صوبن کان بدترين حڪومتي ڪارڪردگي رهندي آئي آهي ۽ هر سنڌ جي ادارن ۾ ڪرپٽ ماڻهن کي اعلي انتظامي عهدن تي رکي ڪري بدعنواني ڪرائي وڃي رهي آهي،. جنهن کي آصف زرداري ۽ هن جي ڀينرن خاص ڪري فريال ٽالپر جي سرپرستي موجود آهي، انهن ڪرپشن ۾ هن وقت سنڌ صوبي ۾ ميگا ڪرپشن ٿي رهي آهي. پيپلز پارٽي جي قيادت ۾ باقي سياست ڪندڙ صوبائي سياسي ڌڙا رهيا آهن سنڌ ۾ جنهن خاص ڪري جنرل ضياءُ جي دور ۾ ٺاهيل سنڌ جي شهري مهاجرن جي سياست ڪندڙ ايم ڪيو ايم جماعت جي مقبوليت شهري آبادي ۾ رهي آهي ۽ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ پيپلز پارٽي جي ۽ ٻيا ڌڙا سنڌ قومپرستن جا جنهن جي شروعات جي ايم سيد ڪئي، اهي قومپرست جماعتون چونڊن جي سياست کان پري رهيون آهن. انهن سنڌ صوبي جي پاڪستان کان عليحدگي ۽ آزاديءَ جي ڳالهه ڪندا رهيا آهن، انهن قومپرستن جماعتن جي مقبوليت خاص ڪري سنڌ جي تعليمي ادارن جي نوجوانن تائين رهي آهي. باقي عوام ۾ تمام گهٽ اثر رهيو آهي، پر پوءِ به خاص ڪري سنڌ جي قومي مسئلن تي انهن قومپرستن جي آوازکي عام سنڌي عوام خاص موٽ ڏيندو رهيو آهي خاص ڪري جلسن ۽ ڌرڻن جي سياست ۾ هنن قومپرست وٽ خاص اڪثريت سان موٽ ۽ حمايت موجود رهندي آئي آهي. هن وقت سنڌ ۾ انهن قومپرست ڌرين جي هڪ درجن کان وڌيڪ سياسي جماعتون آهن جيڪي تمام گهٽ متحد ۽ غيرميسر سياسي قيادت اڳواڻي ڪري رهي آهي، ڪي ته اهڙيون سنڌي قومپرست جماعتون آهن جن جا آڱرين تي گڻڻ جيترا سياسي ورڪر آهن، اهڙين قومپرستن جي ماضيءَ جي هلايل سياسي جدوجهد ۽ انهن جي گروهي مفادن جي ور چڙهيل سياسي پارٽيز تان عام سنڌ جي عوام جو ويساهه نه هجڻ جي برابر آهن. انهن قومپرستن جي اثر خاص ڪري جنرل ضياءَ جي دور کان گهٽيو، جنهن کانپوءِ هنن جو منفي سياست جو لاڙو گهر ڪري ويو ۽ سياسي ڪارڪن قبضي مافياڻي ۽ ڏوهاري عنصرن هنن پارٽين ۾ پناهه وٺن شروع ڪئي، تنهن کانپوءِ هنن قومپرستن جو عوامي ويساهه مڪمل طور گهٽجي ويو، خاص ڪري جڏهن پيپلزپارٽي حڪومت ۽ اقتدار ۾ نه رهي تڏهن وري هنن قومپرستن جي ڌڙن کي سنڌي عوام ڪجهه موت ڏيندو آهي. انهن ۾ به ڪجهه سياسي ڌڙا خاص ڪري جيئي سنڌ قومي محاذ جنهن جي جي ايم سيد پاڻ شروعات ڪئي. جنهن جي قيادت بشير قريشي ڪري رهيو هئو باقي پارٽيز به شخصيتن جي اردگرد ڦرنديون رهيون آهن. جيڪڏهن ڪا مخصوص شخصيت نه هوندي ته ان پارٽي جي اهميت خاص ڪري غيرمقبول ٿي وڃي ٿي. اهڙي طرح سنڌ ۾ باقي ڪجهه ٻيا ڌڙا آهن، جيڪي جي ايم سيد جي سياست، نظريي کان هٽي ڪري سنڌ صوبي جي سياست ڪري رهيا آهن. جنهن ۾ رسول بخش پليجي جي سنڌ عوامي تحريڪ، قادر مگسي جي پارٽي سنڌ ترقي پسند، جي ايم سيد جو پوٽو جلال محمود شاهه جي سنڌ يونائيٽڊ پارٽي، سنڌ ۾ ٻيو اهم گروپ پگاروليگ، مسلم ليگ ن جيڪي چونڊن جي سياست ڪنديون رهيون آهن. سنڌ صوبي جنهن ۾ ڪجهه سنڌ ۾ ايم پي ايز ۽ ايم اين ايز جون سيٽون ملنديون آهن چونڊن۾ اهڙين جماعتن ۾ پاڪستان پيپلزپارٽي جتوئي گروپ، غلام مصطفيٰ جتوئي جيڪو نگران وزيراعظم به رهيو آهي ۽ شروع ۾ ذوالفقار ڀُٽي جي ويجهن سياسي ساٿين ۾ رهيو آهي. بعد ۾ پ پ ۽ بينظير سان سياسي اختلاف ٿيا، جنهن ڪري هن پنهنهجي پارٽي جي شروعات ڪئي، جنهن کي ڪجهه سيٽون پنهنجي اباڻي شهر نوشهروفيروز مان ملنديون آهن. هاڻي غلام مصطفيٰ جي وفات کانپوءِ هن جا پٽ پارٽي هلائي رهيا آهن. اهڙي طرح ڪجهه خانداني سياسي ڌڙا به سنڌ ۾ چونڊن جي سياست ڪري رهيا آهن. جنهن ۾ مهر گروپ، شيرازي گروپ ۽ ارباب گروپ وغيره، جنهن کي پنهنجي پنهنجي اباڻي ضلعن جا جاگيرداري جي حيثيت ۾ سيٽون کٽيندا آهن. سنڌ ۾ مسلم ليگ نواز گروپ جو به خاصو اثر رهيو آهي. خاص ڪري 1996ع وارن چونڊن ۾ مسلم ليگ نواز سنڌ صوبي جي حڪومت ٺاهي هئي. اهڙي طرح سنڌ ۾ نيشنل عوامي پارٽي، ولي خان 2008ع ۾ پيپلزپارٽي سان چونڊن ۾ اتحاد ڪري ٻه صوبائي اسيمبلي جون سيٽون کٽيون هيون. جنهن تي آصف علي زرداري، وزارت ڏني هئي. سنڌ ۾ اهي سڀ اهم سياسي جماعتون سنڌ ۾ سياست ڪري رهيون آهن. 88 جي اليڪشن ۾ رسول بخش پليجو جنهن ايم-اين-ايز جي سيٽ تان ٺٽي مان هارايو، پوءِ وري چونڊن ۾ هن جي عوامي تحريڪ چونڊن ۾ حصو ئي نه ورتو. ساڳئي طرح جلال محمود شاهه هڪڙي دفعي 1997ع وارن چونڊن ۾ ايم اين اي جي سيٽ تان کٽي آيو ۽ سنڌ اسيمبلي جو ڊپٽي اسپيڪر ٿيو پر پوءِ هن اها سيٽ ڪڏهن نه کٽي سگهيو. قادر مگسي ترقي پسند پارٽي جو اڳواڻ 1997ع ۾ قاسم آباد مان MPA جي سيٽ تي هارايو، وري نه بيٺو، چونڊن لاءِ اهڙي هنن قومپرستن جي سياسي انداز هڪڙو ته جاگيرداڻو هجڻ ڪري سنڌين انهن کي ووٽ نه ڏنا ۽ ٻيو اهي غير مسقتل مزا جي سياست هجڻ ڪري اهي چونڊن جي سياست ۾ اچي ڪو نه سگهيا. اهو ئي سبب رهيو آهي جو سنڌ جي سياسي ماحول تبديل ٿي نه سگهيو آهي ۽ سنڌين کي پيپلز پارٽي کانسواءِ ٻيو ڪو اهڙو متبادل نه ملي سگهيو. سياست ۾ جنهن ڪري سنڌين اهڙين روايتي جماعتن کي پنهنجو ووٽ جي ايجنڊا تي رکيو ئي ناهي. سنڌ ۾ مسلم ليگ، (ف) ليگ يا پنهنجي مريدن واري ضلعن ۾ رهي آهي، جنهن جو سياست ڪرڻ جو انداز هڪڙي مذهبي جماعت کان گهٽ نه رهيو آهي . ٻيو ته انهيءَ پاڳاري جي اسٽيبلشميٽ جي حامي رهي آهي ۽ سنڌ جي قومي معاملن تي ان جماعت جو منفي ڪردار رهيو، تنهن ڪري سنڌ جو عام ماڻهن ان جماعت کي ووٽ گهٽ ڏيندو آيو آهي. ڇاڪاڻ پاڳارو گروپ جيڪڏهن آيو آهي، سنڌي جي اقتدار ۾ ته اهو هڪڙي پيپلزپارٽي جي مخالفت ۾ ۽ مارشل لا جي دور ۾ تنهن ڪري سنڌي ماڻهو انهيءَ ڳالهه کان بخوبي واقف رهيو آهي. باقي ڌڙا هي به پي پي جي خلاف ۽ مارشل دور ۾ يا انهيءَ پي پي اتحادن ۾ رهيو آهي. انهن جماعتن هميشه هڪڙي مخصوص جاگيرداري واري انداز ۾ سياست ڪئي ته اهي گروپ پنهنجي قبيلن ۽ پنهنجي ضلعن تائين محددو رهيون آهن. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ ۾ خاص ڪري سنڌي عوام پي پي جو ڪو متبادل سياسي جماعت ۽ ليڊر نه اچي سگهيو آهي، جنهن کي ووٽ وٺي سگهي. ها پيپلز پارٽي گهڻو ڪجهه سنڌي کي نه ڏنو آهي پر پي پي جيتري ٻي ڪا جماعت نه ڏئي سگهي آهي، جنهن جي سنڌين ۾ مقبوليت وڌي. پي پي سنڌين جي محرومين جوازالو نه ڪري سگهي پر جيترو به ڪجهه سنڌين کي مليو آهي، اڄ ڏينهن تائين اهو پيپلز پارٽي ڏيندي رهي آهي. ذوالفقار علي ڀٽي جي دور حڪومت کان اڄ جڏهن بينظير ڀٽو نه رهي آهي ۽ پي پي قيادت آصف زرداري هيٺ آهي ۽ سنڌ جي اندر غير قانونيت، ڪرپشن ۽ سٺي حڪمراني موجود ناهي ته سنڌي عوام تمام گهڻو پريشان آهي ته هنن جو ڇا ٿيندو. جنهن تي هو قربان ٿيا اها جماعتن هنن لاءِ ڪجهه ڪرڻ لاءِ لاچار آهي ته باقي سياسي جماعتون سنڌين لاءِ ڇا ڪنديون. سنڌ جي انهن سياسي جماعتن کان انهن جي قيادت کان مستقبل ۾ اها اميد ٿي ڪجي ته اهو ٺوس انداز سان، پي پي جي سياست ۽ سنڌ جي ترقي لاءِ متبادل ٿي اڳتي وڌنديون ۽ اهي پنهنجي گروهي ۽ جاگيرداري واري روايتي سياست جو خاتمو ڪري بنيادي عوام سياست ڪري سنڌ صوبي جي عوام جي ترقي لاءِ ڪم ڪندا ۽ سنڌين جي ڊگهي سياسي محرومين کي ختم ڪندا ته جيئن سنڌي عوام جديد دور ۾ داخل ٿي سگهي ۽ سنڌين جي ٻهراڙين جي ترقي ڪري سگهي ۽ انهن کي اڄ جي جديد دور جي سماجي سهولتون مهيا ڪرائي سگهجن. اهو سڀ ڪجهه سياسي سنجيدگي سان ٿي سگهي ٿو، نه ڪي تڪڙي سياسي جمپ سان يا سياسي سازش ڪري اسيمبلي ۾ اچڻ سان ٿيندو. اهڙين روايتن هميشه سنڌين کي پوئتي رکيو آهي. سنڌ جي مفادن جو سودو ڪيو ويو. سياسي قوت جي نشي هڪڙي ون يونٽ کان وٺي ڪري عوامي سياست ڪرڻ وارن کي ٿوري ڏکي لڳندي آهي، پرانهن ۾ جٽاء هوندو ۽ مثبت تبديلي ايندي سماج ۽ معاشري ۾.