ڏک جي رڻ ۾ گم ٿي ويل گوتم
”بيشڪ انسان خساري ۾ آ“
فنڪشن تان موٽندي مدد عليءَ چيو. مان طارق ڏي ڏٺو. هو چپ چپات ۾ گڏوگڏ هليو پئي. سري گهاٽ کان هيٺ، هوٽل ”جبيس“ ٽپي تلڪ چاڙهي تان لهي رهيا هئاسين.
”ادا ــ خساري ۾ ڀلي هجي پر خساري ۾ به ته ڪجهه نه ڪجهه ته ملي ٿو نه!؟“ مون وراڻيو.
”ڇا مطلب؟“
”مطلب ته جيڪي ڪجهه کسجي ٿو وڃي ان جي موٽ ۾ ڪجهه نه ڪجهه ته ملي ٿو وڃي.“
”ڇا ٿو ملي؟“
”ڏک ـــ تڪليف..... ۽......“
”ها.... بلڪل“ مدد ڪنڌ لاڙي مون ڏانهن ڏسندي چيو. ”بلڪل ملي ٿو پر ڪو ڏک به خسارو ئي هوندو آهي.... جيئن قرة العين حيدر ”آگ ڪا دريا“ ۾ ڪٿي چيو آهي“.... ”ڪراڙپ ئي اصل ۾ عورت جو موت آ“
اهو ته رڳو خسارو ئي خسارو آهي.
•
1975ع منهنجي زندگيءَ جو اذيت ڀريو سال هو. ويڳاڻپ منهنجي اندر ۾ گهر ڪري وئي. مان اسڪائوٽ مان انقلابي ٿي ويم. سياست ڪرڻ لڳس. ڳاڙهو جھنڊو اڀ تائين جھوليندو اهڙو ڏينهن به ايندو... ”سهڻي“ رسالي جا ايڊيٽوريل. مٿان شاگرد تحريڪ ۽ انهن جا قصا. مدد علي سنڌي انهن ڏينهن جي اڳواڻن مان هو. لاڙڪاڻي جي سياسي ادبي حلقن ۾ مدد جي آشرم جون ڳالهيون پيون هلنديون هيون.
پوءِ
هڪ ٽه مورتي ظاهر ٿي. مدد علي، شوڪت شورو ۽ ماڻڪ. ماڻڪ ۽ شوڪت شوري جون ڪهاڻيون ــ گهڻي دير کان پوءِ منهنجي اڳيان مدد علي هڪ ڪهاڻيڪار ٿي آيو.
ٽنهي جي ويهڻ جو هنڌ ــ جارج هوٽل ـــ ان جارج هوٽل جا قصا به ٿيڻ لڳا ــ بحث اتان نڪري سنڌ جي اديبن وٽ پهچڻ لڳو. مان لاڙڪاڻي مان سيڙجي حيدرآباد جو جارج هوٽل ڏسڻ آيم.
تلڪ چاڙهي جي هيٺان ــ صدر ۾ جارج هوٽل، عام رواجي ــ ڪجهه به نئون ڪونه، نه شوڪت، نه مدد ۽ نه ئي ماڻڪ.
پر انهن ٽنهي جي ڪنهن ڪهاڻيءَ جو ڪردار ”پامسٽر“ سو ويٺو هو ــ ڪنهن جو هٿ ڏسي رهيو هو.
انهن ڏينهن ۾ موهن ڪلپنا جي ڪهاڻين جو وڏو چرچو هو ــ هو ڪيترن ئي پڙهندڙن جو هيروهو ــ خيالن ئي خيالن ۾ اڌ اونداهي رستن تي محبوبا سان خوشبوءِ جو پان چٻاڙيندي ڪنهن مندر جي دڪي تي محبوبا سان بحث پيو ڪبو هو..... اهو سڀ ڪجهه آهستي آهستي ويندو رهيو. اصل ۾ انهن ڏينهن ۾ مدد جون ڪهاڻيون آيون ــ ماڻڪ جون ۽ شوڪت جون، جن ڪهاڻين ۾ نئين ڌارا آڻي ڇڏي. تلخ حقيقتون. مدد جي پهرين ڪهاڻي ”آڏو اڏي پکڙا“ کان پوءِ جلدي جلدي ڪهاڻيون آيون. سندس ڪهاڻي ”کنڊر“ ــ ”کنڊر“ جو فلسفيانه بحث ـــ ڄڻ ”آگ ڪا دريا“ جو گوتم نيلمبر هجي.
•
تمام عمر رها، غمزه ادا ڪا شڪار
(مدد علي سنڌي جو پهريون ڏنل آٽوگراف)
•
اهو هڪ ويران ڏينهن هو، اداس جنوري هئي ــ حيدرآباد جون هوائون گم هيون. نه ٿڌ هجي، نه گرمي هئي ــ اجاڙ اجاڙ اندر ۾ اماس هئي ــ ويراني هئي ــ هڪ ماتم هو ــ رلندم رهيم. سڄو ڏينهن تڙ تڙ تي، ڪو به نه هو ـــ ڪو به نه مليو ـــ ٿڪجي پيو هئم ــ زندگي ٻسي هئي ــ سڌو وڃي مدد عليءَ جو در کڙڪايو. مليو ــ ڀاڪر ڀري آهستي آهستي کوکر محلي جون گهٽيون لتاڙي فاران هوٽل ۾ پهتاسين.
”ڏي خبر؟“
”ادا ــ مزو نه آهي“
هن منهنجي هٿ مان پارڪر جي نفيس بال پين ورتي، هو آڱر ۾ ڦيرائيندو رهيو. کيس ٻڌايم ته ”هن“ ۽ منهنجو رستو الڳ ٿي ويو آهي.
هو سارو وقت مون کي سمجھائيندو رهيو ــ مدد جي ان ڪچهريءَ. مون کي نئون د ڳ ۽ اتساهه ڏنو.
هن ان مهل ــ ميران ٻائي جو ڪو راسوڙو ٻڌايو جيڪو ، هاڻي ياد نه آهي، وقت جي دز ۾ ذهن ۾ ئي لٽي ڇڏيو. پر.
آخري لفظ ياد آهن.
”زندگي رڳو ڏک آهي“
”ها ــ ادا.... رڳو جھاڳڻو آ“.... مون وراڻيو هو.
پوءِ ـــ
ڊائري وٺي ــ ان تي لکيو،
دور ــ دور تائين
راهه ــ ڪا روشن نه هئي.
ڏينهن جي هن سفر ۾
ويندو اڌ پنڌ ۾ سج لهي
شامَ ــ منزل هئي تنهنجي منهنجي
اهو ته نه سوچيو هئم.
شام منزل ٿي ويندي.
ڪڏهن تنهنجي منهنجي
(پنر ملن مان)
نئين سالَ جي موقعي تي
سڪ مان
9.1.1982ع
•
عجيب عمر هُئي، خواهه مخواهه رلبو هو.
بنا مقصد جي، ڏينهن تتي جو جينز ۽ جاگر پائي، طارق ۽ مان حيدرآباد جا پيا روڊ لتاڙيندا هئاسين ــ رڙيون ــ ٽهڪَ ــ گانا ــ چرچا، منجھند ٽاڪ جو وڃي. فتاح/شرجيل جي ڪمري جو آهستي آهستي در کڙڪائبو ــ نفيس ماڻهو ڪچي ننڊ مان اٿندو ته به منهن تي مرڪ ــ اسان کي پرواهه ئي نه ڄن ڪو ڏوهه ئي نه ڪيوسين. Omilla کير جي چانهه پي، پنج وڄائي اٿنداسين. اڳ ۾ نصير مرزا وٽ ــ نثار صاحب سان ڪچهري ڪري. خدا بخش ابڙي سان گهمي ڦري، شيخ ڪباب کائي. سئنيما پوسٽر ۽ فريم ۾ بند ٿيل فوٽو ڏسندا. سنهي گهٽي اُڪري، مشين جا آواز ٻڌندا، ”سنڌ نيوز“ جي آفيس ۾ ــ مدد علي سنڌي جي آفيس ۾ ــ ڪچهري ڪبي.
مدد صاحب اڪثر ڪاوڙ ۾ ”ڀيڻسان.....“ خبر نه پوندي ڪاوڙ ۾ آ ـــ يا ــ اهو سڀ ڏيکاءُ.
”ڪتي جو پٽ“
”ڇا آهي ادا....“ ”بليڪ ميلر ڀيڻسان.“
”ڪير آ“
”ڪير وري ڪير آ“... رسيور ڏئي چوندو.
”دٻايوس“ ــ طارق ۽ مان ــ پنهنجي اندر جون باهيون ڪڍنداسين.
هڪ ڏينهن مدد عليءَ چيو.
”اخلاق! تون ادبي صفحو سنڀال“ پوءِ مان ”سنڌ نيوز“ جي ادبي صفحي ”ادبي دنيا“ جو انچارج ٿي ويس.... پهريون پيج ماٺيڻو اوٺو جي ياد ۾ ڪڍيو واهه ــ واهه ٿي وئي. ائين پيج نڪرندو رهيو.
هڪ ڀيري مدد عليءَ منهنجي مرضيءَ کان بنا ڪنهن جي ڪهاڻي هلائي.... مان پيسٽنگ ڏسي... موٽي آيم... ٻه ٽي ڏينهن ملاقات نه ٿي... پنجين ڏينهن روم تي خط مليو.... مدد علي لکيو هو.
”.... ان ڏينهن توهان جڏهن آفيس مان اٿي ويا ته... مون سمجھيو ته ان ڳالهه جو توهان کي شديد ڏک ٿيو آهي... توهان کي ڏک نه پئي ڏيڻ چاهيو... بس ائين ٿي ويو. ان ۾ منهنجي ڪا به مجبوري نه هئي. بس الائي ڇو ائين ٿيو. ٿيڻ نه گهربو هو. مون وٽ ڪا وضاحت به نه آهي. صرف هاڻ اهو ته تون پنهنجي ڀاءُ جي ڪا ڳالهه دل ۾ نه ڪندين... وري توهان جي اجازت کانسواءِ ائين نه ٿيندو. “
•
ضياءُ الحق جو ڀوائتو دور هو. ماڻهو ڀاڇن کان به ڇرڪ ڀريندا هئا. ڏاڍ هو ڏهڪاءُ هو.
ياد اٿم نيشنل سينٽر ۾ فنڪشن هو. اتي اردوءَ جي شاعره ڪشور ناهيه آيل هئي. هن جڏهن شعر پڙهيو.
”مان ته نڪي هئس
بس ۾ سيٽ تي ويهڻ لاءِ
پر فوٽ اسٽيپ تي جڳهه ملي.
اها منهنجي غلطي هئي يا خدا جي.“
اڃان اڳتي نظم پڙهي ئي نه، پروفيسر عنايت حسين اٿي بيهي رڙ ڪئي:
”بڪواس بند ڪر“.... ”بند ڪر“.
خاموشي ٿي وئي. سڀني جون نظرون پروفيسر عنايت حسين ۾.
ڪشور ناهيد ڊڄي وئي.
مدد علي اٿي بيٺو.
”هن کي شعر پڙهڻ ڏيو... ڀل توهان متفق نه هجو“.
مدد سنڌيءَ ڪشور ناهيد کي چيو: ”توهان شعر مڪمل ڪيو... توهان پڙهو“.
ڪشور چيو.
”اها منهنجي غلطي هئي يا.....“
پروفيسر عنايت حسين وري... رڙ ڪئي:
”بند ڪر..... بند ڪر“.
ڪشور ناهيد چپ ٿي وئي.
مدد سنڌي اٿي چيس:
”تون بڪواس بند ٿو ڪرين يا هِتان توکي هيٺ اڇلايان“.
ڪشور ناهيد ويهي رهي. مدد عليءَ ان کان سڄو شعر پڙهايو.
جيڪو ٽرانسليٽ ڪرائي. ”ادبي دنيا“ سنڌ نيوز ۾ هلايوسين.
•
مدد علي سنڌي، جيڪو ڪجهه به ڪندو آهي اهو Devotion سان ڪندو آهي.
سياست هجي ،
صحافت هجي،
ادب هجي،
پيار هجي، انتهائي ايماندار هوندو.
مون جڏهن به هن سان سياست تي ڳالهايو ته هن ۽ مون ۾ گئپ هوندي به. هن پنهنجو نظريو مون تي نه مڙهيو. بس شيئر ڪيو. مان مدد علي جي وڏي ڀاءُ وانگر عزت ڪئي. ۽ هن پيار ڏنو.
مون ڪڏهن نه چاهيو هو ته مدد سنڌي سياست جي رڻ ۾ گم ٿي وڃي... مان کيس سدائين چوندو رهيس.
”ادا! توهان ڪهاڻيءَ کي ٽائيم ڏيو“
مدد جون ڪهاڻيون پڙهڻ سان لڳندو ته رڳو ڪيفيتون آهن.
ڪهاڻين جا منظر ــ منظر نه هجن ڄڻ ته ڪردار هجن ـــ ديوارون ڪردار ــ روڊ رستا ڪردار ــ هوائن جي به هڪ معنيٰ. هر ڪهاڻيءَ ۾ ذڪر ڪيل خاموشِي به مختلف معنيٰ سان اچي ۽ ــ رات جي خاموشيءَ ۾ ٽيٽيهر جو آواز ــ به ڄڻ هڪ ڪردار آهي...
مدد علي سنڌيءَ جي ڪنهن ڪهاڻيءَ جو ٽيٽيهر به ڄڻ ــ هيڪل ويا ڪل ــ رولاڪ ڪردار.... جنهن کي ڳولها آهي.
اها ــ ڳولها ــ ئي مدد علي جي سڃاڻپ آهي. جيڪا ڳولها ــ عيني جي ”آگ ڪا دريا“ جي گوتم وٽ به ــ زندگي ـــ بس.
سروم ــ سروم دکم دکم
هر دور ــ هر دور جو نياءُ/انياءُ ڀوڳيندو ٿو رهي ــ اچي ورهاڱي جا وڇوڙا ٿو ڏسي ــ تاريخ ــ فلسفو ۽ ٽائيم جي ٽرينگل ۾ گوتم جيا گم ٿي ويل، مدد علي سنڌي انهن سڀني ڪيفيتن، پيڙائن، فلسفي کي ”هستي جي اجاڙ ايوان ۾“، ”اڌوري پنڌ جا آخري سپنا“ ــ ”ايبسٽرڪٽ جيون جا ڪجهه ايبسٽريڪٽ“ ۽ ٻين انيڪ ڪهاڻين ۾ پاڻ کي ڀرپور نموني سان اظهاري ٿو.
•
اهو ــ منهنجي لاءِ نه پر سڄي سنگت لاءِ حادثو هو ــ طارق عالم جي بڪين ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو. مان ٺل/جيڪب آباد جي ڪاليج ۾ پڙهايان پيو، سڀ ڪم ڪار ڇڏي حيدرآباد آيم ــ اتي عبرت اخبار جي آفيس ۾، مدد علي سنڌي ميٽنگس ڪيون. نتيجي ۾ ”طارق عالم مددي ڪاميٽيءَ“ جو بنياد پيو ــ اخبارون ــ رسالا ــ ميٽنگس ـــ جلسا ــ فنڪشن ــ ٽي وي ــ ريڊيو ــ هر هنڌ آواز پهتو. سڀني محنت ڪئي ۽ ان سڄي ــ پيرڊ ۾ اسان کي سگهارو سهارو ــ مدد علي جو ئي هو. ۽ ائين ٿيو طارق عالم ٽرانسپلانٽ ڪرائي آيو. ان وچ ۾، مدد علي کي گهڻا ئي مهڻا مليا. تڪليفيون ڏٺائين. ابتيون ورنديون ــ جنهن جو اظهار هن مختلف محفلن ۾ نه ڪيو. پر اڄ ڏينهن تائين. لکت ۾ به نه ڪيو آهي. مان کيس چوندو آهيان: ”سڀ لکو“.
چوندو: ”ادا ڇڏيو.“
”ڪنهن کي جتايون؟“
پنهنجي اندر ئي اندر ۾ ڏک سمائي. سڄي سنگت سان ائين ملندو ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي نه.
اها ــ حقيقت آهي. ته جا زندگي هڪ مڪمل ماڻهو کي گذارڻ کپي اها ــ زندگي ــ مدد عليءَ گذاري.
سنڌ جي قوم پرست سياست کان وٺي ملڪي سياست تائين ــ اقتداري ايوانن کان وٺي ــ محنت مزدوريءَ تائين ــ گهمڻ ڦرڻ ــ محبتون ڪرڻ/محبتون ماڻڻ تائين .
۽ پوءِ به گوتم نيلمبر جيان هر دور جي ”چمپا“ جي ڪڍ ــ هن پاڻ وڃايو آهي.
کيس ڪجهه مليو آهي يا خساري ۾ آهي.....
ڀل ڪراڙپ ــ عورت جو موت هجي پر مدد علي ويندڙ وهيءَ ۾ به هڪ شانائتو ــ مانائتو ــ وڏو ڪهاڻيڪار آهي. ناولسٽ آهي. جي اهو خسارو آهي ته اهو ئي مدد جو وڏو سرمايو آهي.