پيش لفظ
هو جي واڍي واڻيا، سي سونهن سڀ سڙيا
معلم ماڳ نه اڳئين، فرنگ منجهه ڦرِيا
ملاح تنهنجي مڪڙيءَ، اچي چور چڙهيا
جِتي ڍينگ ڍَريا، تتي تاري تنهنجي
(شاهه لطيف)
”دنگي منجهه درياهه“ الطاف شيخ جي مضمونن جو انتخاب بنيادي طور سفرنامن سان گڏ معاشرتي مشاهدن ۽ فڪري تحريرن (Reflective Writings) جو سهڻو امتزاج آهي. سندس تحت الشعور جو مرڪز ۽ محور سنڌ، سنڌي ماڻهو ۽ سنڌيت آهي. جنهن وقت به ٻين ماڻهن، معاشرن ۽ ملڪن سان سندس ڏيٺ ويٺ ٿئي ٿي ته سندس خيال ۾ فوراً سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو اچن ٿا. باوجود سنڌي زاوئي جي سندس نظر جي پهچ پراهين ۽ گهري آهي ـــ گويا سنڌيت سندس اسلوب ۽ سڃاڻ آهي. سندس لکڻي ۾ ڪيترن هنڌن تي مزاح جون دل لڀائيندڙ جھلڪيون نظر اينديون جيڪا سامونڊي زندگي ۽ ادب جي خصوصيت آهي. اسان جي ٻوليءَ ۾ سامونڊي سفرناما انطاف کان اڳ ڪنهن لکڻ جي سنجيدگيءَ سان جسارت نه ڪئي ـــ پر انگلينڊ ۾ سامونڊي ڪهاڻيون ۽ سفرناما ڪافي لکيا ويا آهن منجھن مزاح جو عنصر بيساخته نظر ايندو آهي ـــ چيو ويندو آهي ته خلاصي خوب مزا ٿا ڪن.
چند مضمون جي منهنجي ياد تي گهرا نقش ڇڏيا آهن تن جو ذڪر ضرور ڪندو هلندس:
اُلهاس نگر سنڌي ايسوسيئشن
هن مضمون جو عنوان بظاهر اهو تاثر ٿو ڏئي ته مضمون جو اڪثر حصو اُلهاس نگر جي باشندن ۽ اتي جي سنڌين جي ايسوسيئيشن جي Activities جي باري ۾ هوندو، جو دراصل مضمون ۾ صرف جزوي ۽ ثانوي حيثيت رکي ٿو. پر انهيءَ کي اهو عنوان ڏئي الطاف پنهنجي سنڌي عڪس سان لڳاءَ جو اعاده ڪيو آهي. خاص پيغام جيڪو قاريءَ کي ملي ٿو سو هي آهي ته ضرورت ۽ تڪليف ايجاد جي ماءُ آهي. پر هوشيار هنرمند سنڌي هندو، هندستان ۾ شرنارٿي يعني پناهه گزين ٿي ويا پر هنن ضرورت ۽ تڪليف جو مقابلو ڪندي، ضرورت ۽ تڪليف کي وساري مقالو چٽاڀيٽي ڪرڻ کي ئي مقصد بنائي ڇڏيو، تنهن ڪري ضرورت پوري ٿيڻ ۽ تڪليف دور ٿيڻ باوجود مقابلي ۽ چٽاڀيٽيءَ جي ڪلچر ۾ ٻين مقامي ماڻهن کان اڳڀرا نڪري و يا ـــ هِتي به ائين ٿيو. سرحد پار آيل مسلمان مهاجر پنهنجي هوشيار چالاڪي ۽ محنت ڪري مڳقامي باشندن کان اڳڀرا آهن.
زيبو سان پيار (مالاگاسي ٻيٽ راداما بادشاهه يا سردار جو قصو)
ظرافت ۽ صحيح سفرنامي واري خصوصيت سان ڀرپور آهي، جنهن ۾ ڪنهن جاگرافي دان ۽ جاگرافي جي شاگرد لاءِ بيحد دلچسپ مواد موجود آهي. سطحي طبعي حقيقتن کان علاوه ثقافتي ۽ معاشرتي اوسر جي مختصر تاريخ ۽ معاشري تي تبصرو آهي.
زيبو جنهن سان پيار معاشري جو تعارف آهي، عورت نه پر ڍڳيون آهن ــ ڪيترو ته دلفريب عنوان آهي پڙهو ته گُونگي گانءِ.
تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا....
جپاني زبان ۾ محاورا ۽ اُنهن جا سنڌي محاورن ۾ مثال ڳولي تمام دلچسپ مضمون پيش ڪيو اٿس ـــ سنڌي ٻوليءَ کي پهاڪن ۽ محاورن شاهوڪار بڻايو آهي ۽ الطاف اها دولت مثالن سان جپاني پهاڪن سان ڀيٽي سهڻي نموني پڙهندڙن جي سامهون آندي آهي۽ پنهنجي ٻوليءَ لاءِ محبت جو بي ساخته ثبوت ڏنو آهي.
پارواڻيءَ سان ملاقات
هي مضمون ڪيترن ئي خوبين جو حامل آهي. الطاف هڪ ڪامياب پرديسي سنڌيءَ جو انٽرويو بغير کيس احساس ڏيارڻ جي ورتو آهي ۽ ملاقات ختم ٿيڻ وقت پارواڻيءَ جي فلسفه حيات جو پورو تت اسان جي اڳيان خوبصورت طريقي سان بيان ڪيو آهي. مونکي پارواڻيءَ جي ڪردار ۾ هڪ راسخ نيڪ ڪردار آزمودگار جهان شناس، مردم شناس ۽ ايماندار ڪاروباري شخصيت نظر آئي جنهن کي زماني جي گردش، وطن ۽ زبان سان محبت هئڻ جي باوجود ملاڪا جي نواحي شهر سنگائي اڊانگ ۾ شڪر ۽ قناعت سان مصروف ۽ مطمئن رکيو آهي. الطاف جو بيان هن شخص لاءِ پڙهندڙن جي دل ۾ هن لاءِ ملڻ جي چاهت پيدا ٿي ڪري.
مونکي پارواڻي جي فلسفي حيات سان منطقي طور اختلاف ڪرڻ مشڪل نظر آيو ــــ پارواڻي مونکي اهڙو ماڻهو نظر آيو جنهن جا پير زمين تي ايترا ته مستحڪم هوندا آهن جو کين ڀلجي اُڏامڻ جو شوق نه ٿيندو آهي ــ اُڏام کي هو پکين جو ڪم سمجھندا آهن. انسانن کي سڌو زمين تي هلڻ ۽ رهڻ کپي آدرشي اُڏارڀل من موهيندڙ هجي پر پنهنجي وسعت کان ٻاهر سمجھڻ ئي عملي ماڻهوءَ جي طرز آهي ـــ حب الوطني، ڪلچر سان لڳاءُ ۽ انهيءَ لاءِ پراهين پنڌ تي جاکوڙ ڪرڻ، جڏهن ته لاوطنيءَ واري حالت ۾ جِتي ٻيون کوڙ ساريون سهولتون ميسر هجن، قاعدي قانون جو احترام ۽ عدل ۽ انصاف جو پرکيل يقين دل ۾ هجي، بيسود عياشي آهي. حب الوطني کي ڌوئي دکي ۾ رکو ته تڪليف گهٽ محسوس ٿيندي ـــ پارواڻيءَ سوچي سمجھي پاڻ کي انهيءَ قدر تي ڇڪ کي وسارڻ لاءِ مجبور ٿو ڪري ۽ مجبوري جي باوجود انهيءَ فيصلي تي رضامند آهي ــ ڪامياب ۽ پريڪٽيڪل ماڻهو وٽ ٻئي طرف دل ۾ دليل آهن: Heart has its reason that reason would not know
پارواڻي جي ملاقات وارو مضمون بيشڪ سٺو مضمون آهي.
شام سلطنت جو ڪهڙو بادشاهه.....؟
هي مضمون بنگالي زبان جي لهجي ۾ اردو ڳالهائڻ ڪري مضحڪه خيز صورتحال تي مبني آهي ــ هڪ بنگالي خلاصي اردو ڳالهائڻ جي ڪوشس ڪري ٿو پر سندس ناقص اُچارن يا تلفظ جي ڪري عجيب کلائيندڙ situation پيدا ٿي وڃي ٿي ـــ هو چاهي ٿو ته دوستن کي ٻُڌائي ته ”چڙيا ڪا بچه مرگيا“ سندس بنگالي لهجي ۽ تلفظ جي ڪري ائين ٿو لڳي ته ”سريا کا باچا مرگيا“ ۽ اسان جا سنڌي ۽ اردو ڳالهائڻ وارا ائين ٿا سمجھڻ ته ”سيريا جو بادشآهه مري ويو“ ۽ کين حيرت ٿئي ته شام سلطنت جو ڪهڙو بادشاهه الله کي پيارو ٿي ويو. اهڙا ڀوڳَ انگريز به جڏهن سنڌي يا اردو ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪندا هئا ته اسان جي سنڌي ڳالهائڻ وارن کي ڪچيون گاريون سمجهه ۾ اينديون هيون. هاڻي انهن مزن کان محروم ٿي ويا آهيون. انگريز جي وڃڻ ڪري جيڪي نقصان اسان کي ٿيا آهن تنهن ۾ اهڙي مزي جي محرومي کي ضرور شامل ڪرڻ کپي.
نئون ريڊيو آفيسر
الطاف جي سفرنامن ۾ خطري جو رومانس جيڪو پراڻي وقت جي جهازرانيءَ سان وابسته هو اُهو گهڻي ڀاڱي ختم ٿيو آهي. سڙهن وارا جهاز جيڪي هوائن ۽ طوفانن جي رحم وڪرم تي هوندا هئا تنهن کان پوءِ شروع وارا آگبوٽ جيڪي ڪنهن حد تائين سڙهن وارن جهازن کان بهتر هوندا هئا ۽ سامونڊي سيلانين جي جوانمردي ۽ همت جي عڪاسي ڪندا هئا، تن جو سمنڊ جي سطح تان گم ٿيڻ منهنجي خيالَ ۾ جوکمي جاکوڙ جي دور جي دروازن جي بندش بڻيا.
پر نئون ريڊيو آفيسر واري مضمون پڙهڻ بعد مونکي احساس ٿيو ته خطري وارو رومانس جيڪو سامونڊي سفر سان وابسته هو اڃا ختم نه ٿيو آهي ـــ نئين ٽيڪنالاجي نه فقط سامونڊي سفر جر پَر خطري جي رومانس جو انت آندو آهي پر انهيءَ سان گڏ ڪيترين ٻين خوبصورت خطرن جو پڻ. فطرت فوق الانسان آهي. ذهين ۽ بهادر اُهو شخص آهي جيڪو فطرت جي قوت جو اعتراف ڪندو آهي ۽ اهڙي حرفت صنعت ۽ ٽيڪنالاجي جي استعمال ڪندو آهي جو اهڙن خطرن کان ڪني ڪترائي سگهڻ ۾ مددگار ثابت ٿئي.
نئون ريڊيو آفيسر هڪ ڪوڙ جي ڀري آهي جو اونڌا اُبتا سگنل به نه ٿو ڏئي سگهي ۽ طوفان جي صورت ۾ آيل پيغام سمجھي نٿو سگهي. هڪ خسيس نما غير ذميوار قسم جي لياقت جي پرکَ بغير رکيل آفيسر آهي جنهن جي حرڪت کلائيندڙ ۽ احمقانه آهي ـــ سندس ڪردار جي الطاف چڱي طرح عڪاسي ڪئي آهي، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اهم ذميوارين وارين آسامين تي بيپرواهي سان تقرري ڪرڻ انساني زندگي ۽ پبلڪ جي ملڪيت لاءِ ڪيترو هاڃيڪار ٿي سگهي ٿو.
دنگي منجهه درياهه، جيڪو هئڻ ته دنگي وچ درياهه کپندو هو، ڪيترن قومن، قبيلن، معاشرن جي مزاجن ۽ روين جو مجموعو ۽ مختلف ملڪن جي ترقيءَ جي ليول جي دري آهي جا سٺي اسٽائيل ۾ قلمبند ڪيل آهي.
مظهر الحق صديقي
وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي