پڳ وارو پير
آخري ڏينهن تي جڏهن شامَ ڌاري جهاز انگلينڊ جي ڪنهن بندرگاهه لاءِ سڙهه سانباهيا ته سکر جي هِڪَ همراهه صبح پهرَ صلاح ڏني ته ان ڪم لاءِ ڇو نه پير پاڳاري کي چيو وڃي.
”آئون ته نه هن جو مريد آهيان ۽ نه وري ڪو اهم ماڻهو.“ وراڻيومانس.
”پر ساڳي ديسَ جا رهواسي ته آهيون ۽ وڏي ڳالهه ته هو انصاف ۽ حَقَ جي ڳالهه ٻڌڻ ۽ ڪرڻَ وارن مان آهي. مون کي پڪ آهي ته هو تنهنجي دوستَ جي ضرور مدد ڪندو.“ هن منهنجي همٿ وڌائي.
موجوده پير پاڳاري ۽ سندس خاندانَ بابت احوال ڪيترن ئي پاڪستاني توڙي يورپي ليکڪن جي ڪِتابن ۾ شوقَ سان پڙهي چڪو هوس. مختلف ملڪن ۾، خاص ڪري سنگاپور، هانگ ڪانگ، انڊونيشيا، ملائيشيا پاسي سندن مسلمان توڙي هندو مريدن سان مليو هوس پر روبرو اڃا آئون نه ملي سگهيو هوس. جيتوڻيڪ منهنجي اها دلي خواهش هئي ته هڪ واري جڏهن ڪراچيءَ ۾ جهاز جي چڪر کان آزاد ٿيندس ته سندڌ جي اهڙين شخصيتن سان پري پري شهرن تائين وڃي ضرور ملندس. ”پر هينئر ڪم جي بهاني سان جيڪڏهن ڪجهه گهڙين لاءِ ملاقات ٿي سگهي ٿي ته اهي لمحا مون لاءِ قيمتي ٿيندا.“ اهو سوچيندي ٻن پهرن جا ٻارهن ٿي ويا هئا. دل ڪڏهن ان ئي وقت وڃڻ لاءِ چيو ٿي ته ڪڏهن وقت گهٽ هجڻ ۽ جهاز جي sailing ويجھو هجڻ ڪري ٻئي دفعي لاءِ چيو ٿي. ”خبر ناهي گهر ملي يا نه. خبر ناهي پير پاڳارو صاحب پاڻ هتي هُجي يا نه. ۽ جي کڻي پاڻ هجي به پر ملڻ لاءِ وقت هجيس يا نه. ۽ پير سان ملڻ لاءِ خبر ناهي ڪيترا رسم و رواج.“ مون سوچيو. ڪيتريون ئي ڳالهيون آهن جيڪي وقت سان گڏ بدلبيون به رهن ٿيون ته قائم دائم به آهن. جن جي ڄاڻَ لاءِ ڪنهن اهڙي جو گڏ هلڻ ضروري هو جيڪو سنڌ جي ڳوٺن ۾ رهيو هجي ۽ انهن ريتن رسمن کان ڄاڻو هجي. پر ان مهل وقت ڪِٿي هو. جهاز جو بوائلر تپي ٻاڦ ڇڏي رهيو هو ۽ ڊيوٽي انجنيئر انجڻ هلائڻ جي تيارين لاءِ انجيڪٽر پرائيم ڪري هاڻ مختلف پمپ هلائڻ وارو هو. جهاز جا ڊيڪ آفيسر هئچن کي آخري دفعو بند ڪري لنگر کڻڻ جو سوچي رهيا هئا. آئون جلدي جلدي جهاز جي ڏاڪڻ تان لهي بندرگاهه ۾ بيٺل ٽئڪسي ڀاڙي تي ڪري ڪي ڊي اي اسڪيم نمبر ون ڏي روانو ٿيس. اتفاقَ سان ڊرائيور کي پير پاڳاري جي بنگلي جي خبر هئي سو سڌو اچي در وٽ لاٿائين.
در جي ٻاهران ۽ اندر چڱن خاصن ماڻهن جو ميڙ هو ۽ لڳو ٿي ته هي پري پري کان آيل هئا. اندر ڇٻر تي ۽ ورانڊي ۾ پڻ ڪيترائي سٿڻ قميص ۽ پٽڪن ۾ نظر اچي رهيا هئا. ٽئڪسيءَ مان لهي، درٻان کي پنهنجي نالي جو ڪارڊ ڏيئي پنهنجي ڄاڻَ ڪرائي. ان بعد پير پاڳاري سان ملڻ لاءِ پڇيو ته آيا ان ٽاڻي ملڻ ممڪن آهي يا نه. جواب ڏيڻ کان اڳ پاڻ وري ٻئي همراهه، منشي يا سيڪريٽري کان پڇڻ ويو. واچ ۾ وقت ڏٺم منهجهند جا اڍائي ٿيا هئا. اونهاري جي سخت گرمي ۽ هي آرام جو وقت ڪنهن عام ماڻهوءَ سان به ملڻ لاءِ مناسب نه هو.
اڃا انهن ئي خيالن ۾ هوس ته درٻان اندر اچڻ لاءِ چيو. ورانڊي وٽ هڪ ٻيو همراهه آيو. درٻان مون کي ان جي حوالي ڪيو جيڪو ماڻهن جي ميڙَ مان لنگهائي ڊرائينگ روم ۾ وٺي آيو. پٽ تي غاليچو وڇايل هو ۽ صوفا سيٽَ خالي هئا. اتاهين ڇت واري هن وڏي هالَ جي چوڌاري نهاري مون هن هال جي سجاوٽ ڏسڻ چاهي ته سامهون کان پاسي واري ڪمري جو در کليو. شلوار قميص ۾ ملبوس چاپئين ڏاڙهي ۽ ڦڙتيلي جسم ۾ پير پاڳارو هو جنهن جي هن کان اڳ فقط اخبارن ۾ تصويرَ ڏٺي هيم. پاڻ ڪنهن بيحد چست فوجي آفيسر يا ائٿليٽ وانگر سمارٽلي وڌيو ۽ تيزيءَ سان مون سان هٿ ملائي واپس ساڳي ڪمري ۾ وٺي آيو.
ڪمري ۾ سامهون ڪِتابن جي ڍيرَ ڀرسان رکيل اسٽيريو تان انهن ڏينهن جي هِڪَ مشهور جئز ميوزڪ هلي رهي هئي. جيسين آئون ڳالهايان يا پير پاڳارو ڳالهائي تيسين رئڪ ۾ رکيل ڪجهه ڪِتابن جا نالا، ميوزڪ جي پسند ۽ ٽيبل تي پکڙيل تازو ٽائيم، نيوز ويڪ رسالو ۽ لنڊن ٽائميس اخبار ڏسي مُنجھي پيس ته آئون سنڌ جي ڪنهن روايتي پير سان ڳالهائڻ وارا ”قبله سائين“، ”بخت برقرار هجي“، نموني جي جملن سان شروعات ڪريان يا سنئون سڌو، سلجھيل نموني سان جيئن هڪ اهڙي ماڻهوءَ سان ڳالهائبو آهي جيڪو هڪ روايتي پير بدران پڙهيل ڳڙهيل، ذهين، سٺو سياستدان ۽ بقول ڪنهن انگريز ليکڪ جي ماڊريٽ آهي. مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهه ۽ آڪسفورڊ لنـڊن جو گريجوئيٽ ۽ ڪرڪيٽ جو رانديگر آهي. شڪار جو شوقين ۽ ڪِتابن جو پوڄاري ۽ ميوزڪ جو پرکائو هجڻ سان گڏ ماهر نفسيات، مذهب جو شيدائي، وڏي دل وارو ۽ خوش طبع انسان آهي.
آئون ان سوچَ ۾ ئي هوس ته شايد پاڻ ئي منهنجي اندر جي اڻ تڻ سمجهي، انگريزيءَ ۾ حال احوال پڇيو. سندس انگريزي جملا ۽ انهن جي ادائگي ٻڌي، آئون ڏاڍو متاثر ٿيس. بهرحال پنهنجي دوست جو کڻي آيل ڪم مختصر طور بيان ڪيم ته فلاڻا فلاڻا همراهه، سرڪاري ڪامورا يا راڄ ڌڻي چاهين ته ان مسئلي کي اينگهائڻ بدران ختم ڪري سگهن ٿا. پاڻ غورَ سان ڳالهه ٻڌڻ بعد ٻه چار ڳالهيون پڇي انهن مان هِڪَ ٻن ڄڻن کي ان ئي وقت فون ڪيو ۽ پنهنجي سيڪريٽريءَ کي سڏي باقي همراهن کي ٻئي ڏينهن تي سڏايو ۽ مونکي بي فڪر ٿي Sail ڪرڻ لاءِ چيو. موڪلائڻ وقت سندس مرڪ ڪيترائي سالَ گذرڻ بعد ۽ ڏور ڏور هِتي ملائيشيا ۾ ويٺي به ساري نه سگهيو آهيان. سندس ڳالهائڻ جو اسٽائيل ۽ ڳالهه جي تهه تائين تکو پهچڻ لاءِ ٿورن سوالن جي چونڊَ ۽ ان بعد At a spot فيصلو ڪري وٺڻ، قابلِ داد ڳالهه آهي. ڪم کڻي منهنجي دوستَ جو هو جيڪو نه فقط انصاف پر “Justice-Without-Delay” ڪري ضرور خوش ٿيو پر خوشي مونکي به اڄ ڏينهن تائين آهي ته چڱو جو چند منٽن لاءِ ئي سهي پر ان شخصيت سان ملي ڇڏيم، جنهن جي خاندان بابت ننڍي هوندي کان ڪافي ڪِتاب پڙهيا هئم. خاص ڪري مغربي ليکڪن جا. پهريون ڪِتاب شايد Saints of Sind هو جيڪو ميٽرڪ ۾ هوس ته تن ڏينهن جي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومس پڙهڻ لاءِ ڏنو هو.
موجوده پير پاڳاري جو نالو پير سڪندر شاهه عرف سيد شاهه مردان شاهه ثاني آهي. پاڻ لڪي سادات جي مشهور معروف سلسلي جو ستون پير آهي. سندن وڏا چوٿين صدي هجريءَ ۾ عباسي خليفن جي حڪومت ۾ عراق کان سنڌ ۾ آيا ۽ اسلامَ جي تبليغ جو فرض ادا ڪندا رهيا. هن خاندان جي بيحد مشهور بزرگ جو نالو سيد محمد بقا آهي جنهن کي ارڙهن پٽ هئا. جن مان ”تذڪره صوفياءِ سنڌ“ ڪِتاب جي مصنف اعجاز الحق قدوسيءَ جي چواڻي: ”پير سيد محمد راشد علم ۽ فيض، تقويٰ ۽ تقدس، علم ۽ تصوف جي ڪري غير معمولي شهرت حاصل ڪئي.“ ان ڪري هو ئي پنهنجي والد جو جانشين مقرر ٿيو ۽ وڏن جي گاديءَ تي ويهي اسلامَ جي خدمت ڪرڻ لڳو. سندس مريدن جو تعداد تن ڏينهن ۾ نَون لکن تائين پهچي ويو هو.
پير محمد راشد جي وفات کان پوءِ سندس ٻن پٽن: پير صبغت الله ۽ پير محمد ياسين جي وچ ۾ گادي نشيني تي اختلاف ٿيو. انهن ڏينهن ۾ هن خاندان جا ٻه خاص نشان هئا: پڳ ۽ جھنڊو. پير محمد ياسين جي حوالي جھنڊو ٿيو ۽ اچي سعيد آباد جي ڀر ۾ رهيو ۽ ان جو اولاد اڃا تائين جھنڊي وارا پيرَ سڏجن ٿا. هوڏانهن پير صبغت الله وٽ خاندان جي پڳ آئي جيڪا دراصل وڏن جي اهم نشاني سڏي وڃي ٿي. ان ڪري پاڻ گادي نشين ٿي صبغت الله اول جو لقب اختيار ڪيو. اهڙيءَ طرح خاندان ٻن سلسلن ۾ ورهائجي ويو. پير پاڳارو ۽ پير جھنڊي وارو. پير صبغت الله اول عرف پير پاڳارو اول حُر تحريڪ جو پڻ باني هو. سندس وفات کانپوءِ سندس پڳ سندس پٽ پير علي محمد جي مٿي تي آئي. پر هن اها پنهنجي جيئري پنهنجي هٿن سان پنهنجي ڀاءُ پير علي گوهر کي پهرائي گادي نشين بڻايو ۽ پاڻ پير پاڳارو ثاني سڏجڻ لڳو. ان کانپوءِ پير حزب الله شاهه پير پاڳارو ٽيون، پير علي گوهر ثاني پير پاڳارو چوٿون ۽ پوءِ پير شاهه مردان پير پاڳارو پنجون ٿيون. 1922ع ۾ پير شاهه مردان، يعني پير پاڳاري پنجين وفات ڪئي ۽ هن جي جاءِ تي پير سيد صبغت الله ثاني (موجوده پير پاڳاري جي والد) گادي نشيني اختيار ڪئي ۽ پير پاڳارو ڇهون سڏجڻ لڳو. سندس مريدن جو تعداد ان زماني ۾ ئي لکن تائين وڃي پهتو هو جيڪي مڙيئي پير پاڳاري جا سچي دل سان عقيدتمند هئا.
حُرن جي گاديءَ جو هنڌ پير جو ڳوٺ آهي جِتي سندن پيرن جا مقام ۽ درگاهون آهن. پير پاڳارو جي بي پناهه طاقت اڳيان تن ڏينهن جي وقت جي انگريز حاڪم به پان کي بيوس محسوس ڪيو ٿي. 1930ع ۾ انگريزن پير جي ڳوٺ تي وڏو حملو ڪيو ۽ ڪوڙيون شاهديون ڏيئي کيس چئن ساٿين سميت پنج پنج سالَ قيد جي سزا ڏني. 1936ع ۾ آزاد ٿيڻ تي پير پاڳاري جو مانُ ۽ مرتبو حُرن جي نظر ۾ ويتر وڌي ويو. اها حالت ڏسي انگريز هيڪاندا ڇِتا ٿي پيا. هو جيترو پير پاڳاري جي طاقت کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا اوترو ئي اها وڌيڪَ اُڀرڻ لڳي. آخر انگريزن ٻيو ڪو چارو نه ڏسي 1941ع ۾ سنڌ ۾ مارشل لا لڳايو ۽ بري فوج ۽ ٽئنڪس سميت پير پاڳارو جي علائقي ۾ داخل ٿيا. مٿان هوائي جهازن رستي پڻ بي گناهه حُرن ۽ سندن سر زمين تي حملا ڪيا ويا. هڪ سال تائين پير پاڳارو جا مُريد انگريز سرڪار سان مقابلو ڪندا رهيا ۽ حُرن انگريز حڪومت کي جيئن جو تيئن نقصان رسايو. ايتري قدر جو انگريز بيحال ٿي گهٻرائجي ويا ۽ سڌو سنئون مقابلو ڪرڻ بدران شيطاني چالون هلڻ لڳا. هنن ٻاهران صلح نامو ۽ دوستيءَ لاءِ هٿ وڌائي دوکي رستي پير پاڳاي کي قيد ڪيو. 1943ع ۾ کين ڪورٽ مارشل ڪيو ويو ۽ مٿن انگريز حڪومت خلاف نفرت پکيڙڻ ۽ جنگ ڪرڻ جا ڏوهه ٿاڦي موت جي سزا جو حڪم ٻڌايو ويو ۽ پوءِ ڪنهن لڪل هنڌ تي وٺي وڃي ڦاسي ڏني.
پير پاڳارو جي شهيد ٿيڻ جي خبر ٻڌي گڏيل هندستان جي هر محب وطن ۽ هر سنڌيءَ کي سخت صدمو رسيو. حُر سخت غم ۽ غصي ۾ اچي ويا. انگريزن ۽ سندن ڪامورن خلاف چوڌاري ڌڪار جي باهه جا اُلا ٻرڻ لڳا. انهن ڏينهن ۾ سنڌ جي وزير اعليٰ مسٽر الله بخش کي ڏينهن ڏٺي جو شڪارپور ۾ قتل ڪيو ويو. حيدرآباد جي ويجھو پنجاب ميل کي اونڌو ڪيو ويو. سنڌ جي وزير داخلا ۽ ڊزن کن آفيسرن کي گوليءَ سان ماريو ويو. ماڻهن تي پنهنجو رعب هلندو نه ڏسي برطانوي حڪومت چرين وانگر حُرن تي حملا ڪيا. انهن کي ڏوهاري سڏي سندن جايون جڳهيون ضبط ڪرڻ لڳي ۽ پير جي ڳوٺ جي قلعي کي بمباريءَ سان تباهه ڪري ڇڏيو. شهيد پير صبغت الله جا ٻه فرزند هئا. سيد سڪندر شاهه ۽ سيد نادر شاهه. انگريز حڪومت هنن کي مسلم يونيورسٽي، عليڳڙهه موڪليو جِتان پوءِ کين انگلينڊ پاڻ وٽ رکيو. هندستان جي ورهاڱي ۽ پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ بعد سنڌ جي حڪومت اعلان ڪيو ته پير پاڳارو ستون تسليم ڪيو ويو آهي. پڳ پهرائڻ جي رسم 6 فيبروري 1952ع تي پير جي ڳوٺ ۾ ٿي. پير پاڳارو ان کان ڪجهه مهينا اڳواٽ انگلينـڊ مان موٽي پنهنجي اباڻي وطن هلي آيو هو. جيتوڻيڪ سندن آمد جو اطلاع ماڻهن کان ڳجھو رکيو ويو هو ته به سندن مريد هزارن جي تعداد ۾ ڪراچي ايئرپورٽ تي پهچي روحاني پيشوا جو ديدار ۽ آڌر ڀاءُ ڪرڻ لاءِ اچي نِڪتا. پير سڪندر شاهه ۽ نادر شاهه جڏهن هوائي جهاز کان ٻاهر آيا ته پير علي محمد راشديءَ سندن تعارف ڪرايو. حُرن بسم الله، بسم الله ڪلمي ۽ مخصوص نعري ”ڀيڄ پاڳارا“ سان آسمان کڻي ڏنو. پڳبندي ۽ گادي نشيني جي رسم جڏهن ڳوٺ ۾ سرانجام ڏني ويئي ته لکين مريدن کان علاوه، هند سنڌ مان دين جا عالم، آفيسر، ڪامورا ۽ ٻيا ماڻهو اچي گڏ ٿيا.
انگريزن جي دؤر ۾ توڙي اڄ جي هن آزاد ۽ ماڊرن دؤر ۾ سڄي هند سنڌ ۾، جيتري عزت، چاهت، عشق، مڇتا ۽ جان فدا ڪرڻ لاءِ هر وقت تيار رهڻ جو جذبو پير پاڳاري جي مريدن ۾ آهي اوترو شايد ئي ڪنهن ٻئي هنڌ هجي. اردو جي رسالي سياري ڊائجيسٽ ۾ هڪ دفعي سراج نظاميءَ بيان ڪيو ته مرحوم شهيد پير صبغت الله هڪ مقدمي جي پيرويءَ لاءِ تن ڏينهن جي وڏي وڪيل جناب قائد اعظم محمد علي جناح کي بمبئيءَ مان گهرايو. قائد اعظم کي اسٽيسن کان آڻڻ لاءِهڪ معمولي قسم جي موٽڙ ڪار موڪلي ويئيجنهن لاءِ کيس بعد ۾ پير پاڳاري ٻُڌايو: ”ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته مون وٽ هڪ کان هڪ اوچيون ڪارون بيٺيون آهن پر جيڪڏهن منهنجا حُر توهان کي ان موٽر ۾ ڏسي وٺن ها جنهن ۾ سندن پير چڙهي ٿو ته توهان کي يڪدم ماري ڇڏين ها.“
ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته پيرپاڳاري جي مريدن کي پنهنجي پير سان ڪيترو عشق ۽ عقيدت آهي.