ڪالم / مضمون

سنڌ جو سياسي ۽ سماجي شعور

شهبان سهتو سنڌ جو سڄاڻ ليکڪ آهي. سندس لکڻين جو محور ۽ مرڪز ”سنڌ“ آهي. سنڌ جا سماجي، سياسي، تعليمي ۽ ثقافتي مسئلا هُجن يا وري سنڌ جي شاندار تهذيب ۽ تاريخ جا رنگ، اِهي سڀ موضوع شهبان سهتي جي قلم هيٺ اچي تاريخ جو حصو بڻجن ٿا. شهبان سهتو هڪ شعور وند ليکڪ آهي، ڌرتي ۽ ديسَ جي مڙني معاملن سان سندس ڪمٽمينٽ، سندس لکڻين مان جھلڪا ڏيندي رهي ٿي.
  • 4.5/5.0
  • 4651
  • 861
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • شهبان سهتو
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book سنڌ جو سياسي ۽ سماجي شعور

قبائلي دور کان قومپرست نظرئي تائين

انساني تاريخ جو وڏو حصو جنگين جي ور چڙهيل رهيو آهي، انهن جنگين جا سلسلا مختلف انساني شڪلن ۾ رهيا آهن، هڪڙي قبيلي کان وٺي شهنشاهيتن ۽ قومن تائين ۽ هن وقت قومن ۽ ملڪن ۽ جي اندروني طاقتور ۽ ڪمزور طبقن ۽ سماجي ۽ سياسي گروهه تائين اختلافات ۽ جنگيون، جاري ساري آهن، اوائلي دور واري انساني سماج ۾ انهن جنگين ۽ فسادن جا ڪي هڪڙا خاص سبب رهيا آهن، انساني زندگي گّذارڻ جي لاءِ وسيلن جنهن جي حاصلات لاءِ انهن قبلين جي وچ ۾ جنگ ڪرڻ ۽ طاقت جو استعمال ڪري انهن وسيلن تي قبضو ڄمائڻ ته جيئن انهن قبيلن ۽ سماج جي زندگي گذارڻ آسان ٿي سگهي، جڏهن ته اهو ڪو آساني سان حاصل ڪرڻ ممڪن ڪو نه هئو، ته انهن وسيلن تي مخصوص قبيلو انهن جي زندگي گذارڻ جي وسيلن تي ڪو آساني سان قبضو ڪري تڏهن انهن کي جنگ ڪرڻ جون ضرورتون پيش آيون، انهن قبيلن جنگين وسيلي زندگي گذارڻ جي ذريعن کي حاصل ڪيو، اهڙو سلسلو انساني سماج ۽ تاريخ ۾ هزارن سالن تائين هلندو رهيو، جنهن ۾ انهن پنهنجي جنگ وسيلي طاقت جو مظاهرو ڪندا رهيا، اهڙو سلسلو هلندي، انساني شعور جي ترقي به ٿي، انسان سجاڳ به ٿيو، انساني سماج جو دور بدليو، نوان قانون ٺهيا، نواب مذهب انساني سماج ۾ متعارف ٿيا، جنهن جي ذريعي انسان زندگي ۾ بدلاءُ آيو، سماجي اخلاقيات جنم ورتو، جنهن ۾ اهو تاقيد ڪيو ويو، انهن سماجن جي ماڻهن کي ته هو گڏجي سڏجي زندگي گذارڻ، هڪ ٻئي سان تعاون ڪن، انهن زندگي جي وسيلن جي صحيح ورڇ ڪن، سڀني انساني طبقن کي وسيلن جو استعمال ڪرڻ ڏين، ڏاڍ ۽ طاقت جو استعمال کان پري رهن، پر اهو شايد ممڪن نٿي سگهيو، انساني فطرت ۽ ان جي لوڀ ۽ لالچ کي مذهبن جي اخلاقي پابندي ماڻهن کي نه روڪي سگهي ۽ جنگيون ۽ سماجي فسادات جاري ساري رهيا، طاقت جو استعمال ئي آخري حل رهيو، انساني سماج ۾ جيڪو اڄ تائين جاري آهي. اهڙي طرح انساني سماج اوائلي دور کان هن جديد دور تائين ڪيترن ئي انساني سماج جي شڪلين ۾ بدلبو رهيو آهي، طاقت ۽ جنگ هر انساني سماجي شڪل ۾ موجود رهي آهي، شروع واري يا اوائلي دور جنهن ۾ ماڻهو جهنگلي ۽ قبيلائي شڪل ۾ رهيو ۽ قبيلو انهيءَ جي پهرين سڃاڻپ رهي ،جنهن ۾ هڪ ٻئي جي ضرروتن جي پورائي لاءِ گڏجي ڪوشش ڪرڻ ۽ هڪٻئي جو گڏجي تحفظ ڪرڻ کي اولين اهميت ڏيندو رهيو، اهڙي طرح اهو قبيلو هڪڙي مخصوص سماجي حالتن ۽ جاگرافيائي تبديليءَ مان گذريو، انهن قبيلائي زندگي ۾ هر قبيلي جون ڪي سماجي ۽ معاشي حالتون رهيون، انهن قبيلين ۾ هڪڙي قسم جون سماجي اخلاقيات به رهيو، جنهن جي ذريعي انهن قبيلن پنهنجي جيودان کي اڳتي جديد دور ۾ وٺي آيا، جنهن ۾ هر قبيلي جي هر دور ۾ سماجي ۽ معاشي تعلق رهندو پئي آيو. خاص ڪري انهن مخصوص قبيلن جي خارجي خطرات جي سبب ڪري.
انهيءَ کانپوءِ هڪڙي تهذيبي دور جي شروعات ٿي، انساني تاريخ ۾ جڏهن اهي تهذيبون ٺهيون ته انهن تهذيبن جو ڦهلاءُ پري پري تائين ڪيو ويو، جنهن ۾ اهي قبيلائي سماج انهيءَ تهذيبن ۾ ضم ٿي ويا، جنهن۾ انهن قبيلن کي هڪڙي غلامي جي دور مان گذرڻو پيو، جنهن ۾ وڏيون بادشاهتون قائم ٿيون، انهن قبيلن جي سماجي ۽ معاشي استحصال کانپوءِ، انهن تهذيبن جي ٺهڻ کانپوءِ ڀي انساني تاريخ ۾ جنگ ۽ فسادات جو سلسلو نه رڪيو، هڪڙي تهذيب جي ختم ۽ تباهه ٿيڻ کانپوءِ ڪنهن ٻي تهذيب کي ارتقا ملي رهي هئي اهڙو سلسلو انساني تاريخ ۾ هلندو رهيو، جنهن ۾ غلامي، جنگيون، فسادات ۽ انساني جانين جو خون وهڻ هڪڙو عام لقاءَ رهندو پئي آيو. انساني تاريخ ۾ جڏهن قدرت جو ڪو وس نه هليو، انساني سماج ۾ بدلاءُ جنهن لاءِ دنيا جي سڀني مذهبن ڪيترائي هيلا بهانا هلايا، سماجي اخلاقياتون جوڙيون جيڪي اڳتي هلي ڪري، اهي ئي مذهب انساني تاريخ ۾ جنگيون ۽ استحصال جا پڻ سبب بڻجي ويا، انهن مذهبن جو فائدو وٺي مخصوص طبقن مذهب جو استعمال ڪيو، ٻين خطن جي سماجن ۽ قبيلن کي باندهي بڻائڻ ۾ ۽ سماجي معاشي استحصال ڪيو، هڪڙو وري اهڙو دور آيو جو مذهب جي نالي تي شهنشائتون قائم ٿيڻ لڳيون ۽ انهن مذهبي شهنشائتن اهو جواز پيدا ڪري سماج تي حڪومتون هلايون، ته اهي خدائي ۽ قدرت طرفان انهن کي موڪليو ويو آهي، ته اهي ماڻهن ۽ سماجن تي حڪومتون ڪن، عام انسانن کي انهن جي تابع رهڻ گهرجي، جنهن ۾ انهن جي ڀلائي آهي، اهڙي طرح ان دور ۾ ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون شهنشائتون قائم ٿيون هيون، جنهن ۾ وڏيون شهنشائتون عيسائيت ۽ مسلمانن ۽ اسلام جي بادشاهتي حڪومتي نظام يورپ ۾ به قائم ٿيو، ته وري مسلمانن ۽ اسلامي بادشاهتون عرب ملڪن کانپوءِ باقي دنيا جي ٻين حصن ۾ ڦهليون، جنهن جو سلسلو اچي يورپ ۾ روشن خيالي واري دور تائين هليو، 18 هين صدي جي فرانس انقلاب تائين. جڏهن ته اهڙي بادشاهي دور دنيا جي ٻين سماجن ۾ قائم ڪيو ويو، اهو چائنا هجي يا جاپان، ساڳئي طرح سان انڊيا ۾ به موريا خاندان کان ويندي، اشو ڪا ۽ ٻيو ننڍيون وڏيون بادشاهي حڪومتون هر دور ۾ قائم رهيو، جنهن جو تعلق به مذهبن سان رهيو، اڳتي هلي ڪري خانداني، مذهبي حڪومتن جو سلسلو جوڙيو ويو، جنهن کانپوءِ مسلمانن جو اچڻ شروع ٿيو، برصغير ۾ وري مسلمانن جون بادشاهي حڪومتون قائم ڪيون ويون، مسلمانن جي دوري خلافته عثمانيه جو ڦهلاءُ تمام پري پري تائين ٿيو، جنهن عرب ملڪن کان وٺي آفريڪا ۽ اوڀر يورپ، وچ ايشيا کان ٿيندي برصغير تائين، اهي سڀ مسلمانن جون بادشاهتون جوڙيون ويون ۽ وري جڏهن سورهين ۽ سترهين صديءَ ۾ يورپ جو عروج اچڻ شروع ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته يورپ ۾ 13 هين ۽ 14 هين صديءَ ۾ Rennaisance)) جاڳرتا جو دور آيو، ان کانپوءِ سماجي تبديلون اچڻ شروع ٿي ويو، جنهن ۾ خاص ڪري سماجي قانونن جي ترقي ٿي ۽ ادارا قائم ٿيا، هڪڙي طويل مذهبي جنگين جي خلاف سلسلو شروع ٿيو، خاص ڪري سترهين صدي جي وچ دوران جنهن ۾1648ع يورپي قوتن جي وچ ۾ 30 سالن جي مذهبي قسم جي جنگين جو خاتمون ٿيڻ کانپوءِ هڪڙو معاهدو ٿيو، جنهن جو يورپ جي تاريخ، سياست ۽ يورپين سماج ۽ ملڪن جو وڏو معاهدو يورپ جي تاريخ ۾ لکيو ٿو وڃي، اهو معاهدو هئو، معاهدا ويسٽ فيله (Treaty of West Phalia) جنهن ۾ انهن يورپ جي سڀني طاقتن اهو طئي ڪيو هئو، ته هاڻي جنگ بندي ڪندا ۽ هڪ ٻئي جي سرحدن جي ڪو پهڄڪڙي نه ڪندو نه ئي ڪنهن قسم جي جارحيت، چيو وڃي ٿو ته اهو معادو هئو، جنهن ۾ سرحدن جو تعين ٿيو ۽ اقتدار اعليٰ (Sovereignty) جو تصور قائم ٿيو، جنهن کانپوءِ جديد رياست جو ٺهڻ ممڪن بڻيو، جنهن انداز سان انهيءَ ويسٽ فيليا ((West phalia معاهدي کانپوءِ يورپ جي سماجن مان جنگ ۽ جارهيت جو دبدبو گهٽيو ۽ يورپين، يورپ کان ٻاهرين کنڊن ڏانهن نڪرڻ شروع ڪيو، پنهنجي سماجي ۽ معاشي ضرورتن جي پورائي لاءِ. انهيءَ معاهدي ويسٽ فيليا (West phalia) کانپوءِ يورپين بيٺڪيتي ( (Colonialجي شروعات ڪئي، جنهن کانپوءِ يورپين طاقتن يورپ کنڊ ۾ جنگ جو ماحول گهٽيو،پر اهي يورپي طاقتون دنيا جي ٻين خطن ۾ بيٺڪيت قائم ڪرڻ لاءِ پنهنجو پاڻ ۾ وڙهندا رهيا، انهيءَ بيٺڪيتي نظام لاءِ جنهن ۾ خاص ڪري انگلينڊ ۽ فرانس جون فوجون انڊيا، آفريڪا، مڊل ايسٽ، سائوٿ ايسٽ ايشيا جي ملڪن تي پنهنجي بيٺڪيت قائم ڪرڻ لاءِ مسلسل وڙهندا رهيا، جنهن کانپوءِ هڪڙو يورپين جو بيٺڪيتي Colonialism جو دور پوري دنيا ۾ شروع ڪيو، جيڪو ٻي مهاڀاري جنگ جي خاتمي کانپوءِ ختم ٿيو.
يورپ جي انهن قوتن ويسٽ فيليا West phalia معادو ڪيو هئو، اهو به ان وقت يورپ جي وڏين قوتن جي وچ ۾ ٿيو هو جنهن وقت يورپ ۾ ٽي وڏيون قوتون هيون، انگلينڊ، فرانس ۽ هفسبرگ امپائر، انهن ٽن بادشاهي قوتن ۽ بادشاهن پوري يورپ تي حڪومتون ڪندا رهيا هئا، باقي يورپ جون ٻيون قومون ۽ ملڪ انهن وڏين امپائرس جي تسلط هيٺ رهيون، اوڀر يورپ ۾ Otoman Empire پندرهين صديءَ ۾ اچي ڪري قبضا ڪرڻ شروع ڪيا هئا، جنهن کانپوءِ ويسٽ يورپين امپائر سوڙها ٿيا هئا، عثمانيه بادشاهت جي طاقت جو هاڻي سترهين ۽ ارڙهين صديءَ جو هڪ اهڙو دور شروع ٿيو انساني تاريخ ۾، جنهن ۾ انساني تاريخ ۽ سماج جا رخ ۽ سوچون ئي بدلائي ڇڏيون، جڏهن واسڪوڊي گامان ۽ ڪولمبس جهڙن مفڪرن ۽ سيلاني سفر ڪري دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ جا راز فاش ڪري ڇڏيا هئا، سورهين صديءَ ۾ جنهن عام ماڻهن کي به اهو معلوم ٿيو ته دنيا ۾ ڇا آهي ۽ هن دنيا جا ڪهڙا راز آهن، جنهن کان اڳ عام ۽ خاص ماڻهو متعارف نه هئا، انهن ٻن سيلاني شخصيتن تاريخ جو رخ ئي موڙي ڇڏيو هئو، پوءِ اڳتي هلي ڪري برطانيا کي آمريڪا جي خبر پئي ۽ اتي وڃي پنهنجي بيٺڪيت جي شروعات ڪئي ۽ واسڪوڊي گاما وڃين اسان جي ملڪن ۽ خطن جي ڄاڻ ڏني، يورپي ماڻهن کي يورپي تاريخ جي هڪ مفڪر چواڻي تي Globlization جو پهريون دور ڪولمبس ۽ واسڪوڊي گامان کان شروع ٿيو هئو، اهڙي طرح يورپ جي سماج جون اهي ٻه، ٽي صديون تمام گهڻيون سماجي اٿل پٿل واريون رهيون، جنهن ۾ سائنس تمام گهڻي ترقي ڪري اڳتي آئي، انهيءَ سائنسي ترقي جي ڪري سماجي شعور ۾ تمام وڏيون ڇلانگون لڳيون،پراڻيون سوچون، عقيدا، سماجي اخلاقياتون سڀ جو سڀ ڊهي پٽ ٿي ويون، انهيءَ سائنسي ترقي جي نتيجي ۾ يورپين سماج ۾ هڪڙو روشن خيالي سماجي نظرين کي جنم ڏنو، جنهن ۾ هر هڪ فرد جي آزاديءَ جو تصور اچڻ شروع ٿيو،ان وقت جي ٺهيل يورپين بادشاهتن ۽ انهن جي سماجي اختيارات کي چئلينج ڪيو ويو، جڏهن هنن کي روسو جي خيالات مطابق ته ماڻهو آزاد پيدا ٿيو آهي ۽ ان کي آزاد رهڻ جو فطري حق حاصل آهي، تڏهن يورپ جي Absolute monortary واريون اختيارات Authorities عام ماڻهن جي انشتار ۽ بغاوتن اڳيان نه ٽڪي سگهيا، هر طرف نون سماجي معاهدن جي ڳالهه ڪئي وئي، جنهن ۾ انسان پاڻ قانون ٺاهيندڙ هوندو، هن کي ڪا به Authority منجمند نٿي ڪري سگهي، هو پنهنجي مرضي جو پاڻ مالڪ هوندو، اهو سڀ ڪجهه يورپ جي هڪڙي روشن خيال Enlightenmentجي دور جو ڪمال هو، جنهن جي شروع ۾ يورپ جي سماج تائين محدود رهيو، جنهن جي شروعات سياسي ۽ سماجي حوالي سان فرانس کان شروع ٿي، جنهن کي فرانس انقلاب 1789ع سڏين ٿا، فرانس جي هڪڙي فلسفي مطابق ته فرانس انقلاب ۾ فرانس جي ماڻهن انساني تاريخ جي سڀني اختيارات Authorities کي رد ڪري ڇڏيو، جيڪي هنن فرانس انقلاب کان اڳ هنن سماج تي لاڳو ڪيون هيون، هڪڙي خدائيDevine Rule)) کان وٺي هڪڙي لوئيس Lious بادشاهه جي Authority تائين سڀ جو سڀ ختم ڪيون ويون.
فرانس انقلاب پوري يورپ جي بادشاهي نظام Status کي ڌوڙ ۾ ملائي ڇڏيو، يورپين جي باقي بادشاهه حڪومتن پنهنجا ڪيترائي وس هلايا ته فرانس انقلاب جي سوچ کي باقي يورپ جي سماجن تي اثر پوڻ کان بچايو وڃي، پر انهن جو وس نه هلي سگهيو، فرانس جي ڊگهي عوامي انقلابي تحريڪ کي روڪڻ ۾ نه وري فرانس جي انقلاب کي فرانس جي سرحدن ۾ قيد ڪري سگهيا باقي يورپ جون پوپ واريون بادشاهه حڪومتون، فرانس انقلاب مان هڪڙو نيپولين اڀريو، جنهن فرانس تي Europe تي حڪومت ڪرڻ لڳو، جنهن فرانس جي انقلابي نظرين فرانس جي سرحدن کان ٻاهر باقي يورپين ملڪن ۾ Export ڪرڻ شروع ڪيو، فرانس کي امپائر شپ جي صورت ۾ جنهن ۾ نيپولين جو به متعارف ڪرايو فرانس ۽ باقي يورپين جي سماجن ۾ جنهن جي نتيجي ۾ يورپين جي سماجن ۽ ملڪن ۾ فرانس جي بالادستي جي شروعات ٿي، جنهن جي ردعمل ۾ خاص ڪري جرمني ۽ اٽلي مان سخت قسم جو رد عمل ظاهر ٿيو، پهرين انهن ملڪن جي دانشور تاريخدانن طرفان پوءِ عوامي نيپولين ڪوڊ هڪ قسم جي فرانسيسي ثقافتي ۽ سماجي قانونن جي بالادستي قائم ڪرڻ جي برابر آهي، جڏهن ته هر سماج جا پنهنجا تاريخي ۽ ثقافتي قدر رهيا آهن، هر سماج پنهنجي ثقافتي ۽ سماجي قدرن سان ترقي ڪري سگهي ٿو، نڪي فرانسيسي سماجي ۽ ثقافتي قدر آهن، ڇاڪاڻ ته نيپولين جي ڪوڊ ۾ فرانس جي معاشي صنعتي ترقي جو نظريو به اهم هئو، فرانس جي صنعتي ترقي وٺرائڻ لاءِ نيپولين فرانس جي سرحد ۾ به واڌارو آندو، ته جيئن فرانس جي صنعتي ترقي ڪرائي انگلينڊ جو مقابلو ڪري سگهجي، اهو ئي دور فرانس جي صنعتي ترقي جو هئو، ڪارل مارڪس مطابق ته فرانس انقلاب بنيادي حوالي سان سرمائيدار انقلاب هئو يعني سرمائيداراڻو انقلاب جنهن جي تڪميل نيپولين ڪري رهيو هئو، هڪڙي يورپ تي بيٺڪيتي دور جي شروعات ڪري يورپ جي منڍين کي فرانس جو قبضو ڄمائجي ۽ انگلينڊ جو تجارتي دڳ بند ڪري فرانس کي اوتي آڻجي، اهو هتي نيپولين جو خواب يورپ تي قبضي ڄمائڻ جنهن ۾ نيپولين کي ناڪامي ملي ۽ فرانس کي نقصان، نيپولين جي جنگي پاليسي جي حوالي سان انهيءَ روشن خيالي، فرانس صنعتي انقلاب، نيپولين جي جارحيت ۽ بيٺڪيتي دور جي شڪل ۾ هڪڙي قومپرستي جي نظريي 18 هين صديءَ جي آخر ۾ جنم ورتو، جنهن جي شروعات جرمني ۽ اٽليءَ کان ٿي، نيپولين ڪوڊ جي مخالفن ۾ انهيءَ کانپوءِ ساڳئي طرح سان ((Easter Question جو سوال اڀريو، گريس ۽ رومانيا جي 1822ع واري قومي انقلابن جي شڪل ۾ Otaman empire)) جي خلاف قومپرستي جو نظريو هڪڙِ قسم ((Rational نظريو هئو، جيڪو يورپ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي پاليسين جي نتيجي ۾ جوڙيو، خاص ڪري فرانس جي انقلاب کان بعد ۾ قومپرست نظريو هڪڙي قسم جي رومانوي ۽ ثقافتي تحريڪن جي شڪل ۾ جوڙيو ويو، جنهن جو تعلق هڪڙي مخصوص تاريخي قبيلائي ثقافت ۽ پوليسي سان جوڙيو ويو، جنهن ۾ انهيءَ شيءِ جو اظهار ڪيو ويو ته انهن مخصوص قبيلائي ۽ هم آهنگي رکندڙ ثقافتن کي به آزاد ۽ برابري جو حق ڏنو وڃي، جنهن ۾ هنن جون پنهنجون سرحدون هجن ۽ اقتدار اعليٰ بدلجندڙ حالات مطابق انهن کي به ترقي ڪرڻ جو حق حاصل هجڻ کپي، جيڪو هنن کي تاريخ ۾ نه مليو آهي يا انهن کي ماضي ۾ حق حاصل هئو، پنهنجي شاندار ۽ خودمختيار ماضي هنن جي قومپرست نظريي کي وڌيڪ تقويت ڏني، انهيءَ پوري ماضي ۽ حال جي حالتن قومپرست نظريي کي تشڪيل ڏني.
جڏهن 18 هين صدي صنعتي انقلاب جون صديون هيون، جنهن ۾ ٽيڪنالاجي انقلاب آيا، سائنسي جي بيپناهه ترقي ڪئي، ان نتيجي ۾ سماجي ۽ سياسي انقلاب زور پڪڙيو، شروع ۾ اهي جديد ترقيون يورپ تائين محدود رهيون، جنهن جو پوءِ ٻين دنيا جي سماجن ۾ ڦهلاءُ آيو، تقريبن هڪ سئو سالن کانپوءِ يورپ جي صنعتي ترقي ۽ سرمائيداري جو خواب شايد ايترو جلد پورو نٿي سگهيو آهي، جڏهن ته مغربي يورپ خاص ڪري فرانس ۽ انگلينڊ تي 19 هين صديءَ جي نيپولين جي دور جي خاتمي کانپوءِ مسلسل يورپ ۾ قومي انقلابين جي تحريڪن کي منهن ڏيڻ پئجي رهيو هئو، جنهن ۾ پورو يورپ هڪڙي سياسي عدم استحڪام جي دل ۾ ڦاٿل رهيو پئي، ٻئي طرف فرانس ۽ انگلينڊ جو يورپ کان ٻاهر جنگيون هلي رهيون هيون، بيٺڪيتي حوالي سان تڏهن به هنن جو يورپ جي اندر سياسي حوالي سان تعاون هئو، جنهن ۾ ڪٿي اختلاف به هئا، يورپ جي سياسي معاشي تبديلين جي حوالي سان خاص ڪري سلطنت عثمانيه هڪڙو اهم سبب هئو، هنن ملڪن جي تعلق ۾ جنهن ڪري هنن کي هڪ ٻئي جي مخالفت پئي ڪئي ۽ معاهدا ۽ سياسي اتحاد وڌڻ لڳا، انهيءَ 1822ع کان 33-1832 تائين اوڀر يورپ ۾ قومي آزاديون تحريڪون هلي رهيون هيون، سلطنت عثمانيه کي فرانس ۽ انگلينڊ جي به پٺڀرائي هوندي پئي آئي، ڇاڪاڻ ته روس ملڪ جي بادشاهه زار اهو پئي چاهيو ته اوڀر يورپ تي انهيءَ جو سياسي ۽ معاشي اثر رهي، جنهن ڪري روس ملڪ قومي ۽ معاشي گريس جي قومي آزاديءَ واري تحريڪ کي مدد فراهم ڪري رهيو هئو، سلطنت عثمانيه اوڀر يورپ مان هن جون پاڙون پٽجن ۽ روس جي اجاره داري قائم ٿئي، جنهن لاءِ انگلينڊ ۽ فرانس کي روس جي نڪولس جي ارادن کي ختم ڪرڻ لاءِ هو سلطنت عثمانيه جي حمايت ڪري رهيا هئا. جڏهن ته سلطنت عثمانيه سياسي ۽ معاشي عسڪري حوالي سان ڏينهون ڏينهن ڪمزور ٿي چڪو هئو، 19 هين صديءَ ۾ جنهن کي روس جو بادشاهه سلطنت عثمانيه کي Sick man of the Europe)) سڏي رهيو هئو، ته ان کي زوري هلايو وڃي ٿو، جڏهن ته سلطنت عثمانيه اندروني ڪمزور ٿي چڪي آهي، اها روس جي نڪولس زار جي ڳالهه سئو سيڪڙو سچ به هئي پر سلطنت عثمانيه هاڻي رڳو مغربي يورپ لاءِ هڪڙي ڀت جو ڪم ڏئي رهي هئي، روس جي يورپ ۾ داخل ٿيڻ کان، جڏهن ته روس جو اوڀر يورپ داخل ٿيڻ ۽ سياسي مداخلت ڪرڻ اڻٽر هئو، ساڳئي وقت پوري يورپ جي اندر قومي آزادي ۽ انقلاب وڌي رهيا هئا، جنهن ۾ خاص انگلينڊ ۽ فرانس اڳتي هلي ڪري مصلحتانه ڪجهه قومن جي آزادي جون حمايتون ڪيون. 1871ع ۾ جرمني ۽ اٽلي يونيفيڪيشن ٿيون اهي ٻئي ملڪ اڀري ڪري سامهون آيا، جيڪي اڳتي هلي ڪري وڌيڪ صنعتي ترقي لاءِ ڪوشان ٿيا ته انهن کي به صنعتي انقلاب ۽ ٽيڪنالاجيڪل ترقي ماڻي سگهن، اهڙي طرح يورپ ۾ ٻن طاقتن فرانس ۽ انگلينڊ کانسواءِ ٻيون طاقتور قومون ۽ ملڪ ٿيڻ لڳا، جنهن کانپوءِ هنن ٻنهي مغربي ملڪن جي Monopoly ۾ ٽٽڻ لڳي، جنهن ۾ يورپ جي اندر سياسي اختلاف وڌيڪ ٿيڻ لڳا، اهو زمانو هو 1848ع وارو جنهن Communism نظريو وڌيڪ ويجهڻ لڳو، مزدورن جون يونين ٺهڻ لڳيون، يورپ جي صنعتي ملڪن اندر ڪميونسٽ سياسي پارٽيون ٺهيون، انگلينڊ ۽ فرانس اندر ان کانپوءِ جرمني ۽ اٽلي اندر، سياسي ۽ سماجي تحريڪون شروع ٿي ويون، هڪڙن ڪميونسٽ انقلابن جون جنهن ۾ انگلينڊ ۽ فرانس جي سرمائيداري کي وڌيڪ خطرات مرتب ٿيڻ لڳا، جنهن ۾ فرانس ۽ انگلينڊ قومپرست انقلابن جي وڌيڪ توجهه ڏيڻ لڳيون، يورپ اندر نتيجا به ڪي بهتر ڪو نه نڪتا، جنهن جي ڪري جرمني ۾ هٽلر ۽ اٽليءَ جي اندر ميسولني جهڙن نسل پرستن جنم ورتو، جيڪي يورپ جي مستقبل لاءِ خطرناڪ نتيجا کڻي آيا اڳتي هلي ڪري، اهڙي طرح يورپ جي اندر جارحيت تمام وڏي پئماني وڌي سامهون آئي، قومي آزادي جي تحريڪن کي سئو سالن تائين اڳتي نه وڌڻ ڏنو ويو، خاص ڪري (Treaty versalies) معاهدي ورسليز تحت جنهن جو خاص مقصد هئو، ته ڪنهن به قسم جي سياسي ۽ سماجي تبدليءَ کي نه اچڻ ڏيڻ ۽ يورپ ۾ Status quo کي بحال رکڻ، جيڪو خاص ڪري تمام گهڻو مشڪل هئو، ته روشن خيالي جي تحريڪ کي روڪڻ يورپ جي (Status quo) جي ملڪن کي معاهدي ورسلي کان پوءِ جيڪو روس زبردستي پنهنجي سياسي مفاد خاطر هولي الائنس Holly alliance)) ڪرايو اهو اصل ۾ ٿيل معاهدي ورسلي جي روح جي خلاف هئو، جنهن اڳتي هلي ڪري معاهدي ورسلي جي عين مطابق يورپ ۾ Status quo کي قائم نه رکي سگهيا، بهر حال اهو به هڪڙي ڪمزور پوائنٽ ضرور هئي پر حقيقت ۾ يورپ ۾ فرانس جي انقلاب واري تبديلي کي باقي يورپ جي ملڪن ۽ سماجن تائين پهچڻ نه ڏيڻ به هڪڙو ديوانگي خواب هئو، ان وقت يورپ جي طاقتور جو جيڪو ممڪن پئي ٿي سگهيو، اهڙي طرح يورپ جون سماجي سياسي حالتون هر روز نيون مشڪلاتون کڻي پئي آيون، جنهن ۾ قومي انقلابن جن تحريڪون سر فهرست هيون، قومي جارحيتون Ageression تمام گهڻو اڀري سامهون آيون، جنهن ڪري يورپ جي طاقتن به سياسي سازش ۾ لهي آيا ۽ يورپين طاقتور قومن جو Status quo جي ديوار ڪري پئي ۽ يورپ هڪڙي مهاڀاري جنگ ڏانهن وڌڻ لڳو، جڏهن يورپ جي ملڪن ۽ قومن جا سياسي تعلقات هڪڙي نهج تي پهتا هئا، جنهن ۾ قومن جي دشمني هر قسم جي لٽريچر(ادب) شايع ڪيو ويو، اخبار جي ڪارٽونن کان وٺي موسيقي ۽ ناولس تائين هڪ قومي دشمني ۾ هڪٻئي خلاف توهين آميز شيون لکيون ۽ پڙهيون ويون، ان وقت انگلينڊ جو مشهور گانو جنهن جا ٻول هئا “Brituos never never will be slaves” اهڙي طرح پوري يورپ جي قومي تحريڪن انهن سامراجي قوتن جي بغاوت ۾ حالتون پهرين مهاڀاري جنگ ڏي وٺي ويا، انهن قومن جنهن آزادي ماڻي ۽ انهن کي وري پنهنجي سامراجي پاليسي کي اپنائڻو پيو ته جئين هو به هڪڙي صنعتي طاقتور قومون ٿي سگهن، انهيءَ طاقتور ٿيڻ لاءِ انهن قومن کي Expansionist ٿيڻو پوي ۽ پنهنجي قومي ملٽري Military مضبوط ڪرڻي پئي، انهيءَ ملٽري طاقت جي حاصلات يورپ کي پهرين مهاڀاري جنگ شروع ڪرڻي پئي، 1914ع ۾ جيڪا 5 سال مهاڀاري جنگ هلي، جنهن جرمنيءَ ۽ اٽليءَ کي شڪست ملي پر ان سان گڏوگڏ سلطنت عثمانيه ۽ آسٽريا ۽ پروشيا قوتون ڀي ڪمزور ۽ تباهه ٿيون اهڙي طرح پهرين مهاڀاري جنگ يورپ هڪڙي سامراجيت ۽ قومپرستي تحريڪن جي سبب لڳي جنهن ۾ قومپرستن جي بظاهر شڪست ٿي ۽ سامرج قومن فرانس ۽ انگلينڊ فتح ٿي هئي.
پر قومپرستي نظريو پوءِ به طاقتور نظريو رهيو يورپ جي سياسي محڪوم قومن ۾ بلڪ پهرين جنگ عظيم کان پوءِ ته قومي نظريي جون سياسي تحريڪون يورپ کان نڪري ٻين خطن ۾ به مضبوط ٿيڻ لڳيون، قوپرستي نظريو جنهن جو نعرو هئو Self Determination يعني خود اراديت، جنهن ۾ قومن کي اهو حق ڏنو وڃي ته پنهنجي ملڪ ۽ قوم جي حڪومت جو پاڻ حق رکن نه بلڪ ڪنهن ڌاري سامراجي قوت انهن تي حڪمراني ڪري اهڙي انگلينڊ ۽ فرانس کي خاص ڪري وڌيڪ چئلينج جو سامنو ڪرڻو پيو، ڇاڪاڻ ته اهي ٻه قوتون ۽ ملڪ وڌيڪ بيٺڪيتي سامراجي هئا ۽ انهن ملڪن يورپ کان ٻاهر بيٽڪيتي نظام هلائي رهيا هئا، پهرين جنگ عظيم کانپوءِ انگلينڊ ۽ فرانس کي ڪافي سياسي مزاحمتن کي سامنو ڪرڻو پيو، نه صرف يورپ جي اندر پر يورپ کان ٻاهر جي ملڪن ۾ قومي آزادي جون تحريڪون يورپ جي قومي تحريڪن کان متاثر ٿي اڀريون، انهيءَ پهرين جنگ عظيم کانپوءِ ۽ مهاڀاري جنگ جي دوران يورپ جي سامراجي قوتن کي يورپ جي قومن کي قومي آزادي ڏيڻي پئي، ڇاڪاڻ ته ٻي جنگ عظيم تائين پهچڻ تائين يورپ ۾ سياسي ۽ معاشي عدم استحڪام پوري يورپين طاقتور ملڪن کي تباهه ڪري ڇڏيو هئو، هٽلر ۽ ميسولني جهڙن سرفروش قومپرستن يورپ ۾ تباهي مچائي ڇڏي ۽ يورپ 20 سالن کانپوءِ ٻي جنگ عظيم ۾ داخل ٿي ويو، ٻي جنگ عظيم ۾ پورو يورپ تباهه ۽ برباد ٿيو، اهي سامراجي انگلينڊ ۽ فرانس ملڪن سميت ٻي جنگ عظيم تائين يورپين اهو محسوس ڪيو ته قومي آزاديون يورپين کي ڏيڻ کانسواءِ يورپ جو مستقبل به تباهي کانسواءِ ڪونهي، جنهن ۾ اڪثر ننڍين يورپين قومن جي آزاديون مليون، پهرين جنگ عظيم کانپوءِ روس ۾ 1917ع وارو بالوشڪ انقلاب ڀي اچي چڪو هئو، جيڪو خد يورپين خاص ڪري ويسٽ يورپين لاءِ خطرناڪ هئو، انهيءَ لاءِ قومي آزادي ڏيڻ کانسواءِ ٻي ڪا راهه نه هئي روس جي ڪميونسٽ اڳواڻ لينن ڀي قومي تحريڪن ۽ آزاديءَ جي حمايت ڪري رهيو هئو، سرمائيداري دشمني ۾ اهم اهو هئو ته ايسٽ يورپن ۾ ڪميونسٽ رشيا آرمي داخل ٿي وئي هئي، ٻي جنگ عظيم دوران ۽ اوڀر يورپ جي ملڪن کي ڪميونسٽ رشيا جو حصو بڻايو ويو هئو، جنهن کي سوويت يونين جو نالو ڏنو ويو هئو.
باقي دنيا ۾ يورپ کان علاوه قومپرستي نظريي کي ۽ قومپرستي تحريڪ کي ڪا گهڻي ڪاميابي نه ملي سگهي، جنهن ۾ برطانيا ۽ فرانس ۽ آمريڪا جي سامراجي سياسي سازش هئي، انهيءَ قومي آزاديءَ جي جڳهه تي انهن سامراجي ملڪن جي سياسي حڪومت آهر رهي، اهڙي طرح ته آفريڪا مڊل ايسٽ، برصغير ۽ دنيا جي ٻين خطن ۾ اهڙين مخصوص سياسي گروهن کي اڳتي آندو ويو، جيڪي حقيقي طرح قومپرست نظريي جي خلاف هيون ۽ گڏيل طور سياسي آزاديءَ جون ڪاهل هيون، جيڪي قومپرستي نظريي جي روح خلاف هجن، جهڙي طرح اسان ننڍي کنڊ ۾ ڏٺوسين ته ڪانگريس ۽ مسلم ليگ هڪڙي مذهبن جي بنياد تي ٻڌل قومپرستي جو نظريو کڻي آيون، جنهن ڪري اصل قومپرستي جو تحريڪن کي ننڍي کنڊ ۾ ڪا گهڻي اهميت نه ڏني وئي يا اصل قومي نظريي جنهن جو بنياد نسل، ٻولي، تاريخ، ثقافت ۽ جاگرافيائي هئو،اهڙن قومن کي آزادي نه ڏني وئي بلڪ انهن قومن کي هڪڙي مذهبي نام نهاد ملڪن ۾ ضم ڪيو ويو، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو اهي قومون اتي گهڻ قومي رياست ۾ دٻجي ويون ۽ انهن ملڪن ۾ هميشه لاءِ ننڍين قومن ۽ ثقافت جو استحصال ٿيندو رهيو، هڪڙي اڪثريتي بنيادن تي، جنهن اڪثريتي نسل جي قوم رياست جي سياسي ۽ سماجي ادارن تي قبضو ڄمائي باقي اقليتي قومن ۽ ثقافتن جو معاشي ۽ سماجي استحصال ڪندا رهن ٿا، جنهن سان اهڙن ملڪن جي سماجي ترقي نه ٿي سگهي، ۽ اهڙن ملڪن ۽ رياستن ۾ نسلي جنگيون هلنديون رهن ٿيون،هڪٻئي تي نسلي تسلط يا برتري قائم ڪرڻ لاءِ، جنهن ۾ يورپ جي انهن سامراجي سرمائيدار ملڪن کي اهو فائدو ٿيو، جو هنن کي نئين بيٺڪيت جي آساني سان شروعات ٿي آهي ۽ مغرب جي سرمائيداراڻا مفادن جو پورائو ٿي رهيو آهي، هن وقت انڊيا ۽ پاڪستان ۾ به اهڙيون لساني ۽ ثقافتي 70 سالن کان تضاد هلي رهيا آهن، ساڳئي طرح سان وچ اوڀر جي ملڪن جي سماجن جوبه اهو ئي حال آهي، ساڳي طرح آفريڪا جي ملڪن جو جنهن ۾ اهي ننڍيون ننڍيون قومي ثقافتي مزاحمتون سالن کان هلي رهيون آهن، جنهن ۾ پوري نسل پرستي انهن سماجن جي تباهي ڪري ڇڏي آهي ۽ نسل پرست دشمنين سماجن لاءِ ناسور ٿي ويون آهن ۽ بالادست هڪڙي نسل گروپ انهن ملڪن تي سياسي ۽ معاشي قابض آهن ۽ بدلي ۾ اهي مغربي سرمائيدار ملڪن جي مفادن تحت ملڪ هلائي رهيا آهن، اڄ به قومپرست نظريي جو سوال يورپ کان علاوه باقي دنيا ۾ ان کي حل نه ڪيو ويو آهي ۽ اهي مستقبل ۾ انهن سماجن جي گهرو جنگين ۽ نسل پرستي جي دشمني ۾ گهيري رکيو پيو اچي نه وري هن وقت ڪو مغرب جي سرمائيدار ملڪن جي حق ۾ آهي ته انهن هلندڙ قومپرست تحريڪن جي حمايت ڪن ڇاڪاڻ ته اهو انهن جي آزاد تجارت ۽ معيشت ۾ رڪاوٽون بڻجنديون اگتي هلي ڪري.