نئون آيل ريڊيو آفيسر
آءٌ ان وقت سيڪنڊ انجنيئر هوس ۽ جهاز جو چيف آفيسر منهنجو دوست مظهر زيدي هو. ٻنهي جي ڊيوٽي هڪ ئي وقت هوندي هئي، يعني صبح جو به چئين کان اٺين تائين جهاز اسان کي هلائڻو پوندو هو ته شامَ جو به چئين کان اٺين تائين. ڊيوٽيءَ بعد فرخ وٽ اچي گشا پتا هڻدا هئاسين جيڪو هر وقت واندو ملندو هو. اُٿڻ جي ڪبي هئي ته چوندو هو: ”يار هينئر ئي ته نه وڃو. فون ڪيو اٿم. ڄاڻ اسٽيورڊ چانهه کڻي آيو. ڀلا هِتي ئي ٿو ٺاهي وٺان. بس پندرهن منٽ ٻيا.“
الله جي ڏني مان روز نوان نوان ڪوڙ سچ ٻڌائيندو هو. ڏسڻ ۾ آلوٻالو، طبيعت ۾ غريب ۽ نهٺو پر استادين ۽ ٺڳين ۾ ڪو به کانئس کٽي نه سگهي. بندرگاهه ۾ سڄو ڏينهن رلندو هو ۽ پوءِ سمنـڊ تي ڪناري واريون خبرون سربستون ٻڌائيندو هو. چاهي آمريڪا يورپ يا ڏور اوڀر جو ڪو ”بي افعالو“ بندرگاهه هجي يا سوشلسٽ، ڪميونسـٽ يا عرب دنيا جو ”سخت مزاج“ ۽ ”خشڪ شهر“. ٿي نٿو سگهي ته فرخ صاحب ڪو قصو يا ڪهاڻي گهڙي نه ٻڌائي. پاڻ هڪ اخبار هو، بلڪه شامَ جي اخبار، جيڪا فقط ڏوهن ۽ پيار جي پرڻن ۽ ڀڄي ويل زالن جي خبرن سان ڀريل هجي.
پاڻ ويندو به جِتي ڪـِٿي هو. هڪ هڪ چڪلي، هڪ هڪ شراب گهر ۽ سئنيما هال جو جائزو وٺي ايندو هو. لڳندو هو ته جهاز تي هو آيو ئي ڇوڪرين ۽ شراب لاءِ آهي. نمازون به ڏاڍيون پڙهندو هو، خاص ڪري خراب سمنـڊ تي. ڦيري، دل ڪچي ۽ Sea-Sickness به ڏاڍي ٿيندي هيس. موسم جي خرابيءَ ڪري جهاز ٿورو ئي لڏندو هو ته اسان جو هيرو هٿن مان نڪري ويندو هو. لاڦ هڻڻ ڇڏائي ويندي هيس. پوءِ رڳو گگ پئي ڳـڙندي هيس. توبانهن زارين جو ڦهڪو لڳائي ڏيندو هو سامونڊي نوڪريءَ وڏي عمر ۾ شاديءَ بعد آيو هو. ٻه ٽي ٻار به هئس. چوندو هو: ”نصيبن (گهر واريءَ) سامونڊ يوڪريءَ لاءِ ڇڏيو ئي ڪونه پئي. ايندي وقت ٻارن جي مٿي تي هٿ رکائي قسم کڻايو هئائين ته نه رنڊي وٽ ويندس ۽ نه شراب پيئندس. منهنجا مولا! بس هاڻ منهنجي سچيءَ دل سان توبانهن! بس فقط هڪ دفعو سمنڊ صحيح ڪري سلامتيءَ سان ڪراچي پهچاءِ.“
ان وقت خبرون پڇندا هئاسين ته ستي ستي اٻڙاڪ ڏيندي چوندو هو: ”يار باهه ڏيو خبرن کي. پنهنجا آنڊا ٿا ٻاهر نڪرن، توهان کي لڳي آهي خبرن جي.“
”چڱو ڀلا چانهه ته اٿي پيار.“ اسان وڌيڪَ ڇِتو ڪرڻ لاءِ چانهه جي ڳالهه ڪڍندا هئاسين. سي سڪنيس ۾ چانهه يا ڪنهن مٺي شربت جو فقط سوچڻ سان به دل ڪچي ٿيندي آهي.
”يار جيڪو وڻنوَ سو کائو پيو.“ هٿ ٻڌي چوندو هو، ”پر هِتان کڻي وڃو، منهنجي اڳيان نه کائو، الٽيون ڪري ڪري صفا ساڻو ٿي پيو آهيان.“
”واهه سائين واهه. سمنڊ جي ٿوري ئي خراب ٿيڻ تي تنهنجي هيءَ حالت ته ٻي سفر ۾ اڪيلي سر ڊيوٽيءَ کي ڪيئن منهن ڏيندين؟“ اسان پڇندا هئاسين.
* * *
۽ پوءِ ٻئي سفر ۾ هن لاءِ واقعي ٿيو به وڏو مسئلو. پهرين سفر بعد جهاز جڏهن ڪراچيءَ پهتو ته پراڻو ريڊيو آفيسر پروگرام موجب موڪل تي لهي ويو ۽ فرخ کي اڪيلي سر جهاز تي ريڊيو آفيسر جون ڊيوٽيون ڪرڻيون پيون. ڪم ته چڱيءَ طرح سکيو ئي نه هو ويترو بدقسمتي اهڙي جو پهريون وارو ڪئپٽن، جيڪو بيحد نرم دل هو، پڻ جهاز تان هليو ويو. نئون آيل ڪئپٽن عثمان صاحب به هو ته سٺو ماڻهو پر ڊيوٽيءَ جي معاملي ۾ تمام سخت ۽ ايماندار هو ۽ ۽ اهائي اسان جي يار ريڊيو آفيسر کي ڳالهه نٿي وڻي. ڪئپٽن عثمان هيڏي عمر جي باوجود نوڪريءَ جو هڪ هڪ منٽ ايمانداريءَ سان پورو ڪندو هو ۽ چاهيندو هو ته جهاز جا ٻيا آفيسر به ائين ڊيوٽي ڪن. سو ان ڪئپٽن کي فرخ جي نه سستي پسند آئي ۽ نه مڪرانين واري غلط سلط انگريزي.
ريڊيو آفيسر کي جهاز تان نياپا موڪلڻ ۽ وٺڻ کان علاوه خط ۽ رپورٽون لکڻ ۽ ٽائيپ جو ڪم پڻ ڪرڻو پوندو آهي. فرخ صاحب خبر ناهي، ڪٿان مئٽرڪون ۽ انٽرون ڪري آيو هو جو ڪئپٽن جي نه انگريزي ڳالهه سمجھندو هو ۽ نه چڱيءَ طرح خط جو خاڪو ٽائيپ ڪري سگهندو هو. ڪئپٽن به هو پنهنجي طبيعت وارو سو ساڳيو ساڳيو خط چار چار دفعا ڦاڙائي وري نئين سر لکرائيندو هوس. جهاز ۽ بندرگاهن کان روزانو ايندڙ مختلف نياپن جي رپورٽ باقاعدي وٺي انهن جا جوڳا جواب موڪلڻ لاءِ ڊيوٽيءَ جو هڪ هڪ منٽ ڪرسيءَ تي ويهاري ڪم وٺندو هوس. اهي حال ڏسي اسان جو فرخ صاحب جلد ئي بي حال ٿي ويو. پر منهن وري اهڙو پڪو جو زيدي ۽ مون سان به اها ڳالهه نه ڪيائين ته ساڻس ڇا ويڌن ٿي رهي آهي يا ڪم ۾ ڪيترو چٽ ثابت ٿيو آهي. هونءَ سندس ڪمرو ۽ ڪئپٽن جي آفيس صاف ڪرڻ واري اسٽيورڊ کان ٿوري ٿوري خبر پيئي پئي ته همراهه سورن ۾ آهي پر وري سوچيوسين ته فرخ جهڙو استاد ماڻهو ڪٿي ٿو ائين وٺ ڏئي. پوءِ چڱي طرح خبر تڏهن پيئي جڏهن ڪئپٽن هڪ ڏينهن انجڻ روم ۾ فون ڪري مون کي سندس ڪمري ۾ سڏايو. ان وقت مشينريءَ جي ڪم ۾ رڌل هوس. سو چيومانس ته آئون ڪلاڪ ٻن بعد ٿو اچان.
”ضروري ۽ اهم ڪم آهي مهرباني ڪري هينئر جو هينئر هليو اچ.“ ڪئپٽن کي پهريون دفعو عاجزيءَ ۾ ڳالهائيندو ٻڌم.
تيل ۽ گريز هاڻا هٿ ڪپهه سان اگهندو مٿي چڙهيس ته ڪئپٽن جي ڪئبن اڳيان مـظهر زيدي مليو جيڪو برج (ڪنٽرول روم) مان هيٺ لهي رهيو هو. کيس پڻ ڪئپٽن سڏايو هو. زيديءَ کان پڇيم.
”خير ته آهي؟“
”خبر ناهي. هل ته ڏسون.“
ڪئپٽن جي ڪئبن ۾ گهڙياسين ته هو منهن ۾ سگريٽ وجھي پريشانيءَ جي حالت ۾ چويهه فوٽ دگهي ڪئبن تکيون تکيون ٻرانگون ڀري رهيو هو. اسان جي گهڙڻ سان يڪدم دروازو بند ڪري، ڀر ۾ ويهي راز واري اندازَ ۾ چيو” هڪ مسئلو ٿي پيو آهي. ان لاءِ مون توهان کي سڏايو آهي. توهان ٻئي ريڊيو آفيسر سان چڱا گهرا آهيو. هن ننڊ جون گوريون کائي شايد خودڪشيءَ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن وقت هو بيهوشيءَ جي حالت ۾ پنهنجي هنڌ تي پيو آهي.“
هن قسم جي اوچتي خبر اسان تي به يڪ ٽڪ اثر ڪيو. پر هوش سنڀالي ڪئپٽن کان پڇيوسين:
”سائين! توهان کي ڪيئن خبر پيئي ته هن ننڊ جون گوريون کاڌيون آهن؟“
”سندس ڀر ۾ ننڊ جي گورين جي خالي شيشي پيئي هئي.“
”پر ڪهڙي خبر ته هڪ اڌ کائي ستو هجي ـــ گهاٽي ننڊ ڪارڻ”، اسان پنهنجو خيال ڏيکاريو.
”نه.“ ڪئپٽن پنهنجو دليل ڏنو، ”رات هن کي مون ٽي چار دفعا دڙڪا ڏنا هئا جو مون طرفان آفيس ڏي خط جو خاڪو صحيح طرح نه لکيو هئائين. ٿي سگهي ٿو چڙ ۾ اچي هن خودڪشيءَ جي ڪوشش ڪئي هجي. مهرباني ڪري توهان کيس سجاڳ ڪرڻ جي ڪوشش ڪريو. مون ته ڏاڍي ڪوشش ڪئي آهي.“
هن پراڻي ۽ سخت مزاج ڪئپٽن کي پهريون دفعو پريشان ٿيندي ۽ هيٺاهين وٺندو ڏسي جيترو تعجب مون کي لڳو ايترو زيدي کي به. ڇو جو ٻاهرنڪري اسان ٻنهي ساڳيو تبصرو ڪيو. ڪئپٽن تي کل به ڏاڍي آئي ته هاڻ ڦاٿو آهي ته اسان کي گهرايو اٿس. هونءَ ته ڪڏهن کنگيئي به ڪونه ٿو. ساڳئي وقت دعا گهريسين ته فرخ جيئرو رهي. پر آهي وڏو لاهه جو ٻيون سڀ ڳالهيون ٻڌائي ٿو پر پنهنجن دڙڪن کائڻ جون ڳالهيون سينسر ڪري ڇڏي.
فرخ جي ڪمري ۾ پهتاسين ته ٻيڻو ٽيڻو ٿيو پيو هو. جنهن طرف پاسو ورايونس ته ان طرف وڃيو ڦڪو ڪري. سڏ، واڪا، هلڪيون ٿڦڙون، گاريون پر مجال آهي جو فرخ اک کولي يا ورندي ڏئي. ناڪامياب ٿي ٻاهر نڪتاسين. زيديءَ چيو: ”ڪئپٽن به ڪمال ٿو ڪري. اسان کي سڏائي سجاڳ ڪرائڻ جي ڪوشس پٺيان اجايو وقت ويٺو وڃائي. جهاز کي يڪدم موڙي ڪنهن ويجھي بندرگاهه ۾ ڇو نه ٿو هلي جيئن ڊاڪٽرن ۽ اسپتال جي مدد ورتي وڃي.“
ڪئپٽن جي ڪئبن ۾ پهچي ساڻس ڪناري جي مدد جي ڳالهه ڪئيسين. هو تکي تکي واڪ ۾ مشغول رهيو. آخر واڪ ۽ سگريٽ ڇڪڻ تي بريڪ هڻي چيو ” اهو آئون به سمجھان ٿو پر توهان پليز ٿوري ڪوشس ڪريو. مون کي اڃا به لڳي ٿو ته هو مکر ڪري رهيو آهي. ٿي سگهي ٿو بيهوش نه هجي. ڇو جو مون جڏهن کيس ٻاهران تازي هوا کارائڻ لاءِ ڇڪي ڪڍيو ته درجي چائنٺ وٽ گسڪي هلڻ بدران لانگ ورائي ائين ٽپيو جيئن هوش مند ماڻهو ٽپي.“
اهو ٻڌي اسان ٻنهي کي کل آئي ته هيڏانهن ڪئپٽن اسان کي گهرائڻ کان اڳ پاڻ به ڏاڍي ڪوشش ڪئي آهي ۽ جڏهن صفا ٿڪجي پيو آهي تڏهن سڏيو اٿس ۽ هوڏانهن فرخ جو به واقعي جواب ناهي. اسان سان سچي ڪرڻ لاءِ به تيار نه آهي. جي ڍونگ ڪيو اٿس ته ان ”لانگ ورائي چائنٺ ٽپڻ“ واري ”ٽيڪنيڪل ــ غلطي“ ڪري جھلجي پيو آهي.
اسان وري فرخ جي ڪمري ۾ آياسين. هن دفعي مٿيان نسخا آزمائڻ بدران زيديءَ يڪدم چيو: ”الطاف کول ڪٻٽ ته فرخ جا لڪايل ڊالر پائونڊ ڪڍي اڌو اڌ ڪريون“ اهو ٻڌندي ئي هن اکيون کولي آهستي چيو:
”ٻيو ته ڪو ڪونهي.“
”ڪير ڪونهي. اٿي کڙوٿي.“
”ڪئپٽن به ناهي نه؟“ هن وي پڪ ڪئي.
”نه .نه.“
اهو ٻڌي، ٽپ ڏيئي اٿيو ۽ در کي اندران لاڪ ڪري پهرين پاڻيءَ جو گلاس يڪ ساهيءَ ۾ پي پوءِ ٽوال سان پگهر اگهيو. واقعي گوريون کاڌيون اٿئي ڇا؟“ اسان پڇيس. ”نه بابا ڇاجيون گوريون. ڪئپٽن اصل ڇتو ڪري ڇڏيو آهي، ٻيو ڪو گس نه ڏسي اهو بهانو ڪيم.“
ڪئپٽن چيو پئي ته بنهه ڪم نٿو ڪرين. ڪراچي ڇڏي هفتو اچي ٿيو آهي. ڪو نياپو موڪلڻو پوي ٿو ته چوين ٿو ته ٽرانسميٽر خراب آهي ۽ موسم جي رپورٽ وٺڻ مهل چوين ٿو ته ريسيور خراب آهي.“
فرخ پنهنجي اسٽائيل ۾ چپن هيٺ دٻيل مرڪ مرڪي چيو:
”ڇا ڪريان ڀلا.“
فرخ جي اها ”ڇا ڪريان ڀلا؟“ اسان سڀني کي مهانگي پيئي. دبئيءَ ۾ هفتو کن رهڻ بعد جهاز ممباسا لاءِ روانو ٿيو جِتان پوءِ آمريڪا وٺي وڃڻو هو. ٻن ڏينهن بعد اچيو ٿو سخت طوفان جهاز کي ڪڏائي. طوفان کان پري ڀڄڻ بدران هر وقت اسان جو جهاز ان جي اک ۾. هر هڪ جي وات تي اهو ئي ته ههڙي سخت طوفان جو ڪئپٽن اطلاع ئي نه ڪيو ۽ نه وري جهاز کي پاسو ڪرايو. پر پوءِ خبر پيئي ته ڪئپٽن ڇا ڪري. هو ته اسان کان اڳ ريڊيوآفيسر تي دڙڪن جو هڪ دس لاهي ٿو ته ٻيو چاڙهي ٿو جنهن موسم جي صحيح رپورٽ وٺڻ بدران پنهنجي طرفان ڪوڙي ٺاهي ڪئپٽن کي ٻڌايو ته موسم بلڪل صحيح آهي ۽ دٻي رک. حالت اها آهي جو ٻارهن ڪلاڪ گذرڻ بعد به هو اڃا تائين وائرليس ذريعي معلوم نه پيو ڪري سگهي ته اها هوا جھڪ آهي، طوفان آهي، سائڪلون اهي ٽائيفون ۽ ان جو وچ ڪهڙي طرف وڌي رهيو آهي جيئن ان مڇريل سمنڊ ۽ طوفاني مينهن کان جهاز کي پاسو ڪرائجي. طوفان به وري اهڙو ڇتو ۽ ميلن ۾ پکڙيل جو سڄو ۽ ڏينهن رات گذري ويئي، پر ٺاپر نه ٿي.
لڳاتار طوفان ۽ جهاز جي لوڏن انجڻ تي به اثر ڪيو ۽ انجڻ جو بريڪ ڊائون (حادثو) ٿي پيو. هڪ پسٽن جو هولڊنگ ڊائون بولٽ ڍرو ٿي ويو ۽ ڊايا فرام پليٽ ڦاڙي هيٺ ڪرئنڪ ڪيس ۾هليو ويو. وقت اندر ڊيوٽي انجنيئر انجڻ بند ڪري ڇڏي ان ڪري وڏي نقصانَ کان ته بچاءُ ٿي ويو پر هلڪي ڦلڪي مرمت تي به لڳاتار ٻارنهن ڪلاڪَ لڳي ويا پوءِ جهاز آهستي آهستي رفتار سان هلڻ جوڳو ٿيو. وڌيڪـَ مرمت لاءِ اهو فيصلو ڪيو ويو ته جيئن ممباسا (ڪينيا) ۾ ڪو سٺو شپ يارڊ ناهي ان ڪري جهاز کي واپس ڪراچيءَ ڏي موڙڻ ۾ وڌيڪَ عافيت ٿيندي. مفاصلي جي لحاظ کان به ڪراچي ممباسا کان ويجھو هو.
ان بعد جهاز کي موڙيو ويو.
ٻن اڍائي ڏينهن جي سفر بعد اچي ڪراچيءَ کان ٻاهر لنگر ڪيرايوسين.
فرخ جي ته ڪا الله ٻڌي يا شايد ڪئپٽن جي. نه ته فرخ چواڻي سڄي سفر ڪرڻ بعد هڪ ته بلڊپريشر جو مريض ٿئي ئي ٿئي ها.
فرخ کي چيوسين: ”يار هاڻ ته منهن تي مرڪَ آڻ، واپس وطن کان اچي نڪتو آهين. اجھا ته لانچ آئي يا اڃا به ڪئپٽن سان ڪو پلاند رهيل اٿئي؟“
فرخ ٿورو مرڪي چيو: ”ان جي ۽ منهنجي حشر جي خبر سڀاڻ پوندي جڏهن ڪئپٽن گهران ٿي ايندو.“
”ڇو ڀلا؟“ اسان تجسس مان پڇيس.
”خبر اٿانو.“ فرخ چيو، ”دبئي ڇڏڻ وقت ڪئپٽن هڪ تار ڏني هئي ته سندس زال کي ڪراچيءَ موڪليان ته پاڻ ممباسا روانو ٿي رهيو آهي. هن جا اهم خط اوڏانهن موڪليا وڃن. اها تار مون سمنـڊ تان موڪلي ئي ڪانه هئي.“
”تهپاڻ سٺو. هاڻ ته واپس موٽي آياسين. ڪئپٽن ته پاڻ خوش ٿيندو ته چڱو جو اها تار نه ڪئي سندس خط هيڏانهن هوڏانهن رلڻ بدران گهر ئي ملندس.“
”اهو ته سڀ صحيح آهي پر مون کيس نه فقط اهو ٻڌايو ته تار موڪلي ڇڏي اٿم پر ان جو ڪوڙو بل ست پائونڊ ڏهه شلنگ ٺاهي. ڏنو هئو مانس جيڪو هن مارڪوني (تار ڪمپني) وارن جي نالي ادا به ڪري ڇڏيو.“
اهو ٻڌي اسان پراڻن جهازين کي به ڏندين آڱريون اچي ويون. ڪو به حل سمجهه ۾ نه آيو. آخر ڪار زيديءَ کلي فرخ کي چيو: ”پيارا! ننڊ جون گوريون هجنئي ته هاڻ ڀلي کائي ڇڏ!“