سنڌ جي ڪاموراشاهي ۽ ان جو سماجي ترقيءَ ۾ ڪردار
جڏهن 1843ع ۾ سنڌ کي برطانيا پنهنجي بيٺڪيت ۽ تسلط هيٺ آندو ان وقت سنڌ سماجي ۽ معاشي حوالي سان ڪا خاطر خواهه ترقي نه ڪئي هئي، سنڌ جي عوام ۽ عام ماڻهن جي سماجي ۽ معاشي حالتون تمام گهڻيون پوئتي پيل هيون، عام سنڌي عوام کي ڪا سياسي آزادي نه مليل هئي، ان سياسي غير آزادي سنڌ جي سماجي ۽ معاشي ترقي کي به گهڻو پوئتي ڪري ڇڏيو هئو، سنڌ ٽالپرن جي دور ۾ انتظامي حوالي سان مختلف سياسي ۽ سماجي يونٽن ۾ ورهايل هئي، جنهن جي ڪري سماجي ۽ معاشي حوالي سان ڪا بهتر منصوبابندي ڪرڻ انتهائي مشڪل ڪم هئو. برطانوي دور کان اڳ سنڌ جي انتطامي ادارن ڪا گهڻي ترقي نه ڪري سگهيا هئا، سنڌي سماج ٽالپرن جي دور دوران هڪ زرعي سماج جي قدرن تي بيٺل هئو، جيڪو هڪڙي محدود جاگيردار جي اثر هيٺ هئو، جيڪو هڪڙي نيم غلامي زرعي سماج جو ڏيک ڏئي رهيو هئو، ٽالپرن جي دور حڪومت ۾ سماجي ادارن جو فعال نه هجڻ ڪري، هڪ انتظامي حوالي سان Centerlized هيو، جيڪڏهن وري ٿورو ڪو گهڻو انتظاميا هئي ته اها به هڪ روايتي سطح تي ٻڌل انتظامي ڍانچو هئو.
ٽالپرن جي دور ۾ ته سنڌ جي جاگيرداراڻو نظام به Centerlized هئو، جيڪو برطانوي حڪومت اچڻ کان پوءِ ختم ٿيو ۽ برطانوي حڪومت سنڌ جي انهن مخصوص جاگيرون وٺي ڪري جاگيردارن جو تعداد وڌايو ويو، سنڌي سماج ۾ تڏهن کان سنڌ جي اندر جاگيردارن ۾ اضافو ٿيو.
جڏهن برطانيه سنڌ جو اقتداري واڳون سنڀاليون ته سنڌ جون سياسي، سماجي ۽ معاشي حالتون بلڪل ئي بدلجي ويون، سنڌ ۾ هڪ حوالي سان جديد ادارن جي شروعات ٿي، جنهن ۾ سماجي قانون بدليا ويا، سماجي ۽ معاشي ادارن جي جديد انداز سان شروعات ٿي، سماج ۾ هڪ قسم جا الڳ قانون ٺاهيا ويا، عدالتي نظام جي نئين سر شروعات ٿي، پوليس جي هڪ اهم اداري طور شروعات ڪئي وئي، زرعي ۽ مواصلاتي ادارن کي نئين سر ترتيب ڏني وئي، انهن سڀني ادارن کي هلائڻ ۽ سماجي ۽ معاشي ترقي لاءِ موثر بڻايو ويو، انهن ادارن جي انتظامي ڪم ڪار هلائڻ لاءِ هڪ نئين انداز سان شروعات ڪئي وئي هئي، جيڪا اهڙي سنڌ ۾اڳ نه هئي، شروع شروع ۾ ته انهن ادارن جي انتطامي ڪم ڪرڻ واسطي برطانيا سرڪار وٽ پنهنجا گهرايل انگريز ڪليڪٽر ڪمشنر يا اهم انتظامي ڪم ڪار هلائڻ خاطر پنهنجا آفيسر مقرر ڪيا ويا هئا، ڇاڪاڻ ته ان وقت انهن ادارن جي انتظام هلائڻ لاءِ سنڌ وٽ اهڙي انتظامي صلاحيت رکڻ وارا ماڻهو موجود ڪو نه هئا، جيڪڏهن ٿورا گهڻا هئا ته شروع ۾ انهن گورن سان ڪم ڪرڻ لا تيار ڪو نه هئا ۽ شروعات ۾ ٿورو عرصو عام ماڻهن جون مزاحمتون به هليون، برطانوي سرڪار جي خلاف وقت گذرڻ سان انهن جو غم غصو به تبديل ٿي ويو، برطانوي سرڪار جي دور دوران انهن انتظامي ڪم ڪار ڪرڻ لاءِ تيار ٿيا، وقت گذرڻ سان سنڌ جي انتظامي عهدن تي سنڌي ماڻهون ترقي ڪري اڳتي وڌيا، ڇاڪاڻ ته انگريز سرڪار جي ڪوششن سان جيڪي اسڪول کولرايا ويا ۽ سنڌي ماڻهو ڪجهه قدر پڙهيل لکيل پيدا ٿيو ۽ اهي انهن سرڪاري ادارن ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو، انهن ۾ خاص ڪري سنڌ جا هندو انهن سنڌي مسلمانن جي مقابلي ۾ وڌيڪ پڙهيل لکيل هجڻ جي ناتي انهن سنڌ جي انتظامي پوسٽن تي اڪثريت سان اڳتي آيو، جنهن ۾ اڪثريت انهن هندو سنڌي آفيسرن جي ٿي، برطانوي دور ۾ وري جڏهن ميونسپل ۽ لوڪل گورنمينٽ جو نظام سنڌ ۾ متعارف ڪيو ويو ته انهن ۾ انهن ميونسپل نظام جي چونڊجي اچڻ ۾ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ سنڌي وڏيرو اڳتي آيو ۽ شهرن ۾ هندو سنڌي، انهيءَ شهر ۽ ٻهراڙيءَ واري چڪر ڪري انهن ۾ وڏيرن ۽ هندن تاجرن جي وچ ۾ سماجي ۽ سياسي اختلاف به ضرور پيدا ٿيا هئا، بهر حال ان وقت اڪثريت انهن هندو سنڌي ڪامورا شاهيءَ جي قائم ٿي هئي ۽ سنڌي مسلمانن پوليس کان وٺي سرڪاري دفترن ۾ ڪلارڪي ۽ مئجسٽريٽ جي پوسٽن تي سنڌي مسلمان به اڳتي وڌيو ٻي نمبر اڪثريت سان.
انهي پوري صورتحال ۾ سنڌ جي آفيسرشاهي جي جوڙجڪ ٺاهي وئي هئي، برطانوي حڪومت دوران ڀرتي ڪرڻ جو هڪ موثر نظام پڻ هئو، امتحان جو چٽا ڀيٽي واري عمل کانپوءِ ئي انهن کي ڀرتي ڪيو ويندو هئو، اهو خاص ڪري وڏين سرڪاري پوسٽن لاءِ باقي عام ۽ هيٺين قسمن جي نوڪري لاءِ ڪجهه جماعتون پاس هجڻ لازمي هئو، جنهن کانپوءِ انهن نوڪرين لاءِ ڀرتي ڪيو ويندو هئو، اهڙي طرح سنڌ جي سول انتظامي ڍانچو قائم ٿيو ۽ سنڌ ۾ ڪامورا شاهيءَ جنم ورتو، سنڌ جي ان انتظامي نظام ۾ ڪم ڪندڙ آفيسرن جا کوڙ سارا ڪرپشن جا قصا به مشهور ٿيا، انهن آفيسرن کي سرڪاري نوڪرين تان Dismiss به ڪيوويو، انهن سنڌي انتظامي آفيسرن پنهنجي سرڪاري پاور جو ناجائز استمعال ڪرڻ هڪ قسم جو عام هئو ۽ انهن سنڌي آفيسرن تي ڪرپشن جا کوڙ سارا الزام هوندا هئا، جنهن ۾ انهن جون ناجائزگيون، رشوتون به وڏي پئماني تي ورتيون وينديون هيون ۽ عام سماجي ڀلائي جي جيڪي سرڪاري فنڊ ايندا هئا، انهن فنڊن ۾ وڏي پئماني تي انهن سنڌي آفيسرن طرفان گهوٻيون لڳايون وينديون هيون، انگريز سرڪار طرفان انهن کوڙ سارن سنڌي آفيسرن انهن جي ڊيوٽي کان برخواست ڪيو ويندو هئو، تڏهن به سنڌ جي انتظامي ادارن ۾ ڪرپشن جا اسڪينڊل مشهور هئا، سنڌ جي ان وقت هندو سنڌي آفيسر سنڌي مسلمانن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ايمانداري جو مظاهرو ڪندا هئا ۽ انهن پنهنجي سرڪاري مليل عهدن جو ڪو خاص غلط استعمال نه ڪندا هئا، جهڙي طرح سنڌي مسلمان ڪري رهيو هئو، انهن هندو سنڌي جي مثبت انتظامي ڪارڪردگي جي ڪري سنڌ جي شهرن ۾ وڌيڪ ترقي ٿي ۽ اتي ماڻهن جي معياري زندگي ۾ بهتري ايندي رهي ۽ شهرن ۾ عام ماڻهن جي سهولتن لاءِ سرڪاري سطح تي بهتر ڊرينيج نظام، بهتر رستا ۽ روڊ صفائي جي خاص طرح سان ڌيان ۽ سرڪاري اسڪولن جو ٺهڻ تعليم جي ترقي لاءِ ۽ خاص ڪري صحت لاءِ اسپتالن جي قائم ٿيڻ تائين هڪ قسم جي بهتري Civic Soceity جوڙڻ لڳي، سنڌ جي خاص ڪري شهرن ۾ ڪراچي کان وٺي حيدرآباد. سکر، لاڙڪاڻو ۽ شڪارپور انهن ۾ رهندڙن جي اڪثريت انهن هندو سنڌي جي رهي هئي، جنهن جي ڪري انهن شهرن جي آبادي ڪري انتظامي ميونسپل حوالي سان به انهن جو ئي ڪنٽرول رهيو، باقي ٻهراڙي جي آبادي وارن علائقن ۾ سنڌي مسلمان جو سياسي، سماجي اثر رهيو، دنيا ڀر ۾ هڪ اهو تضاد ڪامن رهيو آهي ته شهرن ۽ ٻهراڙين جي وچ ۾ فرق هر حوالي سان، هن وقت تائين آمريڪا، فرانس ۽ انگلينڊ جهڙن ملڪن جي شهرن ۽ ٻهراڙين جي علائقن ۾ ترقي جي حوالي فرق اڄ تائين موجود رهيو آهي، اهو ان وقت سنڌ جي وڏيرن سياسي اڳواڻن جو هندو سنڌي سان سياسي اختلاف کي جنم هڪ قسم جو غير مناسب رويو هئو، شهرن ۾ عام طرح سان جديد طريقي سان ڪاروبار ٿئي ٿو، شهر ۾ رهندڙ ٻهراڙيءَ جو ماڻهو وڌيڪ ترقي پسند ٿئي ٿو ۽ انهن شهرن ۾ تجارتي حوالي سان وڌيڪ سرگرميون موجود هجن ٿيون، جنهن حوالي سان اهو فرق سماجي ۽ معاشي حوالي لازمي ٿي ويندو آهي، ٻيو ته ٻهراڙين ۾ عام ماڻهن جي سوچ گهٽ ترقي يافته ٿئي ٿي زرعي سماج جي حيثيت ۾، انهن جي سماجي آزادي اتان جي وڏيرن ۽ پيرن وٽ مرغوب رهندي آهي، ٻهراڙي جو رهندڙ ماڻهو وڌيڪ سست ٿئي ٿو، هن جا معاشي ذريعه محدود هوندا آهن، جنهن ڪري هن جي معاشي ۽ سماجي ترقي به سست ٿئي ٿي، ان کان علاوه ان وقت سنڌ جي ٻهراريءَ ۾ رهندڙ سنڌي مسلمان جنهن جو سماجي هڪ وڏيري جاگيردار وٽ رهي ٿو ۽ ان سماجي اثر جي ڪري، اهو ئي طبقو سياسي قوت بڻجي ٿو، جنهن جي مفاد ۾ اهو نه هوندو آهي ته ڪو اهڙو طبقو ترقي ڪري اسان جي طبقي سان ڪلهو ڪلهي سان ملائي ويهي ۽ هن جي جاگيردار طبقي جي سماج ۽ سياست کي نقصان پهچائي، انهيءَ ٻهراڙيءَ جي سماج ۾ رهندڙن جي سوچ به اهڙي ئي هوندي آهي، ڀلي اهو فرد ان وڏيري طبقي سان واسطو نه به رکي پر اهو متاثر ان وڏيري طبقي جي سوچ کان ٿيندو آهي، اهڙي قسم جي سوچ اڄ به سنڌ جي هر ٻهراڙيءَ جي ماڻهو سان سلهاڙيل آهي، اهو ڀلي هاڻي هڪ غريب هاري جي پٽ کان ترقي ڪري وڏي سرڪاري ڪنهن پوسٽ تي پهتو هجي، پر هن جي سوچ تي اثر ان وڏيرڪي نفسيات جي رهي ٿو.
جڏهن پاڪستان ٺهيو ۽ سنڌ پاڪستان جو صوبو ٿي نئين سڃاڻپ حاصل ڪيائين، پاڪستان ٺهڻ دوران سنڌ جي ان سنڌي مسلمان پاڪستان ٺهڻ جي حمايت ڪئي، هندو سنڌي جنهن جي ان ڳالهه ۾ ڪا به دلچسپي نه هئي، ته سنڌ ڪو پاڪستان جو حصو بڻجي، پر ان هندو سنڌ اڪثريت ڪانگريس جماعت جي سياسي حمايت ۾ هئو، پاڪستان ٺهڻ جي لاءِ هڪڙي سياسي مفڪر حمزه علوي نظريو ڏنو، جيڪو پاڪستان ۽ هندستان جي سياسي ۽ سماجي وڏن محقن رهيو آهي، جنهن تمام گهڻو هن خطي سياسي سماجي تاريخ تي لکيو آهي، هن چيو ته هو ته پاڪستان ملڪ هندستان ۾ رهندڙ مسلمانن جي هڪ نوڪر شاهي طبقي جي ضرورت آهر ٺاهيو ۽ ان طبقي ئي پاڪستان جي ٺهڻ ۾ ڪردار ادا ڪيو، مان هن سنڌ جي ان وقت سياسي حوالي سان حمزه علوي جي نظريي کي سنڌ جي صورتحال ۾ پرکڻ چاهيان ٿو، ته ڇا اهو حمزه علوي جو نظريو سنڌ جي هندو ۽ مسلمان آفيسر شاهي يا پگهاردار طبقي جو ڪو اثرائتون هئو يا نه، سنڌ جي اندر ڪي اهڙيون حالتون موجود ڪو نه هيون، سنڌي جي مسئلن ۽ هندو سنڌي جا پاڻ ۾ سماجي تعلقات مذهبي شدت پسندي کان مٿانهان هئا، اهڙو ڪنهن خاص قسم جي پگهاردار طبقن ۾ ان قسم جو ڪو تعصب موجود هئو، انهن مسلمان ۽ هندو سنڌين جي سرڪاري آفيسر شاهي ۽ پگهاردار طبقي جو سماجي ڳانڍاپو تمام گهرو هئو، خاص ڪري اهي سماجي، سياسي ۽ ادبي ڀلائي ترقي لاءِ خاص ڪري هندو سنڌين جو معاشري جي گڏيل ترقي لاءِ هڪ سنڌي مسلمان کان به گهڻو سماجي ڪردار هئو، اهڙي وڏن سنڌي پڙهيل لکيل سنڌي مسلمانن جو سياسي ڳانڍاپو مسلم ليگ جي نظرياتي سوچ سنڌ جي اندر تمام دير سان آئي، اها ڪجهه مخصوص ماڻهن طرفان جنهن مسلم ليگ کي سنڌ ۾ پير پاتو، جنهن جي به وڏي پئماني تي مخالفت ٿي هئي، جنهن جو ذڪر جي ايم سيد پنهنجي سياسي ڪتابن ۾ ڪيو آهي، جيڪو مسلم ليگ سنڌ جو بانيڪار هئو، اهڙي طرح حمزه علوي جي نظريي جي اهڙي ڪا سماجي شڪل موجود ڪو نه هئي سنڌ اندر، جڏهن ته سنڌ کي وڏو نقصان به انهيءَ ڪري پيو جنهن جو خال اڃان تائين سنڌي مسلمان نه ڀري سگهيو آهي، سنڌ جي ڪامورا شاهي جي حوالي سان پاڪستان ٺهڻ کان فورن بعد سنڌ جي آفيسر شاهي يا ڪامورا شاهي سنڌ اندر ئي اٽي ۾ لوڻ برابر وڃي بچيا، پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ جيڪو سنڌ جي ڪامورا شاهي کي نقصان پهتو، اهڙو پاڪستان جي ڪنهن به صوبي جي ڪامورا شاهي کي نه پهتو.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌ جي تاريخ جو اهڙو سماجي طبقو سنڌ کان هڪ ڌڪ ۾ ئي ڌار ٿي ويو، جيڪو سنڌي سماج جي تاريخ جو گر هئو، جيڪو وڌيڪ پڙهيل لکيل هئو، تمام گهڻي اڪثريت سان سنڌ جي اعليٰ انتظامي صلاحيتون رکڻ وارو، سنڌي ادب جو تخليقي ۽ محقق، وڏي معاشي حوالي ماهر Enterprinur بزنسي طبقو جيڪو سنڌي قومي سرمائيدار طبقو هئو، سنڌي سماج جو فلاح ۽ بهبود بهترين تعليمدان، تاريخ جا ڄاڻو، سنڌي جي وڏي شهري آبادي تي ٻڌل طبقو هڪ بهتر سياستدان ۽ سماجي ورڪر، انهن جي اولاد جيڪي هڪ بهترين صلاحيتن وارو نوجوان طبقو جيڪو اڳتي هلي سنڌي ايندڙ نسل جي رهنمائي ڪري هان، ۽ سنڌي سماج کي دنيا ۾ تبديل ٿيندڙ حالتن پٽاندر ترقي وٺرائي هان، اهڙو سنڌي هندو سنڌي سماج جو سنڌ کان پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ الڳ ٿي ويو، جيڪو پوءِ سنڌي سماج ڪڏهن تيار نه ڪري سگهيو ۽ تبديل ٿيندڙ حالتن ۾ سنڌ کي اڳتي وٺي هلڻ جي سگهه هميشه لاءِ وڃائي ويٺا، ان جي ابتڙ سنڌ جي اندر هندو سنڌي جي جڳهه تي اهڙا غير سنڌي سنڌ ۾ آيا، جنهن سنڌ جي مخالفت ڪئي، سنڌ دشمني جو ڪردار ادا ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا.
ورهاڱي کانپوءِ سنڌ جا ڪامورا شاهي باقي نه هجڻ برابر ٿي بيٺي، سنڌ جي سڀني سرڪاري ادارن ۾ اڪثريتي غير سنڌي آفيسر آندا ويا، اهي سنڌ جي وڏن شهرن کان وٺي سنڌ جي ننڍن شهرن سکر، لاڙڪاڻو ۽ خيرپور تائين هر سرڪاري ادارن ۾ غير سنڌي آفيسر شاهي آيا، جن سرڪاري ادارن کي سنڌي سماجي ترقي لاءِ بلڪل ئي استعمال نه پئي ڪيو نه وري سنڌي ماڻهن جي معياري زندگي کي بهتر بڻايو پئي، ملڪ اندر ادارن برطانوي دور کان به بدتر ثابت ٿيا، سنڌي ماڻهن جي مسئلن کي گهٽائڻ بجاءِ وڌائي ڇڏيو، سنڌي عام ماڻهو پنهنجو پاڻ کي هڪ ٻئي نمبر جو شهري سمجهڻ لڳا، برطانوي دور ۾ به سنڌي عام ماڻهن جو اهو احساس هئو، ته هنن کي سماجي تحفظ مليل آهي پر 50 ۽ 60 ڏهاڪي ۾ سنڌي ماڻهن مان اهو احساس تحفظ ختم ٿي ويو، اهو ٻن طريقن سان ٿيو، هڪڙو ته انهن سرڪاري ادارن ۾ عدم تحفظ ختم ڪيو ۽ ٻيو وري سنڌي وڏيرن کان انهن عام سنڌي ماڻهو کي يرغمال بڻائي ڇڏيو، اهو سلسلو سنڌي ماڻهن لاءِ وڏي عرصي تائين هليو، جنهن ۾ سنڌي عام ماڻهن جي سماجي پسماندگي وڌي، انهن سماجي ادارن وري انهن کي هڪ قسم جي بيٺڪيتي دور ياد ڏياري ڇڏيو، شروع جي ٽن ڏهاڪن ۾ پاڪستان ۾ سنڌ جون سياسي ۽ معاشي حالتون سنڌين کي انهن جي حقن کان محروم ڪري ڇڏيو هئو، انهيءَ ٽن ڏهاڪن جي دوران سنڌي ماڻهن ۾ احساس محرومي تمام گهڻي شدت سان پيدا ٿي.
جڏهن وري ڪجهه سنڌي آفيسر ۽ ڪامورا هئا به ته انهن کي اهڙو سياسي ۽ انتظامي يرغمال بڻايو ويو، جو هنن سنڌ جي لاءِ ڪو به ڪردار ادا نه ڪيو، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي انتظامي فيصلن جي حوالي سان آزاد هئا ئي ڪو نه، جو هو ڪي انهيءَ پوسٽن تي رهندي ڪو سماجي ۽ عام ڀلائي جو ڪم ڪن، ايوب جي آمريت دوران سڀ انتظامي ۽ سماجي ادارن جو آخري فيصلو اهي پاڻ ڪندا هئا، سنڌ ۾ هڪڙي قسم جي ون يونٽ خلاف سياسي ۽ سماجي تحريڪون هلي رهيون هيون، سويلين ادارن جو آمريتي دورن ۾ باقي حيثيت به نه هوندي آهي، هن ملڪ جي تاريخ ۾ سنڌ ۾ اڪثر وڏيرن کي رول ڏنو ويو هئو، ايوب جي دور دوران اهڙي طرح سنڌ جي سنڌي ڪامورا شاهي هڪ ته ٺهي ڪو نه ۽ نه وري ڪا اها ميچوئر ٿي سگهي، جو هو سنڌي سماج جي ترقي ڪرائي سگهي، يا انهن سماجي ادارن کي وڌيڪ فعال به نه ڪرڻ ڏنو ويو، سرڪاري سطح تي، نه وري پاڪستان ۾ ڪا بهتر انداز ۾ چٽا ڀيٽي ۽ ميرٽ جي بنياد تي ڀرتي جو ڪو نظام بهتر ڪيو ويو هئو.
سنڌ جي اندر سياسي تبديلي جي شروعات تڏهن ٿي، جڏهن هنن جو سنڌي پهريون ڀيرو وزيراعظم ٿيو، ذوالفقار علي ڀٽو جنهن کانپوءِ سنڌين کي پهريون ڀيرو اهو احساس ٿيو ته هاڻي سنڌ کي سماجي ۽ معاشي حوالي سان انهن جو ازالو ٿيندو، اهو به هڪ خواب ئي ثابت ٿيو سنڌي ماڻهن لاءِ، سنڌ جي عوام تمام گهڻي توقع پئي ڪئي، ته پ پ پ جي حڪومت کان سنڌي هجڻ جي ناتي، جيڪو گهڻو ته سنڌي ماڻهن کي ڪجهه نه مليو، پر سنڌي کي ڪجهه نه ڪجهه اڳ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ مليو، پ پ جي حڪومت دوران سنڌي سرڪاري نوڪرين ۾ اچڻ شروع ڪيو، سنڌي آفيسرن جون ترقيون ٿيون، سنڌين پهريون ڀيرو صوبي جي وڏين انتظامي پوسٽن تي اچڻ شروع ڪيو، سنڌ صوبي جي سرڪاري ادارن ۾ سنڌين جي نوڪرين ۽ آفيسرن جو تناسب وڌيو، سنڌي ماڻهن جو احساس محرومي گهٽي ته هنن جي سنڌ صوبي جي ادارن ۾ انتظامي ڪم ڪار جلد ٻڌا ويندا ۽ انهن جو ترت حل ڪڍيو ويندو، ان وقت سنڌي ماڻهن سنڌ ۽ پاڪستان جي اهڙن ادارن ۾ نوڪريون ڪرڻ لڳا، جنهن سنڌي ماڻهو ڪڏهن تصور به ڪندا هئا، جهڙوڪ اسلام آباد جهڙي شهر ۾ سنڌي ماڻهن کي نوڪريون ڏنيون مليون، جنهن جي سنڌ جي عام ماڻهن ۾ پي_پي تمام گهڻي مقبول ٿي ۽ ٻي ڪا به اهڙي سنڌ اندر سياسي جماعت پنهنجا پير نه کوڙي سگهي، پي پي جي مقابلي ۾ اهڙي طرح سنڌي عوام جي هن ملڪ ۾ ڪجهه قدر احساس محرومي گهٽي، پي پي جي پهرين دور حڪومت ۾ جيڪي سنڌي ماڻهن ڪامورا شاهي جو حصو ٿيا، هن ملڪ ۾ انهن ڪنهن حوالي سان ماضي جي ڀيٽ ۾ تعداد ته وڌيو پر انهن سنڌي ڪاموراشاهي سنڌي ماڻهن جي سماجي بهتري لاءِ ڪو خاص ڪردار ادا نه ڪيو، رهندو انهن سنڌ صوبي جي ادارن جي ڪرپشن ذريعي وڌيڪ تباهي ۽ بربادي پئي ڪندو رهيو، انهن جو هڪڙو خاص سبب اهو هئو، جو جن ماڻهن کي اهي نوڪريون ڏنيون ويون اهي سنڌ جي وڏير شاهي جي اولاد ۽ پٽن کي ڏنيون ويون، باقي عام ماڻهن کي جيڪي گهٽ پڙهيل هئا، يا وري غريب هارين جو اولاد هئا، انهن کي هيٺين قسم جون نوڪريون مليون، جنهن ۾ ڪلارڪي ۽ ماستري وغيره، جنهن ۾ وڏو سماجي ڪردار ادا ڪرڻ انهن جي وس جي ڳالهه نه هئي، انهيءَ پي پي جي دور ۾ پوءِ سنڌ صوبي جي سرڪاري ادارن ۾ اهم سيڪريٽرين يا آءِ جي يا ڊي جي جهڙن عهدن تي پوءِ به غير سنڌي يا ٻين صوبن کان واسطو رکڻ وارا قابض رهيا، جيڪي سمورن ادارن جي پلاننگ ۽ منصوبابندي انهن جي هيٺ رهندي آئي آهي، هن موجوده دور ۾ به، جنهن جو سنڌي معاشري تي تمام گهرو منفي اثر پوندو رهيو آهي.
انهي شروع واري دور ۾ به پي پي جي حڪومت سنڌ جي ادارن ۾ ميرٽ جي بنياد تي ڀرتيون ڪرڻ کي اهميت نه ڏني، جنهن جي ڪري سنڌ صوبي جي ادارن جي ڪارڪردگي متاثر ٿي ۽ انتظامي سطحه تي سماجي بهتري لاءِ انهن ادارن ڪم نه ڪيو، شروع ۾ ته وڏي اڪثريت انهن سنڌي آفيسرن جي چڱي طرح آفيس جو ڪم نه پئي ڪرڻ چاهيو، صرف انهيءَ لاءِ انهن جي خاندان جو پي پي جي حڪومت سان سياسي واسطو آهي، يا انهن آفيسرن جو پيءُ يا ڀاءُ پي پيءَ جو منسٽر آهي، يا ڪو MNA يا MPAهئو، اهڙي طرح ان وقت کان سنڌ جي ادارن ۾ اڪربا پروري ۽ ڪرپشن جو دور شروع ٿيو ۽ انهن ادارن سنڌي سماج جي ترقي ۽ بهبود لاءِ ڪو به اهڙو اهم ڪردار ادا نه ڪيو، پي پي جي ان پهرين دور ۾ ميرٽ نه ٿي، انهن ماڻهن کان ڪم نه ورتو ويو، انهيءَ جا ڪجهه سبب هئا ته سنڌ جي ماڻهن جي تعليم پوئتي پيل هئي، گهڻي وقت کانپوءِ انهن جي سياسي حڪومت آئي، عام ماڻهو هر طرف اميدون رکي تڪڙي مدد لاءِ نهاري رهيا هئا، اهڙن سماجي ۽ سياسي حالتن ۾ حڪومتن کان غلط ڪم ٿي ويندو آهي، بهر حال انهيءَ 80ع جي شروع ۾ سنڌي بيوروڪريسي ٺهڻ شروع ٿي، جنهن جو اڳتي هلي ڪري ڪافي تعداد وڌيو، انهن جي پنهنجي صوبي اندر پر هڪڙي ڳالهه اهم اها به رهي ته ان سنڌي آفيسر کي انهن ادارن ۾ ڪم ڪرڻ خودمختياري نه ملي، نه وري انهن پنهنجي پوزيشن تي ڪم جي صلاحيتن جو مظاهرو ڪيو، نه وري اهي سنڌي ڪامورا سنڌ صوبي جي ادارن کي خودمختيار بڻائي سگهيا، انهيءَ جو سبب انهيءَ ڀرتي جو طور طريقو به هئو جو سياسي ڀرتي ٿي ڪري اڳتي آيا، ۽ اهي سياسي حوالي سان ئي ڪم ڪندا رهيا، اهي ڪڏهن غير سياسي ٿي نه سگهيا، اهڙو لقاءَ تي پاڪستان جي هر صوبي جي آفيسر شاهي جو هئو، پر سنڌ ۾ 16 آنا سرڪاري آفيسرن جي وابستگي سياسي رهندي پئي آئي، جڏهن وري سياسي دور مٽيو جنرل ضياءَ جي آمريت آئي ته سنڌ جي ڀرتي ٿيل سوين آفيسرن کي نوڪرين تان لاٿو ويو، جنهن جو سرڪاري تعلق پي پي سان هئو، باقي جيڪي بچيا انهن پنهنجو پاڻ کي ضياءُ جي خوشنودي ظاهر ڪري پنهنجون نوڪريون بچايون ۽ سنڌ جي عوام دشمني جو ڪردار ادا ڪيو، سنڌي ڪامورن کي به سنڌ جي تاريخ ۾ ظاهر ڪرڻ گهرجي ته ڪهڙيون انهن ڪامورن سنڌ جي ادارن سان دشمنيون ڪيون، سنڌ جا ان وقت ڪجهه ڪامورا تعريف جي لائق به آهن، جن ضياءُ جي آمريت جي ايجنڊا تي ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪيو هئو، ان وقت هڪ اهل قلم ڪانفرنس ڪوٺائي وئي هئي، ضياءُ جي طرفان جنهن ۾ سنڌ جي تمام وڏن اديبن ۽ دانشورن کي به دعوتون اماڻيون ويون هيون، جنهن ۾ علي بابا ۽ سنڌ يونيورسٽي جو پروفيسر ظفر حسين شاهه وڃڻ کان انڪار ڪيو هئو، باقي جن کي دعوت ملي ان ڪانفرنس ۾ اهي سڀ جو سڀ شامل هئا.
جنرل ضياءُ جي آمريت ۾ سنڌ صوبي جي تقريبن انهن سماجي ۽ معاشي ادارن جي ڀينگ ٿي، انهن ادارن ۾ ويٺل سنڌي ڪامورن کان اهڙو ته ڪم ڪرايو ويو جنرل ضياءُ جي دور کانپوءِ انهن سنڌي ادارن سنڌي عوام جي ترقي ۽ بهتري لاءِ ڪم ڪرڻ ئي ڇڏي ڏنو، نتيجن سنڌ جو ادب، ڪلچر، معيشت، تعليم ۽ سماجي ترقي ٻيهر ڪر نه کڻي سگهيو، رهندو انهن ادارن جي انتظامي ڪم يا سماجي ڪردار مڪمل تباهه ۽ برباد ٿي ويو. جنرل ضياءُ جي آمريتي دور ۾ سنڌي ڪامورن پاڻ وڪڻي ڪري سنڌ دشمنيءَ جو ڪردار ڪيو باقي ڪجهه ايماندار آفيسرن کي گهر ويهاريو ويو. اهڙي طرح جنرل ضياءُ جي آمريتي دور ۾ سنڌي عوام جون سماجي ۽ معاشي تڪليفون وڌيون، سنڌ ۾ مختلف قسم جو عوامي احساس محروميون به وڌي ويون، اهو گهڻو ڪجهه سنڌ جي ڪامورا شاهي جي ڪري ٿيو ۽ انهن کان ئي سنڌي عوام دشمني جو ڪردار ادا ڪرايو ويو، ان وقت سنڌ جي ڪامورا شاهي مزاحمت ڪري پئي سگهي، سنڌي ادارن جي بهتري لاءِ پر ان جو هڪڙو خاص سبب اهو هو ته سنڌ جي ڪامورا شاهي جيڪي گهڻي تڻي انهن جاگيردار سياستدانن جي اولاد جي هئي، انهن وٽ اها اهليت موجود ئي ڪو نه هئي، ۽ اهي پنهنجي ڪلاس جي مفاد جي لاءِ ئي ڪم ڪري رهي هئي، جنهن جي ڪري انهن سنڌي ڪامورن کي سنڌي عوام جي ڀلائي ۽ ترقي لاءِ ڪو به Siprit موجود ڪو نه هئو، جنرل ضياءُ جي آمريتي دور کان پوءِ اهي سماجي ۽ معاشي ادارا هميشه لاءِ ئي ڪرپشن جي ڪلچر ۾ هليا ويا، انهن ادارن جي بهتري لاءِ سنڌي عوام ۽ سنڌ جي سول سوسائٽي ڪو بهتر ڪردار ادا ڪرڻ ۾مڪمل ناڪام وئي، جڏهن ته سنڌ جي ادارن ۾ بهتري لاءِ گنجائش موجود رهندي آئي آهي، پر ڪي سنجيده سماجي ڌريون اڳتي اچن هان ۽ انهيءَ سرڪاري ۽ انتظامي ادارن ۾ ويٺل ڪامورن جي ڪارڪردگيءَ حوالي سان تنقيد ۽ مزاحمت ڪن هان ته انهن م ڪجهه بهتري جي اميد موجود هئي، ته اهو افسوس سان چوڻو ٿو پوي، ته اهڙو ڪم اڄ ڏينهن تائي سنڌ جي پڙهيل لکيل يا سول سوسائٽي جي ايجنڊا ۾ اهم ٿي نه سگهيو آهي، انهن سڀني سنڌ صوبي جي ادارن ۾ بهتري آڻن جي ضرورت آهي، اهو ڪم صرف هڪ مسلسل سول سوسائٽي جي پريشرسان ممڪن ٿي سگهيو پيو.
جنرل ضياءُ جي يارنهن سال آمريت جي ڪاري دور جي گذرڻ کانپوءِ سنڌ ۽ پاڪستان جي اندر هڪ دفعو وري پي پي جي حڪومت آئي، ذوالفقار ڀٽي جي ڌيءُ بينظير ڀٽو جيڪا پاڪستان جي وزيراعظم ٿي، سنڌ جي عوام هڪ دفعو ٻيهر توقع ڪئي، ته سنڌي عوام کي سماجي ۽ معاشي حوالي سان ڪجه قسم جو رليف ملندو، اهي سڀ سنڌ صوبي جا معاملات ٺيڪ ڪرڻ جي ضرورت هئي، انهن سنڌي ادارن ۾ خاص بهتري آڻڻ جي ضرورت هئي، جنهن جي ذريعي ئي عام عوامي ڀلائي جي ڪم کي پورو ڪري سگهجي پيو، پر پي پي هن ٻئي دور حڪومت ۾ به ان روايتي انداز ۾ حڪومت ڪئي، ساڳين ڪامورن کي انهن ادارن ۾ ڪم ڪرڻ ڏنو ويو، جنهن جي عوامي ساک ۽ وقار بلڪل به نه هئو، سنڌي عوام ۾ تڏهن به انهن ڪامورن کي اوليت ڏني وئي، پي پي جي دور ۾ انهن ادارن ۾ ڪرپشن جاري ساري رهي، سنڌ اندار ڪنهن به قسم جي ميرٽ تي ڀرتيون ڪرڻ ڄڻ پي پي جي ايجنڊا ۾ نه هئو، ساڳئي انداز ۾ انهن منسٽرن ڪم ڪيو، جيئن ڪي وڏيرا ڪندا آهن، سنڌي عوام جنهن پي پي جي سياسي ۽ پاڪ ستان جي جمهوريت جي بحالي لاءِ گهر ٻار ڇڏي جنرل ضياءُ جي آمريت سان ٽڪراءُ کاڌو، سوين سنڌي عام ماڻهن کي جيلن ۾ وڌو ويو، جڏهن پيپلزپارٽي جي حڪومت آئي ته انهن عام سنڌي ماڻهن ۽ ڪارڪنن جو ڪو به نه ازالو ٿيو ۽ نه ئي انهن جون سماجي حالتون بهتر ٿيون، پي پي ان دور ۾ به سنڌي ڪاموري کي بهتر نه بڻايو، اهي ڪرپٽ ئي رهيا، پي پي جي ان دور انهن امن امان ۽ ڪرپشن جي الزام هيٺ حڪومت کي ختم ڪيو ويو ۽ وري عام چونڊو ٿيون نواز شريف جي حڪومت آئي، هن دور ۾ نواز شريف پي پي جي سياسي دشمني ۾ سنڌ جي انهن انتظامي ادارن جي حالت خراب ڪئي وئي، انهن ادارن ۾ صوبي ٻاهران ڪامورا گهرايا ويا، انهن پي پي جي سياسي واسطو رکندڙ ڪامورن کي گهر ويهاريو ويو، سنڌ صوبي جي سرڪاري ادارن ۾ غير آئيني ڀرتيون ٿيون، ميرٽ جي معيار کي قتل ڪيو ويو، سنڌي نوجوان سان ٻه اکيائي ڪئي وئي، نوڪريون نه ڏيڻ هڪ قسم جو، پر سنڌي نوجوانن کي پنهنجي سنڌ جي ادارن ۾ اوپرو بڻايو ويو، انهيءَ دور نواز شريف ۾ سنڌي ڪامورن پنهنجون سياسي وفاداريون مٽايون، صرف پنهنجي ذاتي ڪرپٽ مفاد لاءِ سنڌي سرڪاري ادارن جون ڪارڪردگيون بلڪل به نه رهيون، نه ئي ڪو عوامي سطح تي انهن ادارن ڪو ڪم ڪيو، سواءِ ڪرپشن جي، وري ٽيون دور آيو، پي پي جي سرڪار جو سنڌ ۽ پاڪستان ۾ ڪنهن به قسم جي بهتري نه آئي اهي سنڌي ڪامورا ۽ سنڌ صوبي جي وزيرن اهڙو ته لٽيو، ڄڻ هنن کي ڪجهه وقت لاءِ ٽائيم آهي، ته هو مال ميڙي وٺن ۽ وري ناهي ملڻو انهن کي انهيءَ دور ۾ ته پي پي حڪومت ڪرپشن جي حد ڪري ڇڏي، ميرٽ جو تصور کان به ڳالهه چڙهي وئي هئي، هي اهڙو دور هئو سنڌ ۾ جنهن وقت سنڌي نوجوان وڏي اڪثريت سان يونيورسٽيز مان ڊگريون حاصل ڪيون ۽ نوڪرين لاءِ ڦرندا وتندا هئا، ادارن جي ٻاهران انهن تعليم يافته سنڌي نوجوان جي عزتون ڪندا هئا، اهي سنڌي ڪامورا ۽ نوڪري وٺڻ لاءِ انهن نوجوانن کي انهن سرڪاري ادارن مان سنڌي ڪامورن جي طرفان ڌڪا مليا، جنهن ۾ سنڌي نوجوان بيحد مايوس ٿيو، انهن پنهنجون ڊگريون ساڙي احتجاج ڪيو، ۽ وڏي پئماني تي سنڌي پڙهيل لکيل بيروزگاري سبب خودڪشي ڪرڻ لڳا، وڏي سنڌي پڙهيل لکيل نوجوان نشي جي ور چڙهي ويو ۽ سنڌي عام ماڻهو پنهنجي اولاد کي اعليٰ تعليم ڏيڻ کان مايوس ٿي ويا، جنهن جي ڪري اڳتي هلي ڪري سنڌ جي تعليم کي ڪاپاري ڌڪ رسيو ۽ صوبي جي تعليم پرائڻ ۾ تعداد گهٽجي ويو، سنڌ جي تعليم پوئتي پئجي پئي، انهيءَ دور حڪومت ۾ پي پي جي حڪومت هر نوڪري ميرٽ بجاءِ پئسن تي وڪڻڻ لڳا، هر منسٽر پنهنجا هر سنڌ جي ضلعي سطح تي ايجنٽ مقرر ڪيا، ته هو ماڻهن کان هر نوڪري لاءِ پئسا وٺن ۽ انهن کي پهچائن ته نوڪري ڏني ويندي، هر وزير ائين ئي ڪيو، انهيءَ طريقي سان سنڌي نوجوان کي نوڪريون ته مليون، پر پوءِ انهن نوڪرين جي ذريعي پئسا ڪمائڻ شروع ڪيا، ڀلي هو ڪهڙي به سرڪاري اداري ۾ پوزيشن تي ويٺل هئو، انهيءَ ۾ اهو احساس آيو ته هن اها نوڪري پئسا ڏئي ورتي آهي، ته هو ڪرپشن ڪندو، انهيءَ بدلي انهيءَ پوري صورتحال جو نتيجو اهو نڪتو جو سنڌي سوسائٽي پوري ڪرپٽ ۽ وڏي پئماني تي سماجي مافيائون ٺهي ويون، هر ادارو سنڌ جو نانگ بڻجي ويو، جيڪو به عام ماڻهو ڪم ڪار لاءِ ويو پئي، ان جو ڪم سواءِ رشوت جي ناممڪن ٿي ويو، اهو ڪم ڇو ڀلي جائز هجي يا ناجائز، اهڙي طرح سنڌي سماج جي سڃاڻپ مڪمل طرح سان ڪرپٽ بڻجي وئي، عام غريب ۽ پورهيت سنڌي جو معيار زندگي ۾ انتهائي برو ۽ پسمانده ٿي ويو، جنهن جو دادو نه فرياد!
جڏهن 1997ع ۾ نواز شريف جي حڪومت آئي ۽ پي پي جي حڪومت ڪرپشن جي بنياد تي 1996ع ۾ ختم ڪئي وئي ته نواز شريف سنڌي ماڻهن کي پئسن تي مليل نوڪريون هڪ ئي ڌڪ ۾ ختم ڪري ڇڏيون، هزارن جي تعداد ۾ هر سنڌ صوبي جي سرڪاري ادارن مان سنڌي نوجوانن کي بيروزگار ڪري ڇڏيو، Down sizing پاليسي تحت جنهن جو ڪو ازالو نه ٿيو، سنڌي نوجوانن، انهيءَ پوري صورتحال ۾ سنڌ جي آفيسر شاهي جي ارتقا وائڙي رهي اها ڪڏهن ميچوئر نٿي سگهي، اهڙي طرح سان پوري ملڪ پاڪستان ۾ ڪامورا شاهي جي سڃاڻپ هڪڙي سياسي جماعتن تحت ٿيڻ لڳي ۽ انهن آرمي جي ڪامورا شاهي وري الڳ سڃاڻپ آهي، جنهن جون همدردريون آرمي سان هونديون آهن، جڏهن به ملڪ ۾ آرمي ۽ مارشل رول جي انتظام هوندا آهن، ته پاڪستان ۾ مارشل لا اچي ۽ انهن کي انهن ادارن جون سربراهيون لٽن، اهڙن ڪامورن جو پاڪستان ۾ تعداد تمام گهڻو آهي، خاص ڪري سنڌ ۾ ته ٻين کان به وڌيڪ آهي. 1999ع ۾ پاڪستان ۾ آئين کي ختم ڪري نواز شريف کي معضول بڻائي پاڪستان ۾ آرمي چيف جنرل مشرف مارشل لا کي نافذ ڪيو، مشرف جو تعلق سنڌ صوبي سان هئو ۽ هو هڪ نسلن مهاجر هئو، جنهن جون اوليتون ۽ همدرديون مهاجر نسل جي ماڻهن سان هيون، انهيءَ ڪري هن سنڌ جي ادارن ۾ مهاجر ۽ MQM جي سياسي جماعت جي ڪامورن کي تمام وڏي اهميت ڏني ۽ سنڌ جي هر سرڪاري اداري ۾ مهاجر ۽ اردو ڳالهائيندڙ ماڻهن کي رکيو ويو، انهيءَ وقت ايم ڪيو ايم سنڌ جي وڏي سياسي جماعت ۽ سنڌ اندر سياسي قوت ايم ڪيو ايم کي ٺاهيو ويو، ايم ڪيو ايم جي هر سنڌ صوبي جي سياسي ۽ انتظامي حوالي اڇي ڪاري جي مالڪ بڻي، جنهن وڏي پئماني تي سنڌي ڪامورن کي هٽائي، انهن جي جڳهه تي اردو ڳالهائيندڙ ڪامورن کي آندو، انهيءَ دور ۾ سنڌي ڪامورن کي ڪنهن به قسم جون سرڪاري ترقيون نه مليو، نه وري انهن کي ڪم ڪرڻ جو ڪو Space پئي مليو، اهو پهريون دفعو هئو، سنڌي ڪاموري لاءِ جنهن کي اهو احساس ٿيو ته سنڌي ڪامورن کي سنڌ صوبي جي ادارن ۾ تفريڪ ٿي رهي آهي، انهن کي سنڌي هجڻ جي ناتي انهن کي پوئتي رکيو ٿو وڃي، پر ان سنڌي ڪاموري جي ان احساس ڪو گهڻو ڪم نه ڏيکاريو، ڇاڪاڻ ته انهن جي اهليت کان وٺي انهن جي طبقي تائين، اهو ممڪن ڪو نه پئي ٿيو ته هو ڪي وڏي جرئتمندي سان هو عام سنڌي ماڻهن جي لاءِ ڪم ڪن، سنڌي سماج جي ترقي لاءِ مشرف جي نون سالن جي دور کانپوءِ وري پيپلزپارٽي جي حڪومت آئي، هن ملڪ ۾ اها به زرداري جي قيادت ۾، سنڌ ۾ هن وقت پيپلزپارٽي 2008ع کان حڪومت ڪري رهي آهي، جنهن عام سنڌي ماڻهن کي ٽڪي جو فائدو نه پهتو آهي، سماجي معاشي حوالي سان ويتر هن پيپلزپارٽي جي دور حڪومت ۾ سنڌ جو سڀ کان وڏو سياسي، سماجي ۽ معاشي نقصان ٿيو آهي، جنهن جو ڪو ويجهڙ مستقبل ۾ سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حوالي سان جو پورائو ٿي سگهي، پيپلزپارٽي هن زرداري جي اڳواڻي ۾ سنڌ جا تاريخي نقصان ڪيا آهن، جنهن جي به ڪنهن سنڌي دانشور کي ان جي سڌ هجي، ايندڙ وقت شايد انهيءَ زرداري جي ڪيل سنڌ جو نقصان بهتر ڪاٿو لڳائي.
هن وقت انٽرنيشل ٽرانسپرنسي جي سروي ۽ رپورٽ مطابق پاڪستان ۾ سڀ کان وڌيڪ ڪرپشن ۽ لاقانونيت سنڌ صوبي ۾ ٿي رهي آهي، سنڌ جي ڪامورا شاهي پنهنجي تاريخي حوالي سان نااهليت ۽ سنڌي سماج دشمن ڪردار نڀائيندي اچي پئي، سنڌ صوبي جي سڀني سياسي ۽ سماجي ادارن ۾ ڪرپشن ماضي جي سڀني رڪارڊن کي ٽوڙي ڇڏيو آهي، سنڌ جو ڪو به اهڙو سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارو نه بچيو آهي، جنهن ۾ ڪرپشن نه ٿيندي هجي، پيپلزپارٽي جو اهوئي انداز ۽ رويو آهي، ماضي وانگي ميرٽ لاءِ ادارن ۾ خاندان جو خاندان، قبيلن جا قبيلا ڀرتي ڪيا وڃن ٿا، جيڪو سنڌي سماجي ادارن سان دشمني ٿي رهي آهي، هن وقت انهن مافيائي ڪامورا شاهي جو ڪو به رستا روڪ نه ڪري رهيو آهي،سنڌ ۾ جنهن تمام گهڻو سنڌي سماجي ۽ معاشي نقصان ٿيندو، انهيءَ لاءِ سنڌ جو سياسي سماجي ڌريون اڳتي اچن ۽ انهن دشمن سنڌ ڪامورن جي مزاحمت ڪرڻي پوندي، خاص ڪري سنڌي ميڊيا کي يا سنڌ جي سول سوسائٽي انهن سرڪاري يا غير سرڪاري ادارن ۾ ڀرتيون ميرٽ تي ڪرايون وڃن، ڪنهن به اداري ۾ ڪامورن جون مقرريون سياسي بنيادن تي ڪرڻ کان روڪيو وڃي، اهي جو ڪامورا ادارن ۾ ويهي ڪرپشن ڪري رهيا آهن، انهن کي روڪڻو پوندو، انهن کي عوام اڳيان ظاهر ڪرڻو پوندو، سنڌي سول سوسائٽي خاص ڪري اڳتي اچڻ کپي، سنڌ جي بهتر حڪمراني قائم ڪرڻ لاءِ ۽ انهن ادارن کي سماجي ترقي جو ڪردار نڀائڻ هڪڙي اهڙي قسم جي سڀني ادارن جي Accountancy قائم ڪرائي وڃي، صرف لفظي تنقيد کان هاڻي ڳالهه چڙهي وئي آهي، انهن سرڪاري ادارن ۾ ڪامورن جو گهيراءُ ڪرڻ کپي نه ته معاملا ٺيڪ نه ٿيندا، انهن ڪامورن کان الله جي نالي بهتر ڪم وٺڻ کان ڳالهه چڙهي وئي آهي.