سگهارو ڪهاڻيڪار...
ورهاڱي کانپوءِ واري سنڌي ڪهاڻيءَ کي جڏهن ڪَٽ پئي لڳي تڏهن نئين ڪهاڻي نئين روپ ۾ نسري آئي. ڪيترن راءِ بهادر ڪهاڻيڪارن جي قلم جي مَسُ کُٽي وئي يا موضوع- پر ڪهاڻي کي ڪنهن جو انتظار ڪرڻو نه هو. ڪنهن ڏاهي چواڻي، ’ڪهاڻي/نثر پنڌ ڪندو آهي‘، سو ڪهاڻي پنهنجو پنڌ جاري رکيو. ستر ۽ اَسي جي ڏهاڪن ۾ سنڌي ڪهاڻيءَ اردو بدران انگريزيءَ جي اثر هيٺ ڪهاڻيءَ جو نئون جهان جوڙيو. ان سمي ڪهاڻيءَ ۾ مدد علي سنڌيءَ جو نئون نالو نروار ٿيو. مدد علي سنڌي جي ڪهاڻي غيرروايتي (Unconventional) هئي. هن پنهنجي ڪهاڻي لکڻ جو اسلوب پاڻ دريافت ڪيو. ڪهاڻي جو روايتي Technique جي اڏاوت جي چئني عنصرن کان الڳ ٿي نئون تاڃي پيٽو جوڙيو، جيڪا جديد ڪهاڻي ڏانهن شروعاتي وک چئي سگهجي ٿي. انگريزي ڪهاڻي ۾ ورجينا وولف، جيمز جوائس ٽيڪنڪ ۾ انقلاب آندو ۽ پنهنجن پنهنجن افسانن کي پلاٽ، ڪردار ۽ واقعن کان آجو ڪري لکيو. ايئن مدد علي سنڌي جي هرڪا ڪهاڻي هڪ فني تجربو آهي. هو پلاٽ ۽ ڪردارن سان جڙيل آهي پر هو اظهار ۾ گهڻو بيانيه (Narrative) آهي، جيئن ايڊگر ايلن پو کان هينري جيمس تائين انگريزي ڪهاڻي جو انداز بيانيه آهي.
مدد علي سنڌي جي ڪهاڻيءَ ۾ ترتيب (Setting) مختلف آهي. هر ڪهاڻي جي هڪ خاص اڻت آهي، اها هيئت سندس پنهنجي گهڙت آهي. ميلان ڪنڊيرا جي لفظن موجب،
”هيئت/تحرير جو اڏاوتي خاڪو (Architectural Blueprint) هڪ جنون وانگر لکڻ واري جي اندر ۾ موجود هوندو آهي. اُهو اندر جو جنون ڪڏهن Monolog وانگر بيان ٿئي ٿو، جنهن ۾ Intrapersonal اندروني ڪيفيتن، احساسن جي دنيا جو بيان آهي. ’پيلا گل سرنهن جا‘ مدد جي اها بيانيه ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ سندس داخلي ڪيفيتن جو رنگ سمايل آهي. منهنجي جيون ۾ سدائين خوشيون ڪن گهڙين لاءِ اينديون آهن. ۽ اهي گهڙيون ايتريون ته مختصر هونديون آهن جو جيسين مان انهن تي ڪجهه سوچيان، اهي خوشيون مونکي اڪيلو ڇڏي وينديون آهن.“ اڪيلاين جو احساس سندس وجود کي کرکنا ڪري ڇڏي ٿو:
”مان خالي خالي انسان آهيان، جنهن وٽ سواءِ دکن ۽ سوچن جي ٻيو ڪجهه به ناهي.“
۽ ايئن ساڳيءَ ريت ڪجهه اهڙا ئي احساس هن جي ڪهاڻيءَ ۾ اندروني دنيا مان اُٿلي اچن ٿا:
”الائي ڇو مون کي لڳي ٿو ته مان وقت کان اڳ پوڙهو ٿي ويس. جواني ڄڻ منهنجي ويجھوئي ڪانه آئي“
يا ”مان تُنهنجي زندگي ۾ شام جي انهيءَ تاري جيان آهيان، جيڪو ڪجھه مدت لاءِ چمڪندو آهي ۽ پوءِ رات جي اونداهي ۾ گم ٿي ويندو آهي.“
مدد علي سنڌي وڇوڙن، حادثن، المين، وارتائن، ڏکن، پيڙائن، ڳوڙهن، ناقدرين، مايوسين، ناڪامين، محرومين، مصيبتن، ڪلپنائن، اڌورن ارمانن، اڻپورن سپنن، وڃايل محبتن، خوف ۾ ورتل سوچن، رٺل ساڀيائن جو ترجمان آهي.
مدد علي سنڌي زندگي جي پنڌ ۾ ٿڪيل آهي. هن جي ٽٽل وجود کي احساس ۽ جذبا جوڙي ويٺا آهن. انهن کي اظهارڻ لاءِ ڪنهن مقرر ڪيل گھڙت جي پابندي قبول ناهي. هو شعور جي وهڪري Stream of consciousness هيٺ پنهنجي باطن تي Super Natural نموني بيان ڪري ٿو.
مدد علي جي ڪهاڻيءَ جا ڪردار پنهنجي مڪالمن ۾ ڪنهن فڪر ۽ فلسفي جي اپٽار هجن ٿا. هن جي ڪهاڻي، ’کنڊر‘ ۾ ڪردار موت ۽ زندگي جي فلسفي کي ظاهر ڪري ٿو،
”موت زندگي جي حقيقت آهي ۽ خاموشي زندگيءَ جو انت آهي. هر شروعات جي پڇاڙي ٿيندي آهي. هر شروعات جو انت به پڇاڙي آهي.“
مدد جا ڪردار زندگي جي فلسفي سان مڪالمو ڪن ٿا ۽ ان ۾ فرانز ڪافڪا Franz Kafka جي سندس ملينا ڏانهن لکيل خط جا ٽڪرا Extracts به اوتي ٿو.
هر تخليقڪار پنهنجي پنهنجي انداز ۾ ڪا نه ڪا سوکڙي ڏيندو آهي. مدد علي سنڌي جي هر ڪهاڻيءَ جون سٽون، سوکڙيون آهن. هو پنهنجي ذات جي اظهار سان اهڙو ماحول ۽ مزاج تخليق ڪري ٿو، جنهن سان پڙهندڙ جي دلچسپي وڌندي رهي ٿي. اهو هڪ فن آهي. جنهن کي ڪهاڻي جي هڪ نقاد جيمس برڪلي جي لفظن ۾ پرکي سگهجي ٿو:
Another technique, sometime employed by the writer is to bring the details of setting into such sharp focus, to make the atmosphere and mod of story so prominent, that you as the reader or impressed as much by the place of the story as you by the event or the characters.
جيمس برڪلي موجب، مدد سنڌي پنهنجي انوکي ڏانءَ ۽ مهارت سان پنهنجي تخليقن ۾ نه رڳو چٽاپٽا عڪس پيش ڪري ٿو. پر هن جي ڪهاڻيءَ جي بيان ۾ سمورو وايومنڊل، واقعا ۽ ڪردار اهڙي فطري طرح سان آڏو اچن ٿا. جنهن کان قاري متاثر ٿئي ٿو.
هن جي ڪردارن وٽ تسلسل آهي، جن جا مڪالمه سندس فڪر ۽ فلسفي جي پالوٽ آهن. هي مڪالمه جهڙوڪر مدد علي سنڌي جا Quotes هجن، رڳو هڪ ڪهاڻي ”ڪرانتيڪار“ ۾ اهڙيون ڪيتريون ئي سٽون ملن ٿيون:
- ”وقت جو سفر انسان کان وڌيڪ تيزيءَ سان سفر ٿو ڪري“.
- ”وقت سدائين پنهنجي دور جي جهونجهار کي شڪست ضرور ڏني آهي“.
- ”خوشنصيب انسان اهي هوندا آهن، جيڪي سدائين سونهن ڀريا سپنا ڏسندا آهن“.
- ”هي ڌرتيءَ جا ڦيرا ڏاڍا عجيب ۽ ظالم ٿيندا آهن، انسان صدين کان لڏپلاڻ جو ڊگهو سفر ڪري رهيا آهن“.
- ”اسين سڀ وقت جي ڦيرن ۾ قيد آهيون“.
- ”اسان سڀني کي ڪا نه ڪا اهڙي ڳالهه ڪرڻ کپي، جنهن سان ڌرتيءَ تي وسندڙ انسانن جا ڪجهه دک گهٽ ٿي سگهن“.
- ”مان پنهنجي سوچيندڙ ذهن کان پريشان آهيان“.
- زندگي ۽ وقت هر انسان سان پل پل کان پوءِ ڪا نه ڪا ويساهه گهاتي ضرور ڪندو آهي“.
مدد علي سنڌي جي هر ڪهاڻيءَ ۾ انٽيلڪچيول پرسوئنس Intellectual Pursuance آهي. هن وٽ سهڻن لفظن جا قافلا سٽون بڻجي سفر ڪن ٿا، جيڪي چرندڙ ڦرندڙ منظرMoving Images آهن.
مدد علي سنڌي پختو ڪهاڻيڪار آهي، سندس ڪهاڻي اهو هار آهي، جنهن ۾ زندگي جا رنگارنگ گل سجايل/پويل آهن.
مدد جا مڪالمه وجود جي ڪيفيتن کي جهنجهوڙيو ڇڏين، مڪالمه زندگيءَ ۾ اٿل پٿل آڻيو وجهن.
جيئن ڪجهه هي مڪالما:
”اي خدايا، مان به ڪهڪشان جي بند شيشي جي شوڪيس ۾ رکيل ڪائي شيءَ هجان هان، نه سوچڻ جي سگهه، نه روئڻ جي شڪتي، چمڪندڙ شيشيءَ جي شوڪيس ۾ ٻرندڙ بتين جي روشني، چمڪندڙ هٿ... روشني... ۽ ... ۽...
هن جي دل ۾ مٺي درد جي لهر جاڳي پئي،
ڪلفٽن جي هن وشال بستيءَ ۾ مان ڪيڏو نه اڪيلو آهيان.
هاءِ حياتي... حياتي آ ڪنهن املتاس جو وڻ.
ڪوئي ان سيما کي نه ڪوئي پار ڪري سگهيو آهي، نه ڪوئي ڇلانگ هڻي پار ڪري سگهندو.
جيون آ سمرتين جو ڍير، ڪير ڳوليندو هن سمرتين مان پنهنجي ياد.
منهنجي جيون جي هر رستي جي پڄاڻي هن شهر جي عميق سمنڊ ۾ وڃي پوي.“
مدد وٽ جيون جا ڪيئي رستا آهن ۽ انهن جو انت ڪا کاهي، نه پر هڪ وشالتا آهي. هن وٽ جيون وسعتن ۾ ڦهلجي ٿو. ان جو ڪو ڇيهه ڪونهي.
مدد جي ڪهاڻي ڪراچي جي زندگيءَ کي معنيٰ ڏئي ٿي، ڌرتيءَ ڌڪاڻن کي ڌرتيءَ سان رشتو جوڙڻ جي سوچ ڏئي ٿي، ته ڏسو ته ڪيڏي نه ڪمال سان هو ڪراچيءَ جي زندگيءَ ڊفينس ۾ رهندڙ بنگالي ڇوڪريءَ متعلق ٻاهريان آيلن کي پيغام ذميواري سونپي ٿو:
”مون کي تنهنجي هن ڌرتيءَ سان بي انتها محبت آهي، هڪ اهڙي محبت جا مونکي گيان جي آلي مٽيءَ سان ۽ بنگال جي سنهري کيتن سان هئي ۽ اها ساڳي محبت مونکي هتان به آئي آهي“.
مدد علي سيبتو ڪلاڪار آهي، جنهن وٽ لکڻ جو تمام سهڻو سليقو آهي، هو نئين جُڳ جو سگهارو ڪهاڻيڪار آهي.