ديومالائي ڪردار...
سٺ واري ڏهاڪي جي پڄاڻي کان وٺي اَسي واري ڏهاڪي جي ابتدا وارن سالن جو سمورو عرصو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ انتهائي اهم ۽ تاريخي حيثيت رکي ٿو. ان عرصي دوران لکيل ڪهاڻين ۽ تنقيدي جائزن سنڌي ادب کي مڪمل طور تي روايت کان پري ڌڪي، هڪ نئون ۽ انوکو موڙ ڏنو. اهو زمانو سالن کان هلندڙ روايتن کي، جيڪي بيٺل پاڻيءَ جيان ڌپ ڪرڻ لڳيون هيون تن کان بغاوت جو دور هو. اهو مڪمل انڪار جو زمانو هو.
هي اهو دور هو جڏهن سنڌي ادب شروعاتي دور جي حقيقت نگاري، رومانواد، ترقي پسند ويچارن، آدرشن، ڪردار نگاريءَ، لفاظيءَ سان ڀريل ڊائيلاگن ۽ خارجيت جي ڄار مان نڪري، پلئه آجا ڪرائي جديد ادب واري عالمي سٿ ۾ شامل ٿيو. ان دور ۾ سرجندڙ ادب ۾ پهريون ڀيرو بي مقصد انساني وجود، پراسراريت سان ڀريل- سمجهه ۾ نه ايندڙ بي معنى ڪائنات، شخص جي بيوسي- روحاني سهارن کان لاتعلقي وارن موضوعن جي اوک ڊوک ٿي.
ان عرصي جي جديد ادب تي سارتر جي وجوديت واري فلسفي، البرٽ ڪامئو جي ابئسرڊٽي ۽ ڪافڪا جي غير يقيني، انساني بيوسي، تباهه ٿيل شخص جي سڃاڻپ ۽ بنا ڪنهن ڏوهه جي سزا ڀوڳيندڙ شخص جي حالت جي گهري ڇاپ رهي. ان دور ۾ شعور جي وهڪري واري لکڻي کي ائنٽي اسٽوري ۽ ائبسرڊ اسٽوري جي نالي سان ڄاتو ۽ سڃاتو ويو.
اهو جديد ادب لکڻ جو بنياد سنڌ ۾ پهرين مون ئي 1968ع ۾ وڌو ۽ بعد ۾ ٻين ليکڪن به روايتي ادب واري واٽ ڇڏي جديديت ڏانهن وک وڌائي. هنن ۾ اهم ليکڪ شوڪت شورو، ماڻڪ، علي بابا، مدد علي، خيرالنساءِ جعفري ۽ ٻيا آهن بعد ۾ طارق عالم ابڙي ۽ اخلاق انصاري به ان روايت کي اڳتي وڌايو.
مدد علي سنڌي ان دور جو اهم ۽ انوکو ليکڪ ان لحاظ کان به آهي، جو هن جي لکڻين ۾ موهن ڪلپنا جي رومانيت، گُني سامتاڻي جو ڪلاسيڪل لکڻي وارو ٽچ، قرت العين حيدر جي روحانيت گاڏڙ پراسراريت، لعل پشپ جي ماڊرن ازم، ڪامئو جي ائبسرڊٽي، ڪافڪا جي ’شخص‘ جي بيوسي واري حالت ۽ سارتر جي وجوديت جا سمورا عنصر موجود آهن. مدد جي لکڻين جا ڪردار به هن جي ڪهاڻين جيان ئي پراسرار آهن.
هونئن ته مدد بنيادي طور تي فطري ليکڪ آهي. پر پوءِ به هن دنيا جي اڪثر فنڪارن جيان پنهنجيءَ زندگي ۾ ڪيئي ڪردار- رول ادا ڪيا آهن، دنيا هن لاءِ شيڪسپيئر جي چوڻي جيان هڪ ناٽڪ جيان آهي، جنهن ۾ انسان ڪيئي ڪردار ادا ڪري ٿو ۽ هر رول سان گڏ روپ ۽ ڍنگ به مٽائي ٿو.
ٺيڪ ائين مدد به زندگيءَ ۾ ڪيئي ڪم ڪيا. پر هن جا سمورا ڪم، سمورا ڪردار هن جي اڌورن عشقن جيان اڌورائي رهجي ويا. يا هن خود پاڻ به سڀ ڪجهه اڌورو ڇڏي ڏنو. اندر جي بيچيني ۽ آنڌماند هن کي ڪجهه به مڪمل ڪرڻ نه ڏنو. هن جي زندگيءَ ۾ گهڻو ڪجهه اڻپورو رهيل آهي يا رهجي ويو آهي. شايد ان ڳالهه جو پڇتاءُ به کيس نه هجي، جو جيئن آهي سوئي هن لاءِ ٺيڪ آهي.
هڪ دور هو جڏهن مدد مارڪسواد فلسفي جو باقاعده حامي رهيو. ۽ ترقي پسند ليکڪ هن جا آئيڊيل ليکڪ رهيا. وري هڪ اهڙو دور آيو جنهن ۾ مدد ڪٽر قوم پرست نه صرف سوچ جي حد تائين رهيو، پر هن قوم پرست سياست ۾ عملي ڪردار به ادا ڪيو. ۽ هو جيئي سنڌ قومي محاذ ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو بنياد رکندڙن مان هڪ آهي ۽ سائين جي.ايم.سيد جو ويجهو ساٿي هجڻ جو اعزاز به مدد وٽ ئي آهي. هن زندگيءَ جا ڪيئي سال روپوشيءَ ۾ گهاريا جنهن جي نتيجي ۾ هن جي مٽن مائٽن تي سختيون به آيون ۽ سندس پيءُ ۽ ماءُ کي وڏي عمر ۾ جيل جا ڏينهن گهارڻا پيا.
روپوشيءَ واري دور کان اڳ ۾ مدد جو لاڙو صوفي ازم ڏانهن ٿيو. ۽ هن موسيقي ڀينار جي باقاعده سکيا استاد عبدالغفور کان ورتي.
اها هن جي اندر جي بيچيني ۽ آنڌ ماڌ ئي هئي. جنهن هن کي هڪ ويچار، فڪر ۽ فلسفي تي ٽِڪي بيهڻ نه ڏنو. ۽ آخر ۾ هن جي پناهه گاهه ادب ئي بڻيو.
مدد صحافت سان به پنهنجو ناتو جوڙيو. صحافت هن جي گذر سفر جو ذريعو ئي رهيو آهي. پر هو اڄ به بنيادي طور تي فطري ليکڪ ئي آهي، وڏي ڳالهه اها آهي ته مدد لاڳيتو لکندو رهيو آهي.
مدد گهڻ رخي شخصيت جو مالڪ آهي، جيڪو هن جي لکڻين ۾ چٽو نظر اچي ٿو. هو هڪ ئي وقت تي سياسي ڪارڪُن، صحافي، ڪهاڻيڪار، نقاد، مضمون نويس ۽ ڪالم ڪار ته آهي ئي پر هن کي تاريخ سان به گهرو لڳاءُ رهيو آهي ان سان گڏ موسيقي به هن جو شوق آهي.
مدد جو هڪ ٻيو رُخ به آهي، جنهن جي گهڻن ماڻهن کي خبر به هجي. هو ڪنهن جو ڏک ۽ تڪليف ڏسي نه سگهندو آهي. جڏهن مرحوم طارق عالم ابڙي جا گڙدا خراب ٿي ويا هئا ۽ ڪڊني ٽرانسپلاٽ لاءِ ڊاڪٽرن لنڊن وڃڻ جو مشورو ڏنو ته ڊونر ته موجود هو پر لنڊن وڃڻ ۽ علاج ڪرائڻ جا پئسا طارق جهڙي مسڪين ماڻهو جي وس کان ٻاهر هئا. اتي مدد ئي ڏينهن رات هڪ ڪري سڄي سنڌ ۾ جهولي جهلي طارق جي علاج لاءِ چندو گڏ ڪرڻ جي ڪم ۾ لڳي ويو. ان سلسلي ۾ هن ڪيترائي فنڪشن ۽ ميڙاڪا به ڪرايا پر سنڌين جي روايتي بي حسيءَ ڪارڻ علاج جيترا پئسا گڏ نه ٿي سگهيا ته مدد وڃي ان وقت جي وزيراعظم مرحوم محمد خان جوڻيجي جو در جهليو ۽ نيٺ طارق عالم جي علاج لاءِ سرڪاري پئسا منظور ڪرائي طارق کي لنڊن روانو ڪيائين.
هونئن به مدد جي زندگي هڪ نه کٽندڙ جدوجهد ۽ هلچل رهي آهي. جيتري قدر آئون مدد کي سڃاڻان ۽ مون هن کي ڄاتو آهي ته هو بنيادي طور تي هڪ بوهيمن Bohemian آهي. بوهيمن هجڻ هن جي پنهنجي چونڊ نه ناهي. پر هو فطري طور تي غير رواجي زندگي جيئندو رهيو آهي. ان ڪري ئي مدد کي ڪنهن هڪ خاني، ڪمپارٽمينٽ ۾ فڪس نٿو ڪري سگهجي. ظاهري طور تي هو جوشيلو، ڪاوڙيل، تيز لهجي ۾ ڳالهائيندڙ سخت طبيعت رکندڙ سخت چهري وارو انسان ٿو نظر اچي، پر جي ويجهڙائي کان مدد کي ڏسجي هو اندر ۾ هڪ انتهائي حساس ۽ نازڪ مزاج جو ماڻهو نظر ايندو.
هونئن ته مدد جا تمام ويجها دوست ته ٻيا گهڻا ماڻهو آهن پر ڊگهي عرصي مدد سان نيازمندي هئڻ جي ناتي مون کي ڪڏهن ڪڏهن لڳندو آهي ته مدد اندر ۾ هڪ ڀڳل ڀريل ۽ ٽڪرا ٽڪرا ٿيل ڪو شخص هجي جيڪو پنهنجي زندگي بنا ڪنهن رٿابندي جي ٽڪرن ٽڪرن ۾ جيئدو رهيو هجي. پر هن جي ظاهري ورتاءُ ۾ لڳي ٿو ته مدد زندگيءَ کان آڻ نه مڃي آهي.
آئون پڪ سان ته نٿو چئي سگهان پر مون کي لڳي ٿو ته مدد جڏهن اڪيلائي ۾ پاڻ کي بلڪل تنها ۽ ٽٽل محسوس ڪندو هوندو ته هو پڪ ئي پڪ ننڍڙن ٻارن وانگر ڍڪون ڀري روئندو هوندو. هن جو ايئن روئڻ هن جي ڪمزوري نه پر سگهه هوندي جا کيس چوندي هوندي ’نه، اڃا انت ناهي. اڃا به ڪجهه ڪرڻ لاءِ گهڻو ڪجهه بچيل آهي.‘ مونکي لڳندو آهي ته مدد پنهنجي زدنگيءَ جي سفر ۾ پنهنجي وجود جي ٽٽل، ٽڙيل پکڙي ذرن- پرزن کي وري نئين سِر ميڙي گڏ ڪري پنهنجي پيرن تي بيهندو رهيو آهي، بنا ڪنهن سهاري جي، بنا ڪنهن مدد جي.
ڏکين حالتن ۾ جيئڻ، مشڪل کان مشڪل حالتن سان مقابلو ڪرڻ ئي مدد جي وڏي ۾ وڏي سگهه آهي. اندر جي پيڙا، عذاب، اذيت، ڏکن، اهنجن ۽ تڪليفن کي مدد ڪڏهن به پنهنجي چهري ۽ ورتاءُ مان ظاهر نه ڪيو آهي. ها، هو اهڙي حالت ۾ گم سم ضرور رهندو آهي.
ميراجي کان متاثر هي ديومالائي شخص زندگيءَ جي هر ڪردار کي انتهائي خوبصورتيءَ سان نڀائيندو رهيو آهي. غير رواجي زندگي جيئندڙ مدد، هڪ بهترين پيءُ، محبت ڪندڙ گهر وارو، دوستن ۽ مٽن مائٽن سان پيار ڪندڙ انسان دوست شخص آهي. ڪڏهن به لڳندو ناهي ته ڪو مدد بوهيمن به آهي. شايد خود کيس به ان ڳالهه جو احساس نه هجي ته ڪو هو بوهيمن آهي.
مدد کي ڏسي ڪڏهن ڪڏهن لڳندو آهي ته هاڻي هن وٽ ڪجهه به ناهي بچيو. سواءِ زندگيءَ جي فضول، بي سود ۽ بي معنى لڙائي وڙهڻ جي. پر وري لڳندو آهي ته مدد ڀرپور زندگي جيئڻ جو هنر به چڱي طرح ڄاڻي ٿو.
زندگي جي وهنوار ۾ ياري دوستي نڀائيندي، پنهنجي ڪٽنب جي جوابداري جو فرض پورو ڪندي ڪڏهن به ائين نه لڳندو آهي ته ڪو مدد جي اندر ۾ هڪ بي چين، ڀٽڪندڙ، سڪون کان خالي شخص به ويٺل آهي.