انقلابي ڇلانگ
اهڙا سماجي انقلاب هن دنيا ۾ قومن جي تاريخ ۾ ڪئي آيا، تڏهن ئي انهن قومن جي سماجي ۽ معاشي ترقي ممڪن ٿي سگهي، دنيا جي ڏاهي سماجي مفڪر ڪارل مارڪس جي مطابق ته انساني تاريخ هميشه طبقن جي تضادن ۽ اختلافن جي رهي آهي، انهن طبقاتي اختلافن ئي انساني سماج جي تاريخ کي بدلايو آهي ۽ اڳتي وٺي آيا، انساني سماج کي انساني تاريخ ۾ تمام وڏا گهڻ رخا انقلاب 18 هين صديءَ جي آخري سالن ۾ آيا، اهڙا انقلاب هن انساني تاريخ ۾ ڪڏهن به نه آيا، جنهن جي ذريعي انساني ۽ قومي سماجن جي ايڏي وڏي ترقي ممڪن ٿي سگهي هجي.
اهي انساني تاريخي جا وڏا انقلاب سمجهيا وڃن ٿا، جن انساني سماجن جون حالتون بدلايون ۽ اهي هڪ اهڙا انقلاب هئا، جنهن عام ماڻهن جي زندگي انهيءَ غلاماڻي سماج کان آجي ڪرائي ۽ انهن سماجن ۾ رهندڙ عام ماڻهن جون سماجي ۽ معاشي حالتون بدلايون، انهن کي سماجي آزادي نصيب ٿي اهڙا انقلا انساني تاريخ ۾ شايد ڪڏهن نه آيا هئا، اهي انقلاب جنهن جو اسان هت ڳالهه ڪري رهيا آهيون، اهو انقلاب آمريڪا ۾ آيو ۽ ان کانپوءِ فرانس انقلاب جيڪو انساني تاريخ وڏو سماجي انقلابي سمجهيو وڃي ٿو، ان کانپوءِ انهن انقلابن جو اثر پوري دنيا جي قومي سماجن تي پيو، جنهن جو خاص اثر فرانس جي ڀر وارن قومي سماجن تي پيو، انهيءَ ۾ جرمني ۽ اٽلي ۽ ٻيا کوڙ سارا يورپ جي قومن جا سماجي انقلاب برپا ٿيا، ان فرانس جي سماجي انقلاب کان بعد يورپ جي قومي سماجن جا اهي تاريخي انقلاب هئا، جو انهن سماجي ۽ معاشي انقلاب يورپ جي خاص ڪري مغربي يورپي قومن جي تاريخ ئي بدلائي ڇڏي، انهن قومن انقلابن کانپوءِ ئي انهن جي سماجي ايڏي وڏي معاشي ترقي ممڪن ٿي سگهي، جيڪا اڄ اسان 21 هين صديءَ ۾ ويهي ڏسون ٿا. انهن انقلابن کان پهرين آمريڪي سماجي ۽ معاشي حالتون به هڪ قسم جي غلامانه هيون، آمريڪا جي ملڪ ۾ ته انقلاب کان هڪڙا خطرناڪ قسم جي خانه جنگي وڏي عرصي تائين هلندي رهي هئي، ان کان علاوه آمريڪا هڪڙي برطانوي سامراج جي ڪالوني هئي ۽ جڏهن 1776ع ۾ آمريڪا جو انقلاب آيو، جنهن انقلاب آمريڪا جي سماجي ۽ معاشي قسمت بدلائي ڇڏي، اهو پوئتي پيل ۽ خانه جنگي جي ور چڙهيل آمريڪا سماج هڪ اهڙي وڏي سماج ترقي جي ڇلانگ لڳائي جو آمريڪا ان انقلابي سماجي ترقي کان پوءِ ٿوري عرصي ۾ دنيا جو سپر پاور ٿي اڀريو، ٻي مهاڀاري جنگ کانپوءِ.
اهڙو ئي انقلا يورپ جي هڪ خاص ملڪ ۾ آيو، جنهن کي فرانس سڏيون ٿا، فرانس انقلاب 1779ع ۾ آيو، فرانس انقلاب دنيا جي انقلابن جو نصيب بڻيو، پوري دنيا جي سماجن ۽ قومن لاءِ مثالي ٿي اڀريو، اهڙي فرانس جو انقلاب جيڪو 200 سال گذرڻ کانپوءِ دنيا جي قومن جي انقلاب لاءِ هڪڙي رهنمائي بڻيل آهي، انهيءَ فرانس جي سماجي انقلاب جنهن يورپ جي تاريخ جا رخ ئي موڙي ڇڏيا، ان فرانس جي انقلاب بعد يورپ جي ڪنهن به ملڪ ۾ اهي شهنشاهي سلطنتون قائم نه رهي سگهيون ۽ يورپي قومي سماجن ۾ انقلاب ۽ تبديليون هڪ هڪ سيڪنڊ حساب آيون، اهو يورپ جي تاريخ جو هڪ لمحه فڪر هئو، انهن سماجن ۾ انقلاب هڪ آنڌي وانگي آيو، جنهن يورپ جي سماجن جي هزارن سالن جي پوئتي پيل سماجي تاريخ کي بدلائي ڇڏي، تڏهن يورپ جي سماجن ۾ رهندڙ فردن هڪ نئين سماج ۽ معاشي روح سان اٿي کڙا ٿيا، انهن انقلابن کانپوءِ فرانس جو انقلاب ڄڻ ڪو ريل جي انجڻ هجي ۽ ٻيا قومي انقلاب ان انجڻ جون بوگيون هجن، سنڌي قومي سماج جنهن جي تاريخ ۽ تمدن جي ترقي لاءِ هڪ اهڙي فرانسيسي جهڙي سماجي انقلاب جي ضرورت آهي، هڪڙي چائني 1949ع جهڙي انقلاب جي ضرورت آهي، اهي ٻئي انقلاب هڪڙي خاص قسم جي تاريخ ۾ گهڻي مماثلت رکن ٿا، سنڌ جون هن وقت سماجي ۽ معاشي حالتون به انهن ملڪن جي انهن انقلابن کان پهريان جهڙيون آهن، جنهن ۾ هر قسم جون سماجي برايون، معاشي استحصالي قوتون، جاگيردارانا نظام ۽ روايتون ۽ سوچ اهي ئي پوئتي پيل مذهبي قوتون ۽ سوچون اهڙو ئي خاص قسم جو سياسي مافيائون جيڪي سنڌي قومي سماج جو تاريخي تمنڊن جو گرئي چوسي ويون آهن، سنڌي سماج ۾ رهندڙ فردن ۽ ماڻهن جون اهڙيون سماجي ۽ معاشي بدحاليون هلي رهيون آهن، جهڙي طرح فرانس جي سماج ۾ انقلاب کان اڳ ۾ انهيءَ حالتون جي پورو احوال اسان کي ان وقت جي فرانسيسي ادب مان ملي سگهن ٿيون، اهڙي طرح اسين جڏهن چائنا جي ادب جو ان انقلاب کان اڳ جو مطالعو ڪنداسين ته اهڙيون ئي سماجي حالتون هيون چائنا جي عام ماڻهن جون جيڪي هن وقت سنڌي سماج جون سماجي حالتون آهن.
سنڌي سماج تاريخي حوالي سان ڪجهه اهڙين مخصوص تاريخي مرحلن مان گذريو آهي، جنهن جون ثقافون ۽ تمدن تبديل ٿي ويون آهن، سنڌ جي قومي سماج ۾ ڪي هزارن سالن کان ڪنهن به قسم جون خاص سماجي ۽ معاشي بدلاءِ نه آيو آهي، جنهن جي ڪري سنڌي سماج جون حالتون، روايتون ۽ سماجي جدت نه اچي سگهي آهي، جو هن سماج کي نون سماجي ۽ معاشي فڪرن تحت بيهاري سگهجي، هڪ ته سنڌ جي هزارن سالن کان ئي ڌارين ۽ سامراجي قوتن سنڌ جي تاريخ جا نشان ئي ڊاهي ڇڏيا، سڌي سماج جي تاريخي حيثيت ئي بدلائي ڇڏي آهي، جنهنجي ڪري هن وقت سنڌي سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جي سوچ کي متضاد ڪري ڇڏيو آهي، جنهن جي سڃاڻپ ڪرڻ ئي مشڪل آهي، تاريخي حوالي سان هاڻي ڀلا ڪيئن ممڪن آهي، انهن حالتن ۾ سنڌي سماج کي ترقي وٺرائڻ، هن وقت سنڌي سماج جي ترقي جو هڪڙو ئي رستو بچيو آهي ته سنڌ جي سماجي حالتن جو بدلاءَ هڪ انقلابي سوچ جي رفتار سان ڪجي باقي ٻيو ڪو حل ئي ڪونهي، سنڌي قومي سماج جي ترقي لاءِ، ڇو ته هن وقت سنڌي سماج کي دنيا جي تبديل ٿيندڙ سياسي، سماجي ۽ معاشي فڪرن سان سلهاڙڻون پوندو، تڏهن ئي هي سماج ۽ ان رهندڙ ماڻهن جي تاريخي حيثيت کي بحال ڪري سگهجي ٿو، تڏهن ئي هن جون سماجي معاشي حالتون ترقي ڪري سگهن ٿيون، هن وقت جيڪي سنڌي سماج جون دشمن قوتون آهن انهن کي ختم ڪرڻ کانسواءِ اهو ڪڏهن ممڪن ڪو نه ٿيندو ته سنڌي قومي سماج نئين سر سان ترقي ڪري سگهي ۽ پنهنجي تاريخي حيثيت کي بدلائي سگهي، انهيءَ ايڏي وڏي سماجي انقلاب لاءِ هڪڙي اهڙي انقلابي سماجي ڌرين کي گڏيل ڪوشش وٺڻي پوندي، جنهن ۾ سنڌ جو اديب، سياسي سماجي دانشور کي اڳتي اچڻو پوندو، باقي سماج جي پوئتي پيل طبقي يا ماڻهن کي انهن انقلابي تبديلي لاءِ سلهائڻو پوندو، انهن عام ماڻهن جي انقلابي رهنمائي ڪرڻي پوندي، انهن سنڌي قوم جي موقعي پرست ۽ استحصالي قوتن جي نشاندهي ڪرڻ سان گڏوگڏ انهن کي سنڌي سماج جي دشمن قوتن طور سامهون آڻڻ جي ضرورت پوندي، تڏهن ئي انهيءَ انقلابي ڌارا کي سماج ۾ اثرائتو بڻائي سگهبو. سماجن جي انقلاب جي تاريخ ۾ اها روايت رهندي آئي آهي ته اهي موقعي پرست طبقي انقلاب جي شروع واري مرحلي ۾ انهن سماجي انقلابن جي تحريڪن جو حصو ٿي ويندا آهن ۽ جڏهن وري انهن قوتن کي وارو ملندو آهي ته انقلاب دشمن ڪردار ادا ڪرڻ شروع ڪندا آهن. اهڙي طرح انهن سماجي انقلابن جي، اهي موقعي پرست گروهه چيلهه چٻي ڪري ڪري ڇڏيندا آهن، يا وري انهن سماجي انقلابن جو رخ ئي موڙي ڇڏيندا آهن. اهو سڀ ڪجهه دنيا جي هر قومي انقلاب جي تاريخ ۾ رهيو آهي، شروع شروع ۾ فرانس جي انقلابي تحريڪ ۾ به ايئن ئي ٿيو پر پوءِ اهي ماڻهون سڃاتا ويا، انهن کي ڪچليو ويو، اهڙا کوڙ نام نهاد انقلابي ماڻهو فرانس جي انقلابين سان گڏ هئا، پر وقت اچڻ تي اهي ظاهر ٿي پيا، فرانس جي انقلاب ۾ شروع ۾، اهي وڏا انقلابي سمجهيا ويا هئا پر انقلابي مرحلي دوران انهن جا پول پڌرا ٿي ويا ۽ انهن انقلابي سمجهندڙ ۽ مشهور ماڻهن کي چونڊي چونڊي انهيءَ تيز ڌار واري ڪات ۾ انهن جي منڍي ڌڙ کان الڳ ڪئي وئي هئي، جيڪي سون ۽ هزارن جي تعداد ۾ هئا، انهن ۾ ڪي فرانس جا انقلابي سرواڻ روبنسپيئر جنهن کي اڳتي هلي ڪري انهيءَ کي ان مشهور ڪات سان ڪٽيو ويو، اهڙي طرح اسان کي دنيا جي ٻين سماجي انقلابن ۾ به اهڙا مثال ملندا، جهڙوڪ جرمن جي 1848ع واري انقلاب دوران ٿيو، جيڪو انقلاب ناڪام ٿيو هئو،صرف اهڙن موقعي پرست اڳواڻن جي ڪري، هو موقعي پرست اڳواڻ عام انقلابي ماڻهن جي جدوجهد کي اڳتي وٺي وڃڻ لاءِ تيار ئي ڪو نه هئا، نتيجي ۾ جرمني جو 1848ع وارو انقلاب ناڪام ٿي ويو ۽ پنهنجي سماجي تبديلي واري خواب کي پورو نه ڪرائي گهيو، ساڳئي طرح سان چائنا جي انقلاب دوران اهڙا مرحلا آيا، جو انقلاب اڳتي وڌڻ ئي ڇڏي ڏنو، جيسيتائي انهن حقيقي انقلابي اڳواڻن انهن موقعي پرست ماڻهن کي انقلابي تحريڪ کان الگ نه ڪيو. ڪڏهن ڪڏهن پر اڪثر اهڙي موقعي پرست سماجي دشمن ماڻهون انقلاب جي اچڻ کانپوءِ به انقلاب کي ناڪام ڪندا آهن، جنهن جو مثال اسان کي دنيا جي وڏي روس انقلاب جو مليو جيڪو اڳتي هلي ڪري انقلاب ناڪام ٿي ويو. هن وقت سنڌ جي اندر جيڪي سياسي ۽ سماجي قوتون يا جماعتون آهن يه خود سنڌي سماج جو هڪ مسئلو بڻيل آهن، جيڪي سنڌي سماج ۽ معاشي حل ڪرڻ جي بجاءِ سنڌي سماج ۾ ماڻهن لاءِ مسئلا پيدا ڪيا آهن، انهن سڀني سنڌي قومي سماج جي سياسي سماجي مسئلن کي وڌيڪ مشڪل بڻائي ڇڏيو آهي، اهي سموريون سياسي ۽ سماجي ڌريون موقعي پرست ۽ استحصالي قوتون بڻجي ويون آهن، سنڌي قومي سماج ۾ جيسيتائين انهن جي ڪو پاڙ نه پٽيندو، تيسيتائين، اهي سڀ نام نهاد ڌريون يا قوتون سنڌي سماج کي اسرڻ ئي نه ڏينديون ۽ نه وري سنڌي سماج ان سماجي انقلاب جي ڇلانگ لڳائي سگهندو ۽ نه وري سماجي ۽ معاشي ترقي سنڌ جي ممڪن ٿي سگهندي، جڏهن جڏهن به سنڌ جي پڙهيل طبقي سماجي حالتن جي تبديلي لاءِ سياسي سماجي ويڙهه وڙهي، تڏهن تڏهن انهن موقعي پرست سياسي ۽ سماجي قوتن سنڌ سياسي هلچل کي وڪڻي ڇڏي يا ان جو رخ ئي بدلائي ڇڏيو، اهو سڀ ڪجهه تڏهن به ٿيو هو، جڏهن سنڌ جي عام ماڻهن انگريزن سان بغاوت ڪئي يا وري سنڌي ماڻهن جڏهن ون يونٽ جي خلاف تحريڪ هلائي، اهڙن موقعي پرست قوتن انهيءَ عوامي جي هلايل ون يونٽ جي تحريڪ کي وڪڻي تين وال ڪري ڇڏيو، انهن موقعي پرستن پنهنجا ذاتي ۽ گروهي فائدا وٺي مڇن کي تيل هڻي پنهنجا ذاتي فائدا وٺي گهمندا رهيا ۽ سنڌي عام ماڻهن جي سماجي تبديلي جو ڪجهه به نه ٿيو، اهڙو ٻيو مرحلو سنڌي عام ماڻهن جي سماجي تبديلي لاءِ هلايل جدوجهد جنهن کي MRD تحريڪ سڏيون ٿا، جيڪا 1983ع ۾ وڙهي وئي، ان جو ڪهڙو سماجي معاشي عام ماڻهن کي فائدو مليو، اهڙا کوڙ سنڌي ماڻهو سماجي ۽ معاشي تبديلي لاءِ جدوجهد ڪندا رهيا، انهيءَ MRD تحريڪ ۽ مذاهمت دوران سوين عام سياسي ۽ انقلابي ڪارڪن ماريا ويا ۽ هزارين عام ۽ هيٺئين طبقي جا سياسي ڪارڪن جيلن ۾ بند ڪيا ويا، ان وقت جي آمريت حڪومت طرفان، انهيءَ سنڌي عوام جي مذاهمت ۽ جدوجهد باوجود به ڪا سماجي تبديلي نه آئي، سنڌ جي عام ماڻهن لاءِ انهن نام نهاد سياسي، سماجي اڳواڻن ڀڳڙن مٺ تي سنڌي ماڻهن جي هلايل سياسي جدوجهد کي بيسود بڻائي ڇڏيو، اهڙائي سياسي سماجي موقعي پرست اڳواڻ اڄ به سنڌ ۾ وڏي اڪثريت سان ويٺا آهن، چوڪيدار بڻجي ته سنڌ جي سماجي ترقيءَ لاءِ عوامي جدوجهد کي ختم ڪرڻ ۽ اهڙين سماجي هلايل جدوجهد کي پيٽ ۾ موقعي پرستي جو ڇرو هڻڻ لاءِ، اهي اڄ به سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ ادبي جماعتن ۾ وڏي پئماني تي گهڙيا ويٺا آهن ۽ سنڌ جي عوام جي ننڍين ننڍين تحريڪن ۽ جدوجهدن کي وڪڻي ۽ پنهنجي انفرادي فائدن جو سوچي رهيا آهن. هن وقت سڀ سياسي، سماجي يا ادبي لڏي جون قوتون يا اڳواڻ سنڌي سماج جي اسرڻ ۾ رڪاوٽ بڻيل آهن يا انهن ۾ اڪثريت انهن موقعي پرست قوتن جي آهي، جيڪي ڪڏهن به سنڌي سماج ۾ انقلاب ۽ تبديلي کي اچڻ نه ڏيندا، جيسيتائين ڪا حقيقي سماجي ۽ سياسي قوت اهڙن سماجي دشمن قوتن کي ختم نٿي ڪري تڏهن ئي ممڪن ٿيندو ته ڪا سنڌي سماج ۾ ڪا تبديلي اچي ۽ سنڌ جو هزارن سالن جو پيڙهيل طبقي کي ڪا خوشحالي نصيب ٿئي.