پنهنجن ۽ ڌارين ۾ پيارو....
پوتنگ پاسر ۾ هن وهٽن جو وڏو وٿاڻ ٺاهي ڇڏيو هو جِتي انڊيا کان ايندڙ چوپايو مال گڏ ٿيندو رهندو هو.
جڏهن هري سنگهه سنگاپور آيو ته هن اباڻو ڌنڌو نه ڪيو. جيتوڻيڪ ڪجهه عرصي لاءِ هن جو وٿاڻ ويجھو رهڻ ٿيو. هري سنگهه 1924ع ۾ پوليس ۾ ڀرتي ٿيو ۽ سکن جي ريجمينٽ ۾ پرلس هل تي ئي رهيو. ڊيوٽي خاطر سندس ملاڪا، پينانگ ۽ ڪرسمس ٻيٽن تي به وڃڻ ٿيندو هو. 1935ع ۾ هري سنگهه انڊيا وڃي شادي ڪئي ۽ 1936ع ۾ زالَ سان گڏ واپس سنگاپور آيو. ٻي وڏي لڙائي شروع ٿيڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ هن جو ڪٽنب انڊيا موٽي ويو پر پاڻ سنگاپور ۾ ترسي پيو. 1940ع ڌاري کيس فوج ۾ ڪارپورل بنايو ويو. ”1942ع ۾ مونکي لبوئان (Labuan) (بورنيو جي ڀرسان) ٻيٽ تي گيس جي فئڪٽري کي بچاءَ لاءِ موڪليو ويو هو.“ هري سنگهه اڄ کان ٽيتاليهه سالَ کن اڳ جو واقعو ياد ڪندي ٻڌايو. ”جپاني فوج بورنيو ۾ فيبروري 1942ع تي پهتي ۽ پوءِ اسان کي جهاز رستي واپس سنگاپور سڏايو ويو. رستي تي جپان جي هوائي جهاز اسان جي مٿان بندوقَ جي گولين جو وسڪارو لڳائي ڏنو. پرپوءِ اڳتي هلي ڊچ هوائي فوج (جيڪا تن ڏينهن ۾ انڊونيشيا ۾ موجود هئي) تنهن اسان جو ڍڪ ڪيو ۽ اهڙيءَ طرح سنگاپور تائين سلامتيءَ سان پهچي وياسين.
هري سنگهه ٻڌايو ته جنهن ڏينهن هو سنگاپور پهتا ان ئي ڏينهن جپانين سنگاپور کي به فتح ڪيو. جنهن بعد جپانين ماڻهن تي مار موچڙو شروع ڪري ڏنو. چينين کي ته ڏاڍو ماريائون. ٽرڪن جون ٽرڪون چيني ماڻهن سان ڀري سمنڊ ۾ ٻوڙيائون يا چانگي واري جيل ۾ (جتي اڄڪلهه سنگاپور جو ايئرپورٽ به آهي) ڦاهيءَ تي لڙڪائيائون. ملئي ۽ انڊين تي سختي مڙيئي گهٽ هئي. کين ننڍيون ننڍيون نوڪريون ڪرڻ ۽ ڪاروبار هلائڻ جي به اجازت ڏنائون. اسڪولن ۾ انگريزيءَ بدران جپاني پڙهڻ لاءِ زبردستي ڪيائون. انگريزن مان ڪن کي ته مارائي ڇڏيائون. ڪن کي جيلن ۾ ۽ ڪن کي گهرن اندر نظر بند ڪيائون. ڪجهه موقعا ملڻ تي ڀڄي ويا (جنهن جي ڪجهه روئداد بي بي سي لنڊن ٽي وي طرفان اڄڪلهه هلندڙ ٽي وي سيريز “Tenko” ۾ پڻ ڏيکاري پئي وڃي جيئن اڄ جي نوجوانن کي انهن ڏينهن جي حالتن جي خبر پئجي سگهي ته جپانين جي حڪومت ۾ سنگاپور ۽ ملائيشيا ۾ ڇا حالتون هيون.)
سردار هري سنگهه ٻين ڇهن همراهه سان گڏ ٻه سالَ جپانين جي هڪم تي مئڪسويل جيل (Maxwell-Prison) تي گارڊ ٿي رهيو، جنهن ۾ انگرز سپاهي ۽ آفيسر قيد هئا. ان بعد جڏهن چانگي جيل خاني تي بدلي ڪئي ويئي، جِتي چينين سان جپاني سولجرن ناحق ظلم جاري ڪري رکيا هئا. هن اتي نوڪري ڪرڻ کان انڪار ڪيو. ان جي سزا ۾ سندس چانورن جو راشن ڪيترن ئي مهينن تائين گهٽايو ويو. بهرحال پوءِ کيس آئوٽرام روڊ واري جيلَ تي بدلي ڪري جلاد طور رکيو ويو. زندگيءَ جي هڪ اونهو اثر ڇڏيندڙ ياد هن ٻڌائي ته هڪ دفعو هڪ پيٽ سان چيني عورت کي ڦاهيءَ لاءِ تختي تي آندو ويو. هن ان جي سرڪڻ جو رسو ڇڪڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. جپاني پنهنجو حڪم پورو نه ٿيندو ڏسي باهه ٿي ويا. هري سنگهه کي ايڏي مار ڏنائون جو ڄاڙيون ۽ ڏند ڀڄي پيس ۽ نَون مهينن تائين اسپتال ۾ رهڻو پيس. پاڻ مڪاني ماڻهن، چيني توڙي ملئين ۾ ايڏو مشهور ۽ پيارو هو جو اسپتال مان ڇٽڻ بعد جڏهن هن کي جيل ۾ وڌو ويو ته چيني ماڻهن سر تان آهو کڻي جيل تي حملو ڪيو ۽ کيس اتان بچائي ٻاهر ڪڍيو. ان بعد هري سنگهه پوليس جي نوڪري ڇڏي پيٽ گذر خاطر ڏکيا سکيا پورهيا ڪرڻ لڳو.
جپان تي بم ڪرڻ بعد جڏهن جپانين آڻ مڃي ۽ سنگاپور وري واپس انگريزن جي حوالي ٿيو ته هري سنگهه 1946ع ۾ انڊيا موٽيو ۽ پنهنجي فئمليءَ سان مليو. 1947ع ۾ انگريز حڪومت کيس پوليس ۾ وري نوڪري ڪرڻ لاءِ ڏاڍو چيو پر هن نوڪري نه ڪئي. 1949ع ۾ سنگاپور موٽي آيو..... تنهن وقت جي سٽي ڪائونسل سان گڏ اچي ڪم ڪيائين. 1953ع ۾ سندس فئملي به انڊيا کان سنگاپور آئي ۽ 1960ع ۾ رٽائرڊ ڪيائين. ان کانپوءِ هو اڄ ڏينهن تائين پنهنجو هلڪو ڦلڪو ڌنڌو ڪندو رهي ٿو. هن کي اڄ به گذريل زماني جي نوڪريءَ جي پينشن 142 ڊالر ملي ٿي. هڪ گهر مسواڙ تي ڏنل اٿس جنهن مان ملندڙ مسواڙ مان سٺو وقت گذريس پيو ۽ ڪنهن اڳيان هٿ ٽنگڻو نٿو پويس. اولاد وڏو ٿي چڪو اٿس جيڪو پڻ پنهنجي روزگار کي لڳل آهي.
هري سنگهه هن وقت (1985ع ۾) پورن اسي سالن جو آهي. کيس ٽي پٽ ۽ هڪ ڌيءَ آهي. ٻه پٽ ته سنگاپور ۾ ئي ماستر اٿس. ڪيترائي پوٽآ ۽ ڏهٽا پڻ اٿس. سندس هڪ پوٽو سنگاپور جي هاڪي ٽيم جو مشهور رانديگر پڻ آهي.