سنڌ ڪارڊ سياست ۽ سنڌ
محمد علي جناح جو تعلق سنڌ سان هئو، جنهن ڪري هن کي سنڌ ڪارڊ جي سياست ڪرڻ ۾ ڪاميابي ملي هئي، پر جڏهن پاڪستان ٺهيو ان ۾ وڏو تاريخي سياسي ڪردار سنڌ جو رهيو، جنهن ۾ پاڪستان ٺهڻ جو نه صرف 1943ع سنڌ اسيمبلي پاڪستان ٺهڻ جو تاريخي قرارداد منظور ڪيو پر سنڌ پاڪستان کي هڪڙي تاريخي ۽ تهذيبي جواز به پيدا ڪري ڏنو هئو محمد بن قاسم جي حوالي سان، ته برصغير جي مسلمانن جي لاءِ الڳ ملڪ جي حوالي سان جنهن جي هن وقت به اهميت موجود آهي، پاڪستان جي مستقبل جي شناخت لاءِ سوال ٿو پيدا ٿئي، جڏهن سنڌ صوبو پاڪستان جو هڪڙو تخليقار( Creator) آهي ۽ جناح سنڌ ڪارڊ به استعمال ڪيو پاڪستان ٺهڻ لاءِ، ته پوءِ پاڪستان الڳ آزاد ملڪ ٺهڻ کانپوءِ سنڌ ۽ سنڌي عوام کي ڇا مليو، هن ملڪ جي 70 سالا سياسي تاريخ ۾ سنڌ صوبي جي سياسي ۽ معاشي خومختياري سنڌ جي وسيلن جي خودمختياري، تعليم، صحت، بيروزگاري ۽ ٻيا انيڪ روز مرهه جا سنڌي عوام جون تڪليفون پنهنجي صوبي جي اندر، جنهن ۾ سنڌي عوام کي تمام گهڻي مايوسي نصيب ٿي، پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌ جو باشعور فردن هاڻي اهو سمجهڻ شروع ڪيو آهي ته پاڪستان جو ٺهڻ سنڌ ۽ سنڌي عوام جا سماجي ۽ معاشي پسماندگي پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ وڌي وئي آهي، جنهن سبب ڪري هنن جي پاڪستان ملڪ لاءِ هڪڙي مثبت راءِ نه جڙي سگهي آهي ۽ باشعور فرد اهو سمجهن ٿا ته سنڌ هن ملڪ ۾ هڪڙي ڄڻ ڪالونيءَ واري حيثيت رکي ٿي.
ان کانپوءِ هڪ طرح سان پاڪستان جي سڃاڻپ هڪڙي مضبوط وفاق واري رهي آهي، هيمشه سان جنهن ۾ اڪثريتي صوبو پنجاب آهي، جنهن جي وڌيڪ نمائندگي ۽ سياسي معاشي ڪنٽرول رهندو آيو آهي، جنهن ۾ هڪڙي قسم جي سياسي نه بلڪي انگريز قوت جهڙي اسٽبلشمينٽ جوڙي رکي آهي، جنهن جو تعلق به اڪثريت سان پنجاب صوبي جي ماڻهن جو آهي، پاڪستان کي هن وقت تائين سياسي حوالي سان ڪنٽرول به انهيءَ قوت جو رهيو آهي، جنهن ۾ سولين جي حڪمراني هميشه ڪمزور رهي آهي يا سڌي طرح سان هن ملڪ جي سياسي حڪومتون به انهيءَ آمريتي قوتن حلايون آهن، جنهن ڪري سنڌي عوام جو هن ملڪ تا ويساهه گهٽجي ويو آهي.
سنڌ ڪارڊ ٺهڻ جو ٻيو دور تڏهن شروع ٿيو يا سنڌ ڪارڊ پاڪستان جي سياست ۾ استعمال ٿيڻ لڳو، جڏهن پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ شروع وارن ڏهاڪي 1954ع ۾ ون يونٽ لگايو ويو ۽ سنڌ جي تاريخي جاگرافيائي حيثيت ختم ڪئي وئي جنهن ۾ انهيءَ ڏهائي ۾ پاڪستان جي سياست هڪڙي مخصوص غير سنڌي سياستدانن وٽ رهي ۽ ملڪ سياسي سازشون هلنديون رهيون، جنهن ۾ سنڌ ۽ سنڌي عوام کي سواءِ محرومين جي ڪجهه به نه مليو ۽ انهن سياسي، سماجي ۽ معاشي محرومين جي نتيجي ۾ سنڌي عوام ۾ هڪڙي سياسي قسم جي مزاحمت Resentment) ) پيدا ڪئي، هن ملڪ ۾ وفاقي نظام جي خلاف ۽ هڪڙي ون يونٽ جي ذريعي پاڪستان ملڪ تي هڪڙي مخصوص طبقي طرفان بالادستي قائم ٿيڻ ڪري، جنهن ۾ خاص ڪري سنڌ صوبي ۾ قومپرست سياست جي شروعات ٿي، جنهن ۾ ڪجهه سياسي اڳواڻ جنهن ۾ خاص ڪري جي ايم سيد جيڪو پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ مسلم ليگ جو سنڌ مان اهم اڳواڻ هئو، جنهن سنڌ اسيمبلي مان 1940ع وارو پاڪستان ٺاهڻ جو قرارداد منظور ڪرائي هئي، انهيءَ کي 1976ع ۾ سنڌ کي پاڪستان کان الڳ ۽ سنڌ کي آزاد ملڪ ٺاهڻ جي گهر ڪئي ۽ سنڌ ۾ سياسي جماعتن جي شروعات ڪئي، جيڪا سنڌي جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪندي، جيڪا سنڌ جي نوجوان طبقي ۾ خاص ڪري شاگردن ۾ اهم مقبوليت ماڻي، اهڙي طرح سنڌ ۾ علحدگي جي سياست جي شروعات ٿي ۽ وري جڏهن سنڌ جي صوبي سان تعلق رکندڙ ذوالفقار علي ڀٽو جنهن هڪڙي وفاقي پارٽي جي شروعات ڪئي 1968ع دوران، جنهن کي پيپلزپارٽي سڏيو ٿو وڃي، جنهن کي 1971ع واري اليڪشن ۾ اولهه پاڪستان ۾ خاص مقبوليت ماڻي، انهيءَ پيپلزپارٽي به ون يونٽ جي حوالي سان سنڌ جي سياسي عوام جي حمايت ڪئي هئي، جهڙي طرح جناح سنڌ جي بمبئي پريزيڊنسي کان علحدگيءَ جي ڳالهه ڪئي هئي،انهيءَ ڪري ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ان جي پارٽي کي سنڌ ۽ سنڌي عوام ۾ ڪافي سياسي پذيرائي حاصل ٿي، جنهن ڪري ته سنڌي عوام جون محروميون هن ملڪ ۾ تمام گهڻيون هيون، انهيءَ سڀني سياسي، سماجي ۽ معاشي سنڌي عوام جي محرومين هڪڙي سنڌ ڪارڊ کي جنم ڏنو، جنهن جو ڪو به ازالو نه ٿيو نه وري سنڌي عوام جي سماجي، معاشي ۽ سياسي حالتن ۾ ڪا بهتري يا استحڪام آيو، هن ملڪ پاڪستان ۾ وقت گذرڻ سان سنڌي عوام جون محروميون وڌيون، انهن جا هن ملڪ ۾ ويتر وڌيڪ اهنج ۽ تڪليفون وڌنديون رهيون.
جڏهن وري سنڌ جي سياسي رهنما ذوالفقار علي ڀٽو جي حڪومت ختم ٿي ۽ هن کي غير آئيني ۽ ڪوڙي قتل ڪيس ۾ ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويو، انهيءَ آمريتي قوتن تڏهن ويتر سنڌي عوام جي تاريخي ۽ سياسي ويساح کي ڇيحو رسائي ڇڏيون ۽ سنڌي عوام جو هن ملڪ تان رهيو سهيو اعتماد ئي ختم ڪري ڇڏيو، ته ڪوسنڌي عوام جي ملڪ ۾ ڪا بهتري اچي سگهي ٿي پئي. انهيءَ تاريخي مرحلي ۾ خاص ڪري 80 ۽ 90 واري ڏهاڪي ۾ سنڌ جو هڪڙو تاريخي مزاحمت جي شروعات ٿي، هن ملڪ جي آمريت ۽ جنرل ضياءَ جي خلاف، انهيءَ سنڌي عوام جي مزاحمت جي سبب ڪري ”سنڌ ڪارڊ“ سياسي حوالي سان هن ملڪ جي اسٽيبلشمينٽ لاءِ تمام گهڻي اهميت پڪڙي ويو هئو، جنهن جو استعمال صرف پيپلزپارٽيءَ وٽ رهيو ، جنهن جو بينظير ڀٽو استعمال ڪيو، جنرلن ۽ وفاق جي خلاف سياسي شطرنج طور جنهن ۾ جنرل ضياءَ جي مرڻ کانپوءِ پيپلزپارٽي کي حڪومت ملي، ڪجهه عرصي لاءِ اهڙي طرح سنڌ ڪارڊ جو استعمال ٿيندو رهيو، هن ملڪ جي اسٽيبلشمينت خلاف ۽ سنڌي جي پي پي ان سنڌ ڪارڊ جي بدلي ۾ سنڌي عوام کي ڪجهه به ڏئي نه سگهي، نه وري سنڌي عوام جي محرومين جو ڪو ازالو ٿيو، محترمه بينظير ڀٽو خد پاڻ مختصر دورن ۾ جڏهن جڏهن هن جي حڪومت کي خطرات آيا ۽ هن جي حڪومت کي غير آئيني طريقي سان ختم ڪيو پئي ويو ۽ وري جڏهن سنڌ جون قومپرست جماعتن سنڌ جي سياسي ۽ معاشي حقن لاءِ جدوجهد پئي هلائي، ته محترمه بينظير ڀٽو انهن جي سياسي جدوجهد کي ڪيش ڪرايو، انهن سان سياسي شموليت اختيار ڪري جنهن ۾ 1998ع ۾ ڪالاباغ ڊيم جي خلاف سنڌ جي قومپرستن سنڌ پنجاب بارڊر تي ڌرڻو هنيو ۽ پاڪستان جي ڪراچي پورٽ واري شاهراهه کي بند ڪيو هئو ته محترمه پاڻ ان ڪموشهيد واري سياسي ڌرڻي ۽ جلسي ۾ شريڪ ٿي پنجاب ۽ وفاق کي چتاءُ ڏنو هئو ته هو آخر سنڌ قومپرست يا جي ايم سيد جي سياسي ڌرين جي حمايت ڪندي يا اڳواڻي ڪندي، جنهن کانپوءِ هوءَ هن ملڪ مان جلاوطن ڪئي وئي هئي، 1999ع ۾ هن ملڪ ۾ عسڪري قوت جنرل مشرف جي شڪل ۾ مارشل لا نافذ ڪئي، جيڪا 2008ع تائين قائم رهي، جڏهن وري محترمه بينظير وطن واپس پهتي پنهنجي ڊگهي جلاوطني ختم ڪري، ته هن ڪراچي جي ايئرپورٽ سنڌ جي گاديءَ واري شهر مان لهڻ کي ترجيح ڏني، جنهن ۾ هن اهو ڏيکارڻ چاهيو ته هن وٽ ڪيتري عوامي سگهه آهي، جنهن ۾ محترمه ڪراچي ۾ پهريان اچڻ ۽ اتي پنهنجو سياسي استقباليه طور سياست ڪرڻ ۽ هڪڙي قسم جو سنڌ ڪارڊ ئي هئو، جنهن ۾ پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ کي ڏيکارڻو هئو پنهنجي عوامي مقبوليت جنهن استقباليه جلسي محترمه تي جاني حملو ٿيو 18 آڪٽوبر تي.
هاڻي هڪڙو اهڙو سنڌ جو سياسي دور هئو، جنهن ۾ سنڌ ڪارڊ جي سياست تمام گهڻي اهميت وڌي وئي هئي ڇاڪاڻ ته ان جنرل مشرف جي پوري سياسي دور ۾ سنڌ جي سياسي اقتدار سان مذاق ڪئي وئي ۽ سنڌي عوام کي مڪمل طرح ڀهت سان لگايو ويو جڏهن ته مشرف هڪ مهاجر نسل هئڻ ڪري سنڌ جي اقتدار تي ايم ڪيو ايم طاقتور بڻايو ۽ سنڌ ۾ شهري ۽ ٻهراڙي ۾ فرق رکي ڪري سنڌي عوام جي احساس محروميءَ کي شدت پڪڙائي ۽ اهڙي طرح سان سنڌ عوام جي احتصالي شدت جي نتيجي ۾ سنڌ ڪارڊ ويتر اهميت پڪڙي هئي انهيءَ مشرف جي پاليسين جي نتيجي ۾، ڇاڪاڻ ته سنڌي عوام جون 8200ع تائين سماجي ۽ معاشي حالتون مڪمل برباد ٿي چڪيون هيون، سنڌي عوام ۾ سخت قسم جي سماجي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پئجي رهيو هئو، سنڌ جي قومپرست نظري جي سياست مقبول ٿي رهي هئي، هر طرف سنڌ دشمن حڪومتي پاليسيون ۽ انهن سنڌ دشمن فيصلن جي خلاف سنڌي عوام جا سياسي ڌرڻا ۽ انهن سنڌ خلاف سياسي سازش جي مخالف سياست ان وقت وري سنڌ ۾ سڀني سياسي جماعتن ۽ سماجي گروهن اهو پئي چاهيو ته سنڌ ڪارڊ استعمال ڪري هن ملڪن جي استبلشمينٽ مان سياسي ۽ معاشي فائدا وٺي سگهجن، انهيءَ سنڌ ڪارڊ جي استعمال لاءِ سڀ سياسي ۽ سماجي پارٽيون ميدان ۾ لهي پيون، جنهن ۾ سنڌ جون قومپرست سياست ڪندڙ جماعتون به پيش رهيون، جنهن ۾ سنڌ جي ايم ڪيو ايم 1997ع ۾ سنڌ جي قومپرست جماعتن سان سياسي اتحاد ڪيو ۽ سنڌ جي اهڙن ڪجهه سياسي مسئلن تي ايم ڪيو ايم انهن قومپرست جماعتن جي سياسي ڌرڻن ۽ جلسن ۾ به پاڻ کي شريڪ ڪري سنڌي عوام جون همدرديون پئي حاصل ڪرڻ چاهيون، ته جيئن سنڌ ڪارڊ هنن جي استعمال ۾ اچي پنهنجي سياسي اقتداري مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ ساڳئي طرح سنڌ جون ٻيون جماعتون خاص ڪري سنڌ جي مسلم ليگ (ف) انهيءَ سان گڏوگڏ پاڪستان جي وڏي سياسي جماعت مسلم ليگ نواز جنهن جماعتن سنڌ جي قومپرست جماعتن سان سياسي ملاقاتون ڪري انهن سان مستقبل ۾ سنڌ جي سياست ۽ چونڊن لاءِ سياسي اتحاد ڪيا، جنهن ۾ گذريل 2013ع واري اليڪشن ۾ سنڌ جي اندر ڏهه جماعتي اتحاد قائم ڪيا، ته جيئن سنڌ جي اندر پيپلزپارٽي جو چونڊن ۾ مقابلو ڪري سگهجي، اهڙي طرح سنڌ جي جمعيت علماءِ اسلام ۽ جماعت اسلامي به سنڌ ڪارڊ جو استعمال ڪرڻ شروع ڪيو، سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي مسئلن تي ڳالهائي ڪري اهڙي سنڌ جي اندر اي اين پي خاص ڪري سنڌ ۾ پٺاڻن جي سياست ڪندڙ جنهن 2008ع جي اليڪشن ۾ سنڌ اسيمبلي ۾ ايم پي ايز جون سيٽون کٽيون، ANP جي سنڌ سياسي قيادت سنڌ جي سنڌين جي آهي، اهي سنڌ جي ايڪي لاءِ سنڌي عوام سان گڏ هوندا، اهو سڀ ڪجهه سنڌ ڪارڊ جو ڪمال هئو، جو انهن سڀني سنڌ جي سياسي جادوگرن سنڌ ڪارڊ حاصل ڪرڻ ۾ لڳي ويا.
پاڪستان ۾ 2008ع ۾ اليڪشن ۾ پيپلزپارٽي کٽي آئي، جنهن پاڪستان ۾ حڪومت ٺاهي وفاق توڙي سنڌ ۾ محترمه بينظير ڀٽو ڊسمبر 2008ع لياقت باغ ۾ جلسي دوران شهيد ٿي وئي ۽ ان کانپوءِ پيپلزپارٽي جي قيادت ان جي ور آصف علي زرداري جي هٿ ۾ آئي ۽ هن اليڪشن کٽي حڪومت ٺاهي، جنهن ۾ هي پاڻ هن ملڪ جو صدر چونڊيو، هن پنهنجي 5 سالن جي صدارتي دور ۾ پنهنجي حڪومت بچائڻ خاطر هر دفعي سنڌ ڪارڊ جو استعمال ڪيو ۽ اهڙي بيڪار طريقي سان جو سنڌ ڪارڊ جي اهميت ئي ختم ٿي وئي، ڇاڪاڻ جو آصف علي زرداري سياست جا اخلاقي اصول ئي ٽوڙي ڇڏيا، اهڙيون غير اخلاق سياسي چالون کيڏيون جو سياسي پيپلزپارٽي جي تاريخي اهميت وڃائي ويٺي، آصف علي زرداري جي اڳواڻي ۾ سنڌ جي اندر جيڪي پيپلزپارٽي جون حڪومتون ٺهيون انهن حڪومتن جي وزيرن سياسي ڪرپشن جا ليڪا ئي لتاڙي ڇڏيا، سنڌ کي ارغونن ۽ ترخانن وارو دور ياد اچي ويو، سنڌي عوام جون هنن چيلهيون ئي چٻيون ڪري ڇڏيون، هر زندگي جي شعبي ۾ بدعنوانيون، لاقانونيت ۽ ڇڙواڳي سنڌي عوام کي نصيب ٿي، جنهن ۾ حڪومت هجڻ جو تصور ئي نه رهيو آهي، اهڙين حالتن جو پيپلزپارٽي سنڌ جي عوام کي تحفو ڏنو، سياسي حڪمرانن جو هاڻي جڏهن پيپلزپارٽي وفاق مان نڪري سڀني صوبن ۾ چونڊون هارائي سنڌ جي عوام جو ويساهه کي چڪنا چور ڪري ڇڏيو آهي، هاڻي جڏهن ڪراچي ۾ آپريشن هلي رهيو آهي، نيب ۽ رينجرس جو بدعنوان آفيسرن ۽ سنڌ جي بدعنوان وزيرن خلاف وٺ پڪڙ ٿي آهي ۽ هن وقت اهو سياسي چوٻول هلي رهيو آهي ته اڄوڪي سنڌ مان پيپلزپارٽي جي حڪومت جي تڏا ويڙهه ٿئي، تڏهن وري آصف علي زرداري اسلام آباد ۾ ويهي اسٽيبلشمينٽ کي سنڌ ڪارڊ ڏيکاري ٿو، جڏهن پي پي جي وزيرن سنڌ کي بدعنواني عدم استحڪام ۽ غير قانونيت کان سواءِ ڪجهه ناهي ڏنو. اهڙي سنڌ اندر پيپلزپارٽي جي غير جمهوري ۽ خراب حڪمرانيءَ سنڌ ڪارڊ جي اهميت هنن پاڻ ئي وڃائي ڇڏي آهي، خاص ڪري پيپلزپارٽي لاءِ باقي ته سنڌ سرڪار جي معنيٰ آهي سنڌ جون تباهه سماجي ۽ معاشي حالتون جنهن جي لاءِ سنڌي عوام کي اڃا تمام گهڻي مزاحمت ۽ سياسي جدوجهد هلائڻي آهي، ته جيئن سنڌ جون سماجي ۽ معاشي حالتون بهتر ٿي سگهن. هن وقت سنڌ ڪارڊ سنڌ جي ڪمزور سياسي جماعتن وٽ آهي، جنهن کي سنڌ جي قومي مسئلن ۽ سنڌي عوام جي اهنجن جي ڪا اهميت ڪانهي پر انهن کي سنڌ جي سياسي اقتداري قوت حاصل ڪرڻ جي لوڀ ۽ لالڇ آهي، ٻي حقيقت اها آهي ته سنڌ جو باشعور عوام اهو سمجهي ٿو ته سنڌ ۽ سنڌي عوام جون سماجي معاشي بدحالي هڪڙي تاريخي حقيقت رکي ٿي، انهيءَ سنڌ جي سماجي بدحالي کي سنڌ جي سياسي ۽ سماجي جماعتن پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ ۽ وفاق وٽ هڪ ڪارڊ واري اهميت طور پيش ڪيو آهي، اهڙيون سنڌي يا غير سنڌي سياسي پارٽيون سنڌ دوست گهٽ ۾ گهٽ نٿيون ٿي سگهن، خاص ڪري سنڌ جي سياسي پارٽين کي اهڙو سياسي زيب نٿو جڳائي جو هو سنڌي عوام جي تاريخي جدوجهد ۽ انهن جي سماجي تڪليفن سان سنڌ ڪارڊ واري مذاق ڪن، سنڌ صوبي جي عوام خاص ڪري سنڌي عوام سان هن ننڍي کنڊ جي تاريخ ۾ سياسي دوکا ٿيا آهن، انهن سياسي دوکن جو ازالو ٿيڻ کپي سنڌ جي عوام جي ترقي جي صورت ۾ ۽ سنڌ جي جديد ترقي ٿيڻ کپي،سنڌ جا مسئلا هڪ حقيقت آهن، نڪي صرف هڪ سنڌ ڪارڊ آهي!