انساني شعور جي ترقي ۽ سماجي تبديلي
جڏهن انهيءَ سادي ۽ فطري انساني سماج ۾ ڪنهن ماڻهو ته اهي ضرور سوال اڇلايا، جنهن انهن ماڻهن جي لاشعور ۾ ڄڻ ڪو رخنو پئدا ڪري ڇڏيو هجي، انهن انسانن جي پوري ملڪيت انهن جو لاشعور هئو، شعور ته نه هجڻ جي برابر هئو، انساني تاريخ هڪڙي قسم جي لاشعور ۽ شعور جي تضادن جي آهي، هميشه شعور لاشعور کي بنياد بڻائي، ان تي ڳالهايو آهي، انساني فڪر ۽ فلسفا به انهيءَ شعور ۽ لاشعور جي ارد گرد ڦرن ٿا، جيڪڏهن اڄ به انساني تاريخ مان لاشعور کي ڪڍي پاسي ڪيون ته باقي ڪا شعور جي اهميت نٿي رهي، هڪڙو قدم به شعور انسان جو اڳتي نٿو وڌي سگهي.
ان وقت اهي سوال جيڪي انهن ماڻهن کان پڇيا ويا هئا ته اهي شعوري هئا ۽ اهو انساني سماج ان وقت گهڻو تڻو لاشور تي ٻڌل هئو، جيڪو انهن کي ورسي ۾ ملندو آيو هئو، نسل در نسل جڏهن لاشعور ماڻهن جي شعور کي بيدار ڪيو ويو ته هنن جي لاشعور ۾ هڪڙي وڏي قسم جي حرڪت آئي، جنهن جي ڪري انهن انساني سماج ۾ رهندڙ ماڻهن پنهنجي پوري لاشعور ۽ ماضي کي نئين سر سوچڻ ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ کوڙ سارا تضاد نظر آيا، انهن ماڻهن کي انهن ۾ گهڻي حد تائين انهن مخصوص فردن جي سوچ جو اثر ٿيو، جن انهن سوال کي انهن اڳيان اڀاريو هو ۽ عام ۽ اڪثريت سان انهن ماڻهن انهن فردن جي سوچ کي قبول ڪيو، انهيءَ لاءِ ته انهن فردن ئي انهن سوالن کي تخليق ڪيو آهي ۽ اهي ئي فرد انهن جو بهتر جواب ڏئي سگهن ٿا، جڏهن انهن مخصوص فردن انهن سوالن جا جواب ترتيب ڏنا، تڏهن انهن جوابن جي وقت گذرڻ سان ضرور تبديليون آيون، انهن سوالن جو جواب ڏيڻ وارن انهن ڪجهه سوالن جو جواب ڪجهه ضرور فهم مطابق ٻڌل هئا پر گهڻا جواب ته ٺاهيا ويا هئا انهن سوالن جا.
اهڙي طرح سان شروع ۾ انهن انساني سماج جا سوال فڪر جي حوالي سان هئا ته هي ڪائنات ڪنهن ٺاهي ۽ ڪيئن ٺهي آهي؟ انساني زندگي ڀلا ڪهڙي بلا آهي؟ انسان زندهه ڪيئن ٿئي ٿو ۽ مري ڇو ٿو؟ اهي سوال ان وقت جي انهن فردن طرفان اٿاريا ويا هئا، اهي فرد اڳتي هلي ڪري انهيءَ سماج جا وڏا ڏها ۽ اڪابر مڃيا ويا، حقيقت ۾ انهن مان ڪجهه ماڻهو تمام وڏا ڏاها هئا، جنهن انهن سوال جا جواب پنهنجي حوالي سان فلسفياڻا، ڏاهپ ۽ عقلي دليلن تي ٻڌل هئا، انهيءَ تاريخي سلسلي کي اڳتي وڌايو ويو، ڇاڪاڻ ته هاڻي اڳتي هلي ڪري انهن سوالن جي جواب کي منهن ڏيڻو پيو انهن مختلف سماجي دورن ۾ انهن جواب جو ته گهڻو تڻو سماجي اثر پوڻ شروع ٿي ويو، جنهن تي سماجي اختلاف وڌيا ۽ سماج انهن ڏنل جواب تي ونڊجي ورهائجي ويو،انهن مان گهڻا جواب ته غير عقلي ثابت ٿيا اڳتي هلي ڪري، جنهن جا اثر اڄ جي جديد دور تائين جاري ساري آهن، جيڪي نظريا بڻجي ويا ۽ انساني سماج جا دشمن ثابت ٿي بيٺا آهن، انهن انساني فڪرن انساني سماج ئي بدلائي ڇڏيو، جيڪو رڳو ماٺار ۾ سماج پيل هئو، جڏهن سوال انساني سماج ۾ آيا ته انساني فطري سماج تبديل ٿي غير فطري سماج جوڙڻ لڳو، جنهن ۾ هزارين ديوتا، هزارين عقيدا ٺاهيا ويا ۽ هزارين قسم جا انساني سماج جون شڪليون ٺهيون، انهن سڀني شڪلين کي اڳتي هلي ڪري انساني تهذيب جو نالو ڏنو ويو، اها جيڪا انساني تهذيب جوڙڻ لڳي، انهيءَ تهذيب ڪروڙين انسانيون ضايع ڪيون، انسانن جو رت وهايو، انساني سماج کي خونخوار بڻايو ۽ ماڻهن کي ماڻهن جو غلام، ان پوري انساني دشمن سلسلي کانپوءِ تهذيبون سامهون آيو، انهن تهذيبن جي ماڻهن جيڪي سماج تي حاوي هئا، هنن جو ان سماج طاقت جو غلبو هئو، انهن عام ماڻهن کي غلام بڻائي انهن کان رات ڏينهن زبردستي طور ڪم وٺي انهن تهذيبن کي دنيا بهر ۾ ڦهلايو ۽ پنهنجي طاقت دنيا تي قائم ڪرڻ لڳا، انهن عام ماڻهن کي ڇا مليو، جيڪي بغير سوچڻ جي زندگي گذاريندا هئا، جنهن وٽ شعور نه هو، هن ڪائنات جو جن وٽ ڪي به عقيدا نه هئا، نه هنن ڪڏهن موت تي سوچيو هئو، نه وري زندگي تي.
انسان جي تاريخ تي نظر وجهجي ته اسان کي لاتعداد ۽ گهڻا راز نظر ايندا پر اهي سمجهه سوچ کان ٻاهر هجي ٿو، هو ته ڪيترن تاريخادانن انهيءَ کي ايترو مشڪل ۽ ٽوڙي مروڙي پيش ڪندو رهيو آهي جو واقعي ۽ هڪ گهٽ علم رکندڙ کي منجهائي ڇڏي. هون ته تاريخ جا ڪهڙا اهم محرڪ رهيا آهن، جيڪي جتي تاريخ جي بحث هيٺ ايندا رهندا آهن، اهي سماجي، سياسي، معاشي ۽ مذهبي پر گهڻي ڀاڱي تاريخدان انهن سڀني شين کي ملائي ڪري تاريخ سڏيو آهي، ته وري تاريخ ۾ اهڙا به تاريخدان رهيا آهن، جنهن اها رٽ لڳائي بيٺا رهيا ته تاريخ صرف ۽ صرف واقعن جو نالو آهي، باقي ڪجهه به نه آهي، اهڙي طرح انهن اهو خيال ڪرڻ تي ان جا بنيادي ڪهڙا عنصر ۽ محرڪ آهن، جيڪي تاريخي موڙڻ ۾ مدد ڏين ٿا، انهيءَ فلسفياڻي بحث ڪرڻ ۾ تمام گهڻو ادراڪ ڪيو ويو، ايترن تمام وڏن نام نهاد تاريخدانن انساني تاريخ صرف هڪ فطري چڪر ڪٽيندڙن فيٿي وانگ سڏيو ته اها هڪ اهڙِي تاريخ آهي جيڪا ابتدا ۽ عروج کان سفر ڪندي زوال تائين پهچي ٿي ۽ هڪ ڀيرو وري ابتدا کان شروع ٿئي ٿي، فطري قوتون ان کي ائين ڪرڻ تي مجبور ڪيو بيٺيون آهن ته اها پنهنجا ساڳيا رويا جاري رکن، انهيءَ کي ڪا به قوت نٿي روڪي سگهي، انهي پوري تاريخ جو جيڪڏهن اسان ڇيد ڪيون ته اسان کي هڪڙي اهڙي تاريخ نظر ايندي جنهن ۾ انسان جي تاريخ جو وڏو حصو ظلم، تشدد، ناانصافي، بربريت ۽ محرومين سان ڀريل ملندو، جنهن جو ذميوار انسان خود آهي، انهيءَ ۾ ڪا به اهڙي فطري قوت نظر نه ايندي ته پوءِ تاريخ کي فطري قوت سمجهي ڪري ويهي رهڻ برابر ناجائزي ٿيندي، اها پوري تاريخي پرک غير منطقي آهي. اهڙي طرح انسان ذات جي تاريخ جا ڪيترائي وڏا نالا ملن ٿا پر ساڳئي ڳالهه ته هو اهي ماضي کي تاريخ سڏي بيهي رهن ٿا، پر انهن وٽ ڪو به مستقبل لاءِ رستو ٺاهڻ کان گهڻي ڀاڱين وانجهيل ۽ اڻ مڪمل نظر ايندا، ڪنهن وٽ به اهڙو ٺونس حل موجود نه آهي، جنهن ۾ انسان دوستي تي ٻڌل نظريو هجي.
تاريخ ۾ هڪ اهڙو شخص اسان کي ملي ٿو، جيڪو 19 صديءَ ۾ پيدا ٿئي ٿو ۽ انسان جي تاريخ کي هڪ نئون رخ ڏئي ٿو، انساني تاريخ ۽ ان جي محرڪ کي ڳولهي لهي ٿو، اهو آهي ڪارل مارڪس Karl Marx جنهن تاريخي ماديت وسيلي انسان جي تاريخ جو مطالعو ڪندي اهو واضح ڪيو ته انسان ذات جي تاريخ طبقاتي ڪشمڪشن جو نالو آهي، پر ان طبقاتي ڪشمڪش کي جنم ڏيندڙ قوت معيشت آهي ۽ اها ڪشمڪش تيستائين جاري ساري رهندي ۽ انسان جو گهڻو حصو انهيءَ غلامي ۽ ظلم ۾ پيڙه جندو رهندو، جيستائين ان سماجي ڍانچي ۾ اڻ برابري جي بنياد تي رکيل آهي.
انهيءَ مارڪس فلسفي ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته مارڪس پنهنجي ڳالهه ۾ کٽل ۽ اڻپورو آهي، ڇاڪاڻ ته مارڪس اها ڳالهه ان وقت ڪئي، جنهن وقت سرمائيدار پنهنجا وحشي پنجا ظاهر ڪرڻ لڳو هئو ۽ ڏينهن به ڏينهن انهن قوتن جو استحصال زور پڪڙي رهيو هئو، ۽ يورپ جي ڪجهه ملڪن ۾ صنعتي انقلاب جنم وٺي چڪو هئو، جنهن ۾ بيٺڪيت جو دور زور پڪڙي رهيو هئو جنهن ۾ انگلينڊ، آمريڪا ۽ فرانس اڳڀرا نظر پئي آيا، جنهن پوري دنيا کي Colonies بڻائي چڪا هئا، پنهنجي پنهنجي زبردست بيـٺڪيتي ۾ ماڻهن کي سياسي، معاشي ۽ سماجي غلام بڻائي ڇڏيو هئو ۽ لوٽ کسوٽ جي بازار عام جام هئي ۽ قومن جي سماجي ۽ معاشي استحصال جي ڪا ڪسر نه ڇڏيائون ۽ استحصال جا نت نوان طريقا استعمال ڪندا رهيا، پوءِ ڇو نه انهن کي انسان جي لاتعداد جانين کي ضايع ڪرڻو پئي، ڇو ته انهن ڪڏهن به انسانيت جي ڀلائي جي ڪڏهن پرواهه نه ڪئي ۽ قومن ۽ خطن جي تهذيب ۽ تمدن کي نست نابوت ڪري ڇڏيائيون.
آخرڪار 20هين صديءَ جي شروعات ۾ يورپ جي قومن پاڻ ۾ وڙهڻ شروع ڪيو، هڪ ٻئي جي Status qauo لوڏي وڌو، جرمني ۽ اٽلي، فرانس ۽ انگلينڊ جي طاقت Supermacy جي خلاف بيهي رهيا، جيڪو انگلينڊ ۽ فرانس کي قطئي ناگوار پي لڳو ۽ آخرڪار انسان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو هڪ عالمي جنگ ڇڙي، جنهن ۾ لکين انساني جانيون ضايع ٿيون، انهيءَ جو به ذميوار هي بيٺڪيتي قوتون يا ملڪ هئا، جنهن سارو الزام صرف ۽ صرف جرمني وارن تي لڳائي ڪري انهن کي قصور وار سڏيو ويو ۽ ورسليز versllies جهڙا نام نهاد معاهده ڪري جرمن قوم کي خراب خوار ڪيو ويو، اهڙي طرح اهو قصو صرف اتي ختم نه ٿيو جتي هنن چاهيو، اها ته انهيءَ جي شروعات هئي، انهيءَ سان گڏوگڏ دنيا جي قومي انقلاب ۽ قومي آزاديءَ جهڙا مسئلا اڳتي ڪر کڻڻ شروع ڪيو، جيڪي انهن جي غلامي ۽ بيـٺڪيتي استحصال ۾ پيڙهجندا رهيا پئي، قومي تحريڪن ۽ قومي آزاديءَ جي کي جان ملي وئي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ مقامي تحريڪن جي قيادت کي اها ڳالهه سمجهه ۾ اچڻ لڳي ته مغربي سامراجي قوتون هاڻي پنهنجو پاڻ وڙهي ڪري پنهنجو پاڻ کي وڌ کان وڌ ڪمزور ڪنديون، ڇاڪاڻ ته پهرين مهاڀاري لڙائي جي آخر زار شاهي حڪومت جو ڪميونسٽ انقلاب ذريعي تختو اونڌو ڪري ڇڏيو ۽ رشيا جون واڳون ان وقت ڪميونسٽ اڳواڻن جي هٿ ۾ اچي ويون ۽ انهن فرانس، انگلينڊ ۽ آمريڪا ننڍن ۽ وڏن صنعتي ملڪن کي وڌيڪ خطرو اهو محسوس ٿيڻ لڳو ته جرمني اٽلي جهڙا ملڪ ته صرف انهن سان گڏ ان استحصال جو حصو ٿيڻ چاهن ٿيون، پر آڪٽوبر انقلاب ته مرڳو ئي انهن جي پاڙ پٽڻ جي ڪوشش ڪندو.
بهرحال حالتون انهن جي وس کان ٻاهر هلنديون ويون، انهن Colonial powers ڪالونيل قوتن ڪا ڪسر ڪين ڇڏي ته حالتون پنهنجي حق ۾ رکجن، انهيءَ سبب ڪري نام نهاد بين الاقوامي تنظيم به جوڙِي، پر حاصل ڪجهه به نه ٿيو، حالتون وڌ کان وڌ خراب ٿينديون ويون، انهيءَ پوري عرصي دوران جاپان، جرمني ۽ اٽلي نئي سر پنهنجي جنگي سرگرميون تيز ڪري ڇڏيون ۽ ميسولني ۽ هلٽر جهڙا انساي ۽ ڊڪٽيٽرس جنم ورتو ۽ هڪ دفعو وري 1939ع عالمي جنگ ڇڙي، جنهن ۾ 5 سالن تائين انسان ذات جي خلاف نگو ناچ ڪيو ۽ جديد هٿيارن سان وڙهندڙ پهرين مهاڀاري جنگ کان ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ ٻي مهاڀاري جنگ انسان ذات کي پنهنجي موت ۾ آڻي ڇڏيو.
انهن ٻنهين عالمي جنگين مان اهو فائدو ضرور پيو ته آمريڪا، انگلينڊ ۽ فرانس جنگ کٽڻ جي باوجود هارائي ۽ انگلينڊ ۽ فرانس انهيءَ عالمي جنگ کانپوءِ پنهنجي چيلهه چٻي ڪري وڌي ۽ انهن کي پنهنجي ٺاهيل ڪالونيز تان هٿ کڻڻو پيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انهن لاءِ اها ڳالهه وس کان ٻاهر رهجي وئي ته مزيد بيٺڪيتي نظام کي برقرار رکي سگهن، ڇاڪاڻ ته اهو پاڻ تباهه حال معيشت ٿي ويا ۽ ٻيو ته ان ڪالونينن جي قومن جي حيثيت ساڳي نه رهي هئي ته اهي وڌيڪ انهن جي جارحيت هيٺ رهن، اهڙي طرح انهن وقتي نظاقت کي ڏسي ڪري انهن جي قومي آزاديءَ جي اجازت ڏئي ڇڏي ۽ اهڙي طرح ٻي عالمي جنگ ختم ٿيڻ سان هڪ ڊگهو نئين رياستن جي آزادين جي شروعات ٿيڻ لڳي، پر انهيءَ هڪ سوچيل سمجهيل پاليسيز تحت انهن کي آزاد ڪيو ويو ۽ انهن ڪالونيز جي سماج جي اهڙي طرح ته شڪل بگاڙي جو اهي آزاد رهندي به غلامي وارو سماج ۽ تعبيدار ٿي رهن، هڪ ته هنن آزاد ٿيڻ وارن رياستن جون واڳو اهڙن طبقن جي ماڻهن کي ڏنائون جوسندن پاليل ۽ تعبيدار اڳئي هئا، جيڪو انهن جي ڪالوني دوران انهن سامرجن جي جاگيردار، سرمائيدار ۽ اڌورا مذهبي رنگ ۾ رنگيل گروهه جنهن ڪڏهن به مقامي ماڻهن جي حقن لاءِ ڪو ڪردار ادانه ڪيو، سواءِ پنهنجي ذاتي مفادن جي ۽ انهن ۽ ماڻهن کان سياسي پارٽيون ٺهرائي انهن کي چڱو مڙس ڪري پيدا ڪيو، جنهن کان ڪوڙي جمهوري قومي ۽ مذهبي قدرن جا نعرا هڻيا ويا ۽ اهڙي طرح انهن خطن جي قومي ۽ مذهبي قسمن کي جنم ڏئي ورهاست ڪيائون، جو اڄ تائين انهن خطن رياستن ۽ قومن جا ماڻهو اڄ به انهيءَ غلام جهڙي دور ۾ رهي رهيا آهن، ۽رياست جون واڳون چند افرادن وٽ آهن، جيڪي شاهي زندگي بسر ڪري رهيا آهن. اسان کي انهيءَ پوري ڳالهه جو ثبوت اسان کي آساني سان ملي سگهي ٿو، اسان جيڪڏهن پنهنجي ڏکڻ اشيا جو مثال وٺُون، جنهن مان توهان اسان کي انهيءَ ڳالهه جو چٽو ثبوت ملندو، پوري برصغير جي لاتعداد قدرتي وسيلن جي باوجود ستن ملڪن جو حشرساڳيو ملندو، جنهن ۾ 80 سيڪڙو عوام بک. بدحالي، بيروزگاري، بي گهر، غير تعليمي ۽ نه پيئڻ جي پاڻي، نه ئي صحت جون سهولتون مهيا ۽ ان سان گڏ لاتعداد سماجي معاشي، سياسي ۽ مذهب ۾ پيڙهيل ۽ بي وس لاچار عوام نظر ايندو ۽ ان ۾ اڄ به اهڙا کوڙ قومي اگواڻ نظر ايندا جيڪي ورهاستن جي نظريئي تي يقين رکندي نظر ايندا، باقي سماجي معاشي ۽ سياسي حوالي سان فقدان نظر نه ايندو، اهڙي طرح ٻين خطن ۽ رياستن ۾ به ساڳيو لقاءُ نظر اچي رهيو آهي، جهڙوڪ: آفريڪا، مڊل ايسٽ ليٽن آمريڪا ۽ ايسٽ يورپ سڀ جو سڀ خطن جا ماڻهو عجيب و غريب ساڳين مسئلن جي ور چڙهيل آهن، آفريڪن جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ ڪيترن ئي سالن کان خانه جنگي هلي رهي ۽ ڪيتريون انساني جانيون، مال ۽ ملڪيت تباهه ٿينديون پيون وڃن، پر انهن جو ڪي به عالمي جمهوريت علمبردارملڪ ان جي لاءِ عملي طرح توجهه نه ڏئي رهيا آهن.
اهو سڀ ڪجهه عالمي جنگ ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪالونيل حڪمرانن ڄاڻي واڻي انهن خطن جي سماجن ۽ ملڪن جو اهڙو بنياد رکيو ته جيئن ڪميونسٽ رشيا سان منهن ڏئي سهگجي، ڇو ته ٻي عالمي جنگ کانپوءِ فورن بعد عالمي سرد جنگ شروع ٿي چڪي هئي ۽ دنيا جي ٻن نظرياتي ڌڙن ۾ ورهائجي وئي، عالمي سطح تي ٻن طاقتن جو ٽڪراءُ منظر تي اچي ويو ۽ اهڙي طرح سوويت يونين هڪ مضبوط طاقت طور نمودار ٿيڻ لڳي ۽ سرمائيدار مغرب دنيا کي هڪ دم اڀرندڙ ڪميونسٽ طاقت سرمائيدار آمريڪا جا حواس اڏائي ڇڏيا.
سرد جنگ دوران آمريڪا پنهنجي طاقت سان جهڙي طرح غير انساني سياست جو ڪردار ادا ڪيو ان جو مثال ڪٿي به تاريخ ۾ نٿو ملي، انساني قدرن جا سڀ ليڪا لتاڙي ڇڏيا، اهو سڀ ڪجهه انهي ڪري ڪيو ته ڇو ته سرمائيدار ملڪ سويت يونين کان خوف زده ٿي ويا هئا، متان ڪٿي ڪميونسٽ قيادتون ٽين دنيا جي ملڪن ۽ سماجن ۾ جڳهه نه والارين ڇو ته سوويت يونين جي صدر نڪتا ڪرسچوف دنيا ۾نظرياتي ڦهلاءُ واري پاليسيءَ جو اعلان ڪري ڇڏيو هئو، پوري دنيا جي سوشلست قيادتن ۽ اتان جي سياسي پارٽيز کي مڪمل طرح جي مدد ڪرڻ جو اعلان ڪيو، جنهن کانپوءِ آمريڪا ۽ ان جي پوئلڳ سرمائيدار ملج دهلجي ويا، انهيءَ ڪميونسٽ نظريي کي روڪڻ لاءِ آمريڪا جي پوري خارجي پاليسي سوويت يونين کي تباهه ڪرڻ جي پٺيان لڳائي ۽ سوشلسٽ حڪومت جي ڦهلاءُ کي روڪڻ لاءِ هر قسم جا حربا هلايا، انهيءَ پوري سرد جنگ دوران آمريڪا جي بربريت جا وحشي نشان توهان کي هنن مثالن سان ملي سگهن ٿا، آمريڪا جو پهريون منصوبو اهو هئو ته هن ٽين دنيا جي سڀني ملڪن مان جمهوري حڪومتون تباهه ڪري اتي فوجي آمريتي ڌرين کي هٿي ڏني، ۽ انساني ۽ جهموري قدر لتاڙي ناس ڪري ڇڏيا ۽ انهن ٽين دنيا جي ملڪن ۾ فوجي آمريتن جي مدد ڪئي وئي، انهيءَ ۾ توهان پوري ليٽن آمريڪا جا ملڪ، آفريڪا جا ملڪ ۽ ڏکڻ ايشيا جا ملڪ انهيءَ سان گڏوگڏ مڊل ايسٽ Middle east جا عرب ملڪ جتي وري بادشاهي ۽ خانداني آمريت کي مضبوط ڪيو ويو، اهڙي طرح اسان کي اهڙو هڪ مثال پنهنجي ملڪ پاڪستان مان ملي سگهي ٿو، جنهن تي 66 سالن گذرڻ جي باوجود فوجي آمريت ۽ قوتون قائم ۽ دائم آهن، اهو سڀ ڪجهه آمريڪا مدد جي ذريعي امدادون ڏئي ڪري هتان جي جمهوري ۽ ترقي پسند قوتن کي ڪچليو ويو آهي، اهڙي طرح اهو سڀ ڪجهه آمريڪا سرمائيدار جي ڪري ٿيو ۽ ٿيندو پيو اچي. اهڙي فوجي آمرن جنهن آمريڪا کان امدادون وٺي ڪري پنهنجي عوام کي ڪچليو ۽ اتي ڪا به اهڙي ترقي پسند قيادتون ۽ تحريڪو نه اڀرڻ ڏنيون، جڏهن ته رياست ۾ قدامت پرست قوتن کي آمرن طرفان کلي ڇوٽ ڏني وئي ۽ آمريڪا انهن کي هر قسم جي مدد فراهم ڪندي رهي، اهي امدادون جيڪي انهيءَ نالي تي ڏنيون ويون ته ملڪ جي سماجي ترقي لاءِ خرچ ڪيو، پر اهي اصل ۾ انهن فوجي آمرن کي ڏنيون ويون ته اهي اتي ترقي پسند پارٽين کي ڪچلايو ويو ۽ انهن طبقن پنهنجي عوامي طاقتن کي ڪچلڻ ۾ ڪا ڪسر ڪين ڇڏيائون.
اهڙي طرح سوويت يونين Soviet union جي اڳواڻن جي غلط پاليسين جي ڪري گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪري سگهيون ۽ آهسته آهسته سياسي معاشي طرح ڪمزور ٿيندي وئي ۽ آخرڪار 1991ع ۾ اڳواڻ گورباچوف سويت يونين جي خاتمي جو اعلان ڪيو ۽ سوويت يونين جو خاتمو آندو ويو.