ماڊرن ملاح
آگم پبلشنگ ايجنسيءَ جي ڪرسيءَ تان اُٿي، ريڊيو پروڊيوسر جي ڪرسيءَ تي اچي ويهڻ کان پوءِ روز ساڳيو منظر اکين اڳيان: ماڻهو سامهون ويٺا آهن ۽ ڪوڙ پيا ڳالهائين. يا وري ڳالهائين پيا ۽ آواز غائب. رڳو رٻڙ جا چپ مومينٽ ۾ ۽ انهيءَ زندگيءَ سان ڀرپور سرڪل ۾، حقيقت بس ايتري ته Iam alive شايد ڪنهن اهڙي منظر جي فريم ۾ الطاف منهنجي ڪرسيءَ جي پرئين پار اچي بيٺو. ساڻس هينڊ شيڪ کان اڳ، هن سان منهنجي واقفيت بس ايتري ته هو منهنجو پاٺڪ ۽ مان سندس فين..... ۽ پوءِ ڳالهين جا ڪفلنگس کلندا ويا ته لڳو اسان هڪ ٻئي کي هڪ عرصي کان سڃاڻون ۽ پري پري تائين اسان جي ملاقات جو دائرو پکڙيل آهي. (اما بعد) الطاف، مون وٽ پندرهن منٽ ويٺو ۽ پوري اڌ ڪلاڪ جيترو ڳالهايائين، لڳو ته هُنَ وٽ ويهڻ لاءِ وقت گهٽ هو (پر جي وقت گهٽ آهي ته ايڏا سفرناما، هو لکي ڪيئن ٿو؟ ) ۽ ان جو جواب به هن عزيز دوست ڪٿي ڏنو آهي ته ”مان اهي سفرناما ڪو ٽيبل ڪرسيءَ تي ٺهي جڙي ويهي ٿورئي لکيا آهن!“ ڪو باب جهاز جي ڊيڪ تي. ڪو لنگر جي رسي کي ٽيڪ ڏئي. ڪو جهاز جي ڪاريڊار ۾. ڪو ڪنهن بندرگاهه وٽ ڌريل سامان مٿان قلم ڪاڳر رکي، ڪو چيپٽر ڪنهن پوسٽ جي دٻي وٽ بيهي. ڪو جهاز جي اوپن ايئر لائونج ۾..... ته ڇا الطاف جا سڀ سفرناما تڙ تڪڙ ۾ لکيل آهن..... جي ها! ته باوجود اهي سفرناما تڙ تڪڙ ۾ لکڻ جي انهن کي سنڌي ادب ۽ ادب جي تاريخ جو اهم ۽ شاهڪار حصو شمار ڪري سگهجي ٿو ۽ اطلاعن عرض آهي ته تڙ تڪڙ ۾ لکيل انهن سفرنامن جو به ايڏو سٺو امپيڪٽ آهي جو سڄو سنڌي ادب ان جي لپيٽ ۾ اچي ويو آهي ۽ انهن سنڌي پڙهندڙن کي ايترو ته موهيو آهي جو سفرنامي جي چُوسَ تي، ڪنهن افساني وغيره جو ڪِتاب ته ڇا، پڙهندڙ جنتريون ۽ ٽپڻا وٺي به پڙهڻ شروع ڪيا آهن ته متان اهي به سفرناما ئي هجن.
(اما بعد) اُٿڻ کان ٻه گهڙيون اڳ، الطاف، بريف ڪيس مان پنهنجي نئين سفرنامي جو اسڪرپٽ منهنجي آڏو رکيو ۽ اُٿي، هٿ ملائيندي چيو: ”مهاڳ لکي فيروز کي پهچائيندا ته لک ٿورا ٿيندا“ ۽ ان کانپوءِ، ويو. مون بي ڌياني سان کليل دريءَ مان سامهون پئي ڏٺو ته هوٻاهر ويندي نظر آيو. هن کي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي خوبصورت لان ڀرسان لنگهندي، پام جي وڻن وٽ ڪنهن سلام ڪيو ۽ پوءِ هوريان هوريان هن جي وڃڻ جو اهو منظر به گم ٿي ويو. لان جي گرينري ۽ الطاف جي اسٽيمپس جي ميلاپ ۾ مونکي لڳو: ڄڻ الطاف ملاڪا جي ڪنهن باغ ڀرسان لنگهي ٻاهر وڃي رهيو آهي. ان کانپوءِ مون الطاف جو نئون سفرنامون پڙهڻ شروع ڪيو ۽ اوچتو ڪنٽرول روم مان موسيقار نياز حسين فون ڪيو ۽ چيائين: اندر اسٽوڊيو ۾ اچو ته پيانو ته امداد حسينيءَ جي هڪ گيت جي طرز ٺاهي اٿم. اچي ٻڌو. ۽ ان ڳالهه کي جڏهن ٻه مهينا گذري چڪا ته اوچتو ملاڪا مان الطاف جو خط پهتو ــ ”مهاڳ“؟! يا الله!
مون پشيماني مان جلدي جلدي سفرنامي جو اسڪرپٽ ڪٻٽ مان ڪڍيو ۽ پڙهڻ لڳس. ملاڪا جي منظرن، ماڻهن ۽ موسمن جي پَس منظر ۽ منظر ۾ ويهي الطاف جو لکيل هي سفرنامو مونکي سندس ٻين سفرنامن کان ائين مختلف لڳو جيئن ٻن راڳن جا سرگَم، آرويون امروهيون هڪ ٻئي کان مختلف لڳنديون آهن. سفرنامو ته هي بيشڪ آهي پر اسٽائيل وائيز جهڙو ڪوئي سلسليوار داستان..... جهڙي آٽوبايوگرافي ۽ ٽيڪنڪ به نئين انداز وارو اهڙو جهڙي ڳالهه مان ڳالهه نڪرندي وڃي ۽ واقعا ڪنهن تسلسل جي رنگين ڏور ۾ وڃن پيا پوئبا. سنڌ يونيورسٽيءَ جي هاسٽل واري پراسرار بيان، ملائيشيا، نيويارڪ جي بندرگاهن کان آمريڪا جي بندرگاهه بالٽيمور تائين ننڍڙا ننڍڙا تجربا ۽ واقعا، وڻندڙ ڏانءِ سان هن ائين لکي تيار ڪيا آهن جيئن ڪا سگهڙ عورت مختلف رنگ ورنگي ٽڪرن مان رلهي جوڙي راس ڪندي آهي.
اڇا، دنيا جي گلوب ۾، سفرنامي جي اهميت ۽ پاپولرٽي ڪيڏي آهي؟ خبر ناهي مون کي. ها، سنڌ جي حوايل سان قسم کڻي ڳالهه ڪري سگهجي ٿي ته ان جو سرواڻ الطاف آهي. جيتوڻيڪ هو ابن بطوطه جو ”پنر جنم“ ڪونهي ۽ نه ئي سنڌباد سيلاني سان ڪو هن جو سڱ سياپو آهي پر ايترو سو آهي جو هو پهريون مسلمان سياح آهي جنهن سفرنامن جو تعداد سڄي دنيا جي پروفيشنل سياحن کان به وڌيڪَ آهي سڄي دنيا جي ڪهاڻي جي ڪامپيٽشن ۾ ڪئي اهڙيون صنفون آهن جيڪي گڏوگڏ ريس ڪورس ۾ ڊوڙن پيون، انهن ۾ به سفرنامي جي ريڊينگ وڌيڪَ سمجھي وڃي ٿي. سبب؟ شايد اِهو ته، فڪشن جي ٻين صنفن جي ڀيتَ ۾ سفرنامو حقيَتن ۽ سچاين جي واضح اپٽار پيش ڪري ٿو. الطاف پنهنجي سفرنامي ۾ سچاين جي اپٽار ڪيتري قدر ڪري ٿو؟ جواب آهي. گهڻي قدر..... تاريخ، جاگرافي ماڻهن جا سڀاو، نظرن جا مذڪور ۽ ڇا ڇا ناهي، جنهن جو ذڪر الطاف ڪرڻ وساريو هجي ـــ ها! الطاف جي ڪنهن ڳالهه کان Avoid ڪري ٿو ته، من اندر جي ڳالهه ڪرڻ کان، ڪٿي ڪٿي اندر جي ڳالهه ڪري ٿو ته دوستن جي ريفرنس سان، بيان رُخ جيئن ئي سندس ذات ڏانهن مڙيو ناهي هن بيان جي ريلَ ٻيءَ پٽڙيءَ تي لاٿي ناهي. هن تازي سفرنامي جي البم ۾ به عورتن جا بيان ۽ تصويرون دستور مطابق بلڪل ڪونه آهن. جيڪڏهن ڪو بيان ۽ تصويرَ آهي به ته، صرف هڪ خوفناڪ شيدياڻيءَ جي. ۽ بس! شيدياڻي به ڪهڙي؟ ڊرائيور! ۽ مزاجن زور آور. (پڙهو پيراگرف بعنوان Not born in USA) پٺين اڪثر ۽ اسپيشلي هن سفرنامي کي پڙهندي، الطاف جي لکڻيءَ جي جنهن گڻ منهنجي حيرتن کي سجاڳ ڪيو آهي ان کي شايد هن جي ڪنهن به نقاد، يا مهاڳيءَ فوڪس ۾ ناهي آندو. مثال طور ٻاهرين دنيا جي فاصلي ۽ منظرن کي اکين آڏو پينٽ ڪرڻ لاءِ، سنڌ جي مقامي منظرن ۽ فاصلن جي نشاندهي ڪري، پڙهندڙ جي ذهن ۽ اکين تائين ڏاڍي ذهانت سان ڳالهه پهچايو ڇڏي. مثال طور، ڏسو سندس ڳالهه کي سمجھائڻَ جو ڏانءُ.
”..... اسان جي هيءَ اڪيڊمي ملاڪا جي وچ شهر کان ائين پاسيري آهي جيئن ملير ۾ آرمي وارن جون ڪئمپون صدر ڪراچيءَ کان آهن...“
”....اُهو ڳوٺ ملاڪا جي وچ شهر کان مفاصلي ۾ ايترو پري آهي جيترو پيٽارو جو ڪئڊٽ ڪاليج حيدرآباد شهر کان...“
”.....سڄي ملاڪا رياست جي آدمشماري، ڪوٽڙي شهر کان به گهٽ هوندي.....“
ڏِٺَوَ! الطاف جو اِهو اسٽائيل. يعني ٻاهريان ملڪ به گهمو ۽ گڏوگڏ سنڌ بابت به ڄاڻَ وٺندا وڃو. ۽ جيئن چئبو آهي هڪ ٽڪيٽ ۾ ٻه مزا. الطاف ان جو پورو پورو خيال هن سفرنامي ۾ رکيو آهي ته پڙهندڙ کي ڄاڻَ جي سطح تي، ڏيهه ۽ پرڏيهه جون سرحدون ملائي ڏئي ۽ هن سفرنامي جي هر پئراگراف ۾، اهڙا مثال جابجا هڪيا ملندا. ان مان لڳي ٿو ته سفرنامي لکڻ کان اڳ هو لکڻ جي ذهني تياري مڪمل طرح سان ڪري، پوءِ ٿو لکي.
ادب ۾ جڏهن الطاف جو پهريون ڪِتاب ”اناميڪا“ پڌرو ٿيو. تڏهن اڃا خود الطاف پاڻ ادبي دنيا ۾ شهرت جي حوالي سان ڄڻ اناميڪا (بي نانءُ) هو ۽ هاڻي، جڏهن هن نئين سفرنامي تائين هو اچي پهتو آهي، تڏهن هن جي آڏو همعصرن جون ڪيئي کيپون، ڪيئي هڪ جيڏا ۽ شهرت يافته ليکڪ ڄڻ سندس مقبوليت ۽ مهانتا آڏو اناميڪا بنجي ويا آهن. بلڪه لاپته (الاعلي لا سيف الا ذوالفقار). اڄ الطاف، جديد سنڌي سفرنامي جي سرحد جو ٻيو نالو بنجي چڪو آهي ۽ اسين دل تي هٿ رکي الطاف کي سفرنامي جي فن جو Trend Setter چئي سگهون ٿا.
الطاف جي سفرنامن جو اهم گڻ ته انهن منجهه وڌاءُ ڪونهي فيل ٿيندو. واقعا ۽ منظر هن جي کاين اڳيان ظاهر ٿيا ناهن ۽ هن بنا وقت وڃائڻ جي اُهي لکي ورتا ناهن. بس، ان سبب ڪري هن وٽ ڪائي ڳالهه، ڪائي سٽ پاروٿي ٿي ڪانهي ڪو تاثر سيڪنڊ هئنڊ ڪونهي. سڀ ڪجهه/گهڻو ڪجهه فريش ليٽيسٽ ۽ فائن اڇا! جانبداريءَ واري سطح تي الطاف جي سفرنامن کي جانچبو ته هن جا پلئه آجا نظر ايندا. ان سطح تي هن جي حيثيت ۽ شخصيت محض هڪ سياح جي حيثيت نظر ايندي. يعني ذهني طرح نه هِن ڌر جو نه هُنَ ڌُُر جو. نقطهءِ نظر لبرل وچٿرو.... اڄڪلهه سٺي دنيا جي سفرنامن ۾، سماجي، سياسي ۽ فڪري لاڙا ڊسڪس ٿين پيا. پر الطاف کي ان جو ڪو به فڪر ڪونهي. هو بس سياح آهي. ”رُڳو منظرن سان ڪم، پس منظر ٻڌائڻ مان فائدو؟“ جي قول تي عمل ڪندي پڙهندڙن جي اکين سان اکيون ملائيندي وڃي ٿو ملڪ گهمائيندو. ماڻهن جا ڊيل ڊول، ارڪان ۽ پرڪار پڌرا ڪري، ٻاهرين صورتحال کان آگاهه ڪري. نيٺ ڳالهه کٽايو ڇڏي. جن جن ملڪن جي ياترا هو ڪري ٿو اُهي پيڙائن جي آويءَ ۾ ڪيئن ٿا پچن پڄرن اها روداد ندارد. ها، ڳالهه هو ڪري ٿو.... پر نتيجا نٿو ٻڌائي. اهي ڇڏي ٿو پڙهندڙ جي ذهنن تي ته اهي انهن واقعن جو رد عمل ڪيئن ٿا وٺن ـــ بس منهنجي خيالَ ۾ اها ئي پاليسي الطاف جي سڀني سفرنامن جي وڏي ڪمزوري به آهي ۽ سگهه به.
نصير مرزا