سنڌ جي تعليم ۽ سنڌي سماج
اهڙي طرح ڪنهن به قومي ترقي جو سڌو سنئون تعلق ان سماج ۽ قوم جي تعليم جي ترقي سان هوندو آهي، جنهن به قومي سماج ۾ تعليم جي ترقي جيتري وڌي هوندي آهي، اهو سماج نه صرف ترقي ڪندو آهي، بلڪ انهيءَ قومي سماج ۾ رهندڙ مختلف فرقن وارا ماڻهو ان لائق ٿيندا آهن ته اهو ان رهندڙ سماج مان رنگ، نسل ۽ مذهبن جا فرق ختم ڪري هڪ گڏيل سماج جي ترقي وٺرائن ۽ انهيءَ سماج ۾ هر قسم جي تعصبي فرقن کي ختم ڪري سگهن، صرف ان تعليمي ترقي واري سماج ۾ هڪ فرد يا نسل وارو ماڻهو سماج ۾ استحصالي قوتن جو مقابلو ڪري سگهندو آهي، جيڪڏهن وري هڪ اهڙو سماج جنهن ۾ تعليم جي ترقي بلڪل به نه هجي ته ان سماج ۽ قوم ۾ گهڻن کان به گهڻا اختلافات، تضاد ۽ جڳهڙا ٿيندا آهن، جتي سماجي ترقي جو ته سوچي به نٿو سگهجي، ان غير ترقي تعليم واري سماج ۾ رڳو استحصالي ۽ طبقاتي قوتون ئي ترقي ڪري سگهن ٿيون، عام فرد بلڪل به نه،
سنڌي قومي سماج به تيسيتائين ترقي ڪري سگهيو جيسيتائين سنڌي سماج ۾ تعليم ۽ ادب جي ترقي ممڪن ٿي سگهي، قومون پنهنجي هر قسم جي دشمن قوتن سان مقابلو تڏهن ڪري سگهنديون آهن، جڏهن اهي قومون ۽ سماج ان لائق بڻجن ٿيو، هر قوم ۽ سماج کي هر وقت هن تاريخ ۾ خطرات رهندا ايندا آهن، ڪڏهن اندروني ته وري ڪڏهن خارجي، اهڙن خطراتن کي منهن ڏيندي هر قوم اڳتي وڌندي آهي، ۽ جيڪا قوم وري پوئتي پيل آهي، تعليم جي ترقي ۾ ته اهي قومون هميشه ٻين طاقتور قومن جي بالادستي هيٺ اچي وينديون آهن ۽ اهي قومي غلامي جي ڪڙي دور کان گذرن ٿيون، جنهن ۾ انهن ڪمزور قومي سماجن جي يقيني بڻجي ويندي آهي، اهي قومون ڪڏهن به ڌارين جي يلغارن جي مزاحمت نه ڪري سگهنديون آهن، جيڪڏهن انهن قومن جي تعليم بهتر آهي، ته انهن قومن جا فرد ۽ سماج اها سگهه هڪ فطري طرح رکي ٿو، ته ان سامراجي قوتن ۽ سماجي استحصالي قوتن جو هو مقابلو ڪري ۽ هو پنهنجي قومي سماج کي آجپو وٺي ڏئي سگهي، سنڌ قومي ترقي جو خواب پورو نه ٿي سگهيو، ڇاڪاڻ سنڌي تاريخي حوالي سان تعليمي ميدان ۾ ترقي نه ڪري سگهيا آهن، جنهن جي ڪري انهن جي سماجي ترقي ناڪام ٿي ۽ ان جي ابتڙ سماج جا اندروني تضاد ۽ اختلافن سنڌي سماج کي هن وقت تمام گهڻ رخن اختلافن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي، سنڌ جي تاريخ ۾ ڏسبو ته سنڌ تاريخ جو گهڻو عرصو هڪڙن حملي آورن ۽ ڌرين جي قبضي هيٺ رهندي آئي آهي، وري ڪو سنڌ جي سماجي تاريخ قومي سماج جو ڏيک ڏنو آهي، جنهن ۾ سنڌي قومي سماجي ترقي جو پسمنظر ملندو هجي!
سنڌي قومي سماج جيڪو هزارن سالن کان هڪڙن اهڙن سماجي، سياسي ۽ معاشي آفتن کي منهن ڏيندو رهيو آهي، جنهن ۾ سنڌ جي تاريخي حيثيت کي مٽائي ڇڏيو، اهڙي سماجي بگيڙ ٿيو آهي، جو ان کي قومي سماج چئي نٿو سگهجي، اڄ به سنڌ کي انهن تاريخي مشڪلاتن کي گهيري ۾ آهي، جڏهن سنڌ جي پنهنجي تاريخي حيثيت ختم ٿيڻ تي هجي، سنڌ هن جديد دور مان گذري رهي آهي، جڏهن ته سنڌ جي سياست کان وٺي سماجي ۽ معاشي حوالي سان حالتون تمام خراب هجن ۽ سماجي پسماندگي تڏهن وري سنڌ جي اندر هر شعبه زنگي ۾ پوئتي پيل آهي، انهن ۾ خاص ڪري سنڌ جي تعليم جيڪا سنڌي قوم جي اڪيلي سر سماجي ترقي جو اهڄاڻ ٿي سگهي ٿي، سنڌ جو مستقبل هن وقت سنڌ جي تعليم جي ترقي سان سلهاڙيل آهي، سنڌ جنهن جي هن برصغير جي تاريخ ۾ هڪ تاريخي حيثيت رهندي آئي آهي، هزارن سالن کان جيڪا تاريخ ۾ هڪ الگ تشخص جي حيثيت به رهي آهي، ته وري هن سنڌ جي آزاد تاريخي حيثيت کي بيروني قوتن سوين سالن تائين ختم به ڪري ڇڏيو، سنڌ جي ويجهي تاريخ ۾ سنڌ 1943ع ۾ انگريز سامراج سنڌ جي آزاد خطي جي حيثيت ختم ڪري هن کي گڏيل هندستان ملائي ڇڏيو هئو، ۽ وري جڏهن ان انگريز سامراج جنهن لاءِ چيو ويندو هئو، ته برطانوي راڄ جو ڪڏهن سج نٿو لهي، آخرڪار ان جو سج لٿو، ٻي مهاڀاري جنگ کانپوءِ ۽ سنڌ وري هڪ دفعو ٿوري عرصي لاءِ پنهنجي تاريخي حيثيت کي ختم 1947ع ۾ پاڪستان جو هڪ صوبو بڻايو ويو، جنهن سنڌ جي اڄ تائين حيثيت هڪ صوبي جي رهندي پئي اچي، جنهن وقت سنڌ کي پاڪستان جو صوبو بڻايو ۽ ان سنڌ صوبي جي هن پاڪستان ۾ پنهنجي تاريخي حيثيت کي مڃرائڻ به گهريو ۽ ان صوبي جو عوام پاڪستان جي وقتي حڪمراني کان اها به گهربه ڪئي، ته سنڌ کي پنهنجي تاريخي حوالي سان سياسي، سماجي ۽ معاشي خودمختياري ڏني وڃي، جنهن وقت پاڪستان ٺهيو ته سنڌ جي تعليم جي حوالي سان ڪافي بهتر رهيو، سماجي ۽ سياسي شعور سنڌي سماج ۾ اڄ جي حالتن کان وڌيڪ ترقي ۾ هئو، سنڌ جي عوام جڏهن پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ جيڪي پنهنجي سماجي ۽ معاشي حق گهريا ۽ پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ پاڪستان جي حڪمراني تي مخصوص طبقو جڏهن قابض ٿيو ۽ هن ملڪ ۾جمهوريت بجاءِ انهن طبقن جي حڪمراني قائم ٿي، ته سنڌ جي سياسي ۽ سماجي مزاحمت سنڌي عوام ظاهر ڪئي، اهڙي طرز حڪومت ۽ هڪ مخصوص طبقي جي جنهن جي ڪري سنڌ جي سياسي ۽ معاشي خودمختياري ختم ڪئي، تڏهن سنڌي عوام خاص ڪري سنڌ جونوجوان طبقو ان مزاحمت ۾ تمام گهڻو اڳتي آيو، جنهن سنڌ جي ثقافتي حق وٺي سنڌ جي تاريخي حيثيت جي بحالي لاءِ تمام گهڻي سياسي جدوجهد ڪئي، اهو زمانو هئو، جڏهن پاڪستان جي حڪومت طرفان ون يونٽ پاليسي لاڳو ڪئي وئي هئي ۽ سنڌ صوبي جي حيثيت کي مڪمل طرح سان ختم ڪيو ويو هئو، انهيءَ ون يونٽ پاليسي سنڌ جي ان تاريخي شعور کي بيدار ڪيو، ته سنڌ جي هر سماجي طبقي مان ان ون يونٽ جي خلاف سياسي مزاحمت ڪئي وئي، جنهن ۾ سنڌ جا ڪيترائي نوجوان، سماجي ۽ سياسي اڳواڻ حڪومت جي خلاف مزاحمت ڪئي ۽ انهن کي جيلن ۾ وڌو ويو، انهيءَ باوجود سنڌي باشعور عوام ۽ تعليم يافته نوجوان اڀري ڪي سنڌ دوست ڪردار ادا ڪيو، ڀلي ان وقت ڪهڙي به سياسي فڪر سان سلهاڙيل هيو، اها سنڌي سياسي تحريڪ ون يونٽ خلاف هڪ تاريخي مثال قائم ڪيو، جنهن ۾ سياسي پارٽيز، سماجي رهنما ۽ اديب، دانشور ۽ يونيورسٽي ۽ ڪاليجز جي شاگردن گڏجي ڪري وڙهي، ان وقت جي پاڪستاني آمريتي حڪومت انهن سياسي جدوجهد ڪرڻ وارن کي هر قسم جي تڪليف ڏني، پر اهو سنڌي شعور مند طبقو پنهنجي ان آمريت حڪومت اڳيان نه جهڪيو، اهو پورو جو پورو هڪ ڪرشمو هئو، سنڌي تاريخ جي مزاحمت جو اهو انهيءَ لاءِ جو ان وقت سنڌ جو نوجوان تعليم يافته هئو، هو تاريخ جو شعور رکي پيو، ڪنهن به سماجي ۽ معاشي استحصال کي قبولڻ لاءِ تيار نه هئو.
تعليم جو مقصد به اهو هوندو آهي، ته سماج ۾ هڪڙي مثبت برابري اچي ڪو فرد ڪنهن ٻئي فرد هٿان استحصال جو شڪار نه ٿئي، تعليم سماج جي فردن کي اهڙو سماجي شعور جي ارتقا ڪرائي ٿي، ته هو رنگ، نسلن ۽ ذات جا فرق ختم ڪري هڪ اهڙو انساني معاشرو ٺاهجي، جنهن ۾ اهي سماجي معاشي ويڇا ختم ڪري ڇڏجن، جنهن ۾ سماج جو فرد هڪڙو کلي ۽ آزاد فضا ۾ رهڻ جي قابل ٿئي، ان تعليمي ترقي سماج جي هر فرد کي اها قوت ۽ سگهه بخشي ٿي، جنهن سان سماجي فرد پنهنجي ذاتي ۽ گڏيل مفادن جي حفاظت ڪري سگهي، اهڙي تعليم جي شعور سان هو رهندڙ سماج جي ترقي لاءِ ڪوشش وٺي سگهي، ڪنهن به سماج ۽ ملڪ ۾ رهندڙ ماڻهن جي آبادي جو وڏو حصو نوجوان تي مشتمل ٿئي ٿو، اهو نوجوان طبقو تعليم يافته ٿي ڪري، اهو پنهنجي سماج جي ترقي لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو، فرض ڪيو ته ايڏي وڏي آبادي جو حصو يا اهڙا ماڻهون جيڪي اڳتي هلي ڪري سماج جي ادارن جو واڳون سنڀاليندا ۽ اهي بلڪل ئي اڻ پڙهيل ۽ بغير ڪنهن زندگي جي هنر کان وانجهيل هوندا، ته اهي ڪهڙيون پنهنجون خدمتون سرانجام ڏيندا، انهن سماجي ادارن جو ڇا ٿيندو، انهن سماجي اڻبرابري کي ڪيئن ختم ڪري سگهبو، ان سماج ۾ رهندڙ انسان دشمن جيڪي غريب ماڻهن جو استحصال ڪن ٿا، انهن استحصالي قوتن کي ڪيئن منهن ڏيندو، انهن سڀني سماجي دشمنن کي منهن ڏيڻ لاءِ صرف ايندڙ نسل جي تعليم يافته هجڻ لازمي آهي، نه ته ڪو به چارو ڪونهي، ته انهن انساني سماج جي لٽيرن ۽ دشمن سان مقابلو ڪري سگهجي، اسان جو سنڌي سماج جيڪو هاڻي هڪ ننڍون ٿيندو پيو وڃي، جنهن جي سڃاڻپ وڏيرا شاهي، سماج جو رت چوسيندڙ مافيائون، هزارين قسمن جو استحصالي قوتون، مخصوص قسم جون اشرافيائون جنم وٺي رهيون آهن، جن سنڌ جي سماجي حالتن کي باهه ڏئي ڇڏي آهي، هڪ اوڏهه وانگي چٽي بوتو بڻائي ڇڏيو آهي، انهيءَ جو آخرڪار ڪير مقابلو ڪندو، سنڌ جي تعليم ڪئي ڏهاڪن کان تباهه برباد ڪري ڇڏي آهي، جڏهن سنڌي نوجوان ون يونٽ جي تحريڪ دوران وڙهيو، ته هن رياست جي آمرن حڪمرانن کي هڪڙي سوچ اچي، وئي ته سنڌ جو اگر مقابلو ڪرڻو آهي، ته انهن جي شعور کي ختم ڪرڻو آهي، انهن جي تعليم کي تباهه ڪرڻو پوندو، ته هي سنڌي انهن جي قبضي هيٺ نه ايندا نه وري اهي اسان جي ڏاڍ کان ڊڄندا، تنهن ڪري سنڌين جي تعليم کي پهريان تباهه ڪرڻو پوندو، ڇاڪاڻ ته هن وقت دنيا جي قومي سماجن جي ترقي جو مقابلو صرف تعليم جي حوالي سان ئي ڪري سگهجي ٿو، جنهن قوم جا نوجوان وڌيڪ باصلاحيت وارا هوندا اهي ئي ترقي ۾ ڪاميابي ماڻي سگهندا، باقي جيڪي قومون پنهنجي نوجوان ۽ ايندڙ نسل کي تعليم نٿو ڏئي، اهي نوجوان نسل انهن قومن ۽ سماجن تي بوجهه بڻجي بيٺا هوندا ۽ انهن جو پيٽ پالڻ ئي دشواري هوندو، ڏکن ايشيا جي سياست تمام وڏي ڏاهي عائيشه جلال جنهن جو تعلق هڪ پنجاب سان آهي، اصل ان پنهنجي ڪتابAuthurtatianism In South Asia ۾ لکيو آهي، ته پاڪستان رياست ٺهڻ کان وٺي پاڪستان جي حڪومت هميشه کان ان ڪوشش ۾ رهي آهي، ته سنڌ جي تعليم کي تباهه ڪجي، ته جيئن سنڌ جو ماڻهو ملڪ ۾ ڪامپيٽ مقابلو ڪرڻ جي لائق نه رهي، اهو عائيشه جلال جو تجزيو 16 آنا حقيقت تي ٻڌل آهي ۽ انهيءَ تجربي مطابق اهو سچ ثابت ٿيو اڳتي هلي ڪري هن آمريتي ۽ حڪمران طبقي اهڙيون تعليمي دشمن پاليسيون ٺاهيون جو سنڌ جي تعليم تباهه ۽ برباد ٿي وئي ۽ سنڌ جو پورو نسل نااهل ٿي ويو، جنهن ۾ ڪا سگهه ئي نه رهي آهي ته هو سماجي ۽ معاشي استحصالي قوتن جو هاڻي مقابلو ڪري سگهي، اڄ سنڌي سماج جون جيتريون، سماجي، سياسي ۽ معاشي برايون آهن، انهن جو سبب به سنڌ جي تعليم جي تباهي جي ڪري آهي، سنڌ ايوب جي آمريتي دور کان نڪتي ته وري اهڙي جنرل ضياءُ جي آمريت ۾ ڦاٿي، جنهن به جهڙو آخري تباهي سنڌي سماج جي ڪئي، سنڌي سماج ۾ هر قسم جو مافيائون لاٿيو ۽ پيدا ڪيون، خاص ڪري تعليم جي شعبي ۾ نه هن ڀينگ ڪئي، استادن جي يونين ۾ اهڙا مافيائي اڳواڻ اڀريا جنهن تعليم دشمن جو ڪردار ادا ڪيو، انهن کي اهو پتو ئي نه پيو ته هو ڇا ڪري رهيا آهن، استادن جو يونينز ۾ ڌڙي بازيون ڪرايون ويون، انهن کي ويڙايو ويو، اهڙي Cheap قسم جي استادن جي يونين ۾ اڳواڻپيدا ڪيا ويا، جنهن رڳو تعليمي ادارن ۾ هڙتالون ڪرايون ۽ اسڪول ۽ ڪاليجز ۽ يونيورسٽيز کي بند ڪرائي مهينن تان هڙتال ٿيا، جنهن ۾ سنڌ جي تباهي ٿي، شاگردن جي يونين تي پابنديون وڌي ويون ۽ ڪاليجن ۽ يونيورسٽيز جي اهڙن گنڊن شاگردن کي پئسا ڏنا ويا هٿيار ڏنا ويا، جنهن انهن انقلابي شاگردن سان ويڙهايو ويو، جيڪي جنرل ضياءُ جي آمريت خلاف مزاحمت ڪري رهيا هئا، سنڌ جي سماجي اڻ برابري ان جي ٻولي ۽ معاشي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪري رهيا هئا، اهڙي انهن استاد تنظيمن جو به انقلابي ڪردار رهيو، ون يونٽ جي تحريڪن ۾ ضياءُ جي آمريت خلاف پر اڳتي هلي ڪري جنرل ضياءُ جي آمريتي دور اهڙي سوچي سمجهي منصوبابندي ڪئي وئي، جو انهن استادي يونين جي شڪل ئي مٽجي وئي، اهي ان انقلابي ڪردار کان هٽي وڃي تعليم دشمن يونين ٿي ويون، هڪڙو ان ضياءُ جي آمريت ۽ ٻي وري اڄ به سنڌ ۽ ان جي تعليم سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ اڄ به ضياءُ جي باقيات گهر ڪري ويٺي آهي، اڄ به انهن استادن ۽ شاگردن جي يونين ۽ سياست ۾ انهيءَ جنرل ضياءُ جي باقياتون جاري ساري آهن، جيڪي هنن تعليمي ادارن کي اسرڻ ئي نٿا ڏين، اڄ به هن ملڪ جي اصل حڪمرانن جو سنڌ جي تعليم لاءِ ساڳيو مائينڊ سيٽ آهي، انهيءَ تحت سنڌ جي تعليم جون پاليسيون ٺاهيون وڃن ٿيون، اهڙي ئي قسم جا تعليم جي شعبي ۾ آفيسر شاهه کان وٺي استادن جي ڀرتي ڪئي وڃي ٿي، انهيءَ قسم جو تعليم دشمن استاد يونين جا اڳواڻ هٿ وٺي آندا وڃن ٿا ۽ اهڙي ئي قسم جا غير سياسي ۽ جاهل شاگرد جن کي هر قسم جي ڇوٽ ڏئي ۽ هٿن ۾ هٿيار ڏئي عام شاگردن کي هيسائي تعليم دشمن ماحول پيدا ڪرايو وڃي ٿو، ڇاڪاڻ ته انهن آمريتي حڪمرانن اڄ به سنڌ جي ماڻهن سان ٻه اکيائي بند نه ڪئي آهي، ۽ انهن کي سنڌ جي تعليم ۽ انهن مان پيدا ٿيندڙ ذهنن کان مزاحمت جو خطرو موجود آهي، انهن آمريتي قوتن کي هن ملڪ کي بندوق جي نوڪ تي ئي هلائڻ جو ئي سوچيو آهي، جنهن لاءِ هن ملڪ ۾ رهندڙ هيسايل ۽ خون چوسيل ماڻهن کي ڪڏهن تعليم ناهي ڏيڻي، هن ملڪ ۾ جمهوريت جي لاءِ ڪا جڳهه ناهي، هن ملڪ ۾ جمهوريت ناهي هلائڻي، هتان جي عوام کي ڪي به سياسي ۽ سماجي حق ناهن ڏيڻا، جيڪي ماڻهو پنهنجا سياسي سماجي ۽ معاشي حق گهرندا، انهن جو حشر انهن ڪارن ۽ بندرن بنگالين جهڙو ٿيندو، انهن وٽ ائٽم بم آهن، جديد ڪروز ميزائل آهن، هو ڪجهه به ڪري سگهن ٿا، انهن کي فخر آهي جابر جي بربريت تي، جنهن هندستان لتاڙيو ۽ لٽيو، انهن کي فخر آهي، غوريءَ تي، جنهن قومن جي تهذيبي سماج جي گهوڙن جي سنمبن سان ڌوڙ اڏائي، ڇا وڙهندو اڻ پڙهيل ڏٻرو پيرن اگهاڙو سنڌي انهن نادر شاهي تمغن سان.