”شهر صحرا ڀانيان“ جو مطالعو
سنڌي ادب ۾ بيشمار سفرناما لکيا ويا آهن ۽ اڃان به لکجن ٿا پيا، هر سفرنامو پنهنجي اهميت ۽ افاديت ضرور رکندو آهي پر ڪي سفرناما پنهنجي اندر ۾ هڪ ڦهلاءُ رکندا آهن، جنهن ڪري اُهي گهڻن پڙهندڙن جو محور بڻجي ويندا آهن، سفرنامو رڳي هڪ سفر جي وارتا ناهي هوندو، اصل ۾ ان ۾ تاريخي، جاگرافيائي، تهذيبي، ثقافتي ۽ تمدني بيهڪ سمايل هوندي آهي، جنهن سان اُنَ ملڪ، اُنَ شهر ۽ اُنَ خِطي جو مڪمل تعارف سامهون اچي ويندو آهي، اهو ئي ڪارڻ آهي جو جنهن سفرنامي ۾ ان ملڪ، اُنَ خطي جي تاريخ، جاگرافي، تهذيب، ثقافت ۽ تمدن کي اُجاگر ڪيو وڃي اهو سفرنامو بي مثال بڻجي وڃي ٿو.
سائين مدد علي سنڌيءَ جو سفرنامو ”شهر صحرا ڀانيان“ هڪ تمام انوکو، ادبي ۽ منفرد سفرنامو آهي، جنهن جي اثرائِتي ٻولي ۽ بيان جي خوبصورتي پڙهندڙن کي پاڻ ڏانهن ڇڪي وٺي ٿي، ان ئي سبب جي ڪري سفرنامو ”شهر صحرا ڀانيان“ پڙهڻ شروع ڪرڻ کانپوءِ ختم ڪرڻ کان اڳ بند ڪرڻ تي دل ئي نه ٿي چوي.
سائين مدد صاحب جي پُراسرار شخصيت پنهنجي اندر ۾ هڪ گهرائي رکي ٿي، ان گهرائيءَ کي جڏهن مدد صاحب لکڻين جي صورت ۾ کولي ٿو ته هڪ ڦهلاءُ، هڪ وسعت، هڪ گونا گونيت نظر اچي ٿي جيڪا سمنڊ جي ڇولين وانگر ڪاڳر تي پرٽجي هڪ بهترين سفرنامي ”شهر صحرا ڀانيان“ کي جنم ڏئي ٿي، هن علمي، ادبي ۽ تاريخي سفرنامي ۾ ڪيتريون ئي ڪيفيتون موجود آهن، مدد علي صاحب ڪڏهن پاڻ ۾ سفر جي ڪرب کي محسوس ڪري عجيب اُٿل پُٿل جي ور چڙهي وڃي ٿو، ڪڏهن جهاز جي سيٽ تي هڪ حسين اڪيلي ڇوڪري کي قلو پيٽرا جو نالو ڏئي ساهن ۾ سرهائي ۽ ٿڌاڻ محسوس ڪري ٿو، ڪڏهن دل جو بار هلڪو ڪرڻ لاءِ ايئرو پلين جي دري مان جھاتي پائي ٿو ته دبئي واري نار تان گذرندي هيٺ سمنڊ جو نيرو پاڻي ڏسندي کيس ڪيٽي بندر ياد اچي ٿو ۽ سنڌ جي سمنڊ کي ساري اندر جي ڪميٽيڊ فرد کي جاڳائي چوي ٿو: ”مون دريءَ مان ٻاهر نهاريو: اُنَ مهل جهاز دبئيءَ واري نار تان اُڏامي رهيو هو، هيٺ سمنڊ جو نيرو پاڻي ڏسندي، مون کي ڪيٽي بندر ياد اچي ويو، دبئي به ڪڏهن ڪيٽي بندر جهڙو هوندو هو، اها ئي عربي سمنڊ جي ڇاڙ، ان جي پسگردائيءَ ۾ سؤ کن گهر، سندن زندگيءَ جو گُذران مڇي مارڻ، ۽ پوءِ وقت بدليو ته دبئي ڇا مان ڇا ٿي ويو، ڪيٽي بندر تي به جيڪڏهن بندرگاهه ٺهي ته هوند اهو به اڳتي هلي دبئيءَ کي مات ڏئي ڇڏي، بهرحال اڄ خليج فارس، يعني عربي سمنڊ جي نار وارين رياستن جي ڀل ڀلان جو ڇيهه آهي، اصل ۾ هي عربي سمنڊ به ڏاڍو عجيب آهي، جيڪڏهن لنگهي ٿو ايران وٽان ته سڏجي ٿو خليج فارس، جي گذري ٿو بنگال وٽان ته خليج بنگال، لنگهي ٿو هندستان وٽان ته بحر هند، گذري ٿو عدن وٽان، ته خليج عدن، پر سنڌ وٽان لنگهندي خبر ناهي تاريخ نويسن اُنَ کي سنڌي سمند ڪري ڇو نه سڏيو آهي؟“
سائين مدد صاحب جي مٿين ڳالهه ڪيڏي نه وزنائِتي آهي، جيڪا هڪ ذميوار ليکڪ جي ذهن تي تري اچي ٿي ۽ سواليا نشان بڻجي وڃي ٿي.
لنڊن ويندي جڏهن رستي ۾ مدد صاحب جن جو ايئرو پلين قاهره جي ايئرپورٽ تي لينڊنگ ڪري ٿو، جهاز مان لهي جڏهن پاڪستاني مسافر ٽرانزٽ لائونج ۾ اچن ٿا ته سمورا مُسافر هڪ ڪٽنب جي هئڻ جو منظر پيش ڪن ٿا، اتي سمورن مسافرن کان ٽڪيٽ ۽ پاسپورٽ اميگريشن وارا وٺي هليا وڃن ٿا، ان کان پوءِ کين جيڪو انتظار جي بيچينيءَ مان گذرڻو پوي ٿو، اهو مدد صاحب جي اثرائِتي اسلوب ۾ بيان ٿيل بيحد لُڀائيندڙ آهي، پاڻ لکن ٿا:
”هاڻ محسوس ٿيو ته ٽرانزٽ مسافري معنيٰ عذاب، ٽڪيٽ برابر سستي پر بعد ۾ وڏي خواري“ وري لکن ٿا ته:
”ايجپٽ ايئرلائين وارا ته اسان مان مورڳو هٿ ڪڍي ويا، بازار مصر جي در يعني قاهره ايئرپورٽ تي ويهي ويهي سچ پچ ته صبر جا سمورا پيمانا لبريز ٿي ويا، انتظار ائين ڏکوئيندڙ ـــ پوءِ کڻي اهو دلربا جو هجي يا ريل جو ـــ ٻنهي ۾ ڏاڍو ڪرب سمايل هوندو آهي، بقول غالب: ”عاشقي صبر طلب ـــ اور تمنا بيتاب“.
انتظار جي عجيب ڀڃ ڊاهه مان گذرندي نيٺ سڀني مسافرن کي پڪ ٿي وڃي ٿي ته رات هِتي رهڻي ئي رهڻي پوندي ڇو جو قاهره ايئرپورٽ جي بي توجهه عملي جي رُخ مان محسوس ڪري ويا هُئا ته هتان تڪڙي آزادي ناهي ملڻي ۽ پوءِ خبر پوين ٿي ته اسان کي رات رهائڻ لاءِ ڪنهن هوٽل جو اهتمام ڪيو ويو آهي، ائين نيٺ رات گذارڻ لاءِ هوٽل پهچن ٿا، سڀني مُسافرن کي ڪي ڪارڊ (Key card) ملن ٿا، سائين مدد صاحب مليل ڪي ڪارڊ تي بهتر نموني ڳالهائي، ڪافي پڙهندڙن جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪري ٿو جيڪي ان ڪي ڪارڊ کان اڳ ۾ بنهه اڻ واقف آهن ۽ اتي رات گذاريندڙ ساٿي مسافرن مان به ڪن جي لاڪ کولڻ ۾ مدد ڪري ٿو، جن ۾ قلو پيٽرا به شامل آهي.
سائين مدد علي سنڌي ۽ سندس همسفر ساٿين قمر راڄپر ۽ اعجاز مهر سان قاهره شهر ۽ نيل ندي جي سير لاءِ مصطفيٰ نالي ڊرائيور جي ٽيڪسي بڪ ڪرائي نڪرن ٿا، قاهره جي وزٽ دوران مصر جي تاريخ تي ڳالهائيندي ائين ٿو محسوس ٿئي ڄڻ مدد صاحب اصل اتان جو ئي رهواسي هُجي، ڇو جو ملڪ جي تاريخ تي اهو ئي بهتر ڳالهائي سگهي ٿو جيڪو يا ته اُنَ ملڪ جو رهواسي هُجي يا اُڻَ ملڪ جو گهرو مطالعو ڪيل هُجيس، مدد صاحب مصر جو رهواسي ته نه آهي پر مصر جي تاريخ جو گهرو مطالعو ضرور ڪيو اٿائين جو مصر جي مختلف دؤرن تي ڳالهائيندي هر دؤر جي بادشاهت تي به سُرت ۽ سرلائي سان ڳالهائيندو وڃي ٿو، قديم مصر ۽ اڄ جي قاهره تي بيحد رواني سان ڳالهائي، ان جي جاگرافيائي بيهڪ ۽ اتان جي رسمن، رواجن تي ڄاڻ ڏيندي حيران ڪري ڇڏي ٿو، ايتريقدر جو قاهره جو سير ڪرائيندڙ ڊرائيور مصطفيٰ کي به اُتان جي ماڻهن ۽ ماڳن جي ڄاڻ ناهي جيتري سائين مدد علي کي آهي، سائين لکي ٿو ته:
”۽ اڄ اسين رات جو مصر جي ساڍانو سؤ ورهيه پُراڻي شهر قاهره جي رستن تي هُئاسين، دراصل قديم مصر به اهو ئي علائقو هو، جنهن کي اڄ سڏين ٿا قاهره جي نالي سان، هن شهر کي اولهه کان جبل مقاتم پنهنجي گهيري ۾ آڻي ويٺو آهي ته اوڀر کان وري اٿس نيل ندي، هن علائقي تاريخ جي انيڪ اهم دؤرن کي اکين سان ڏٺو آهي، هڪ هيليو پولس (ٽي هزار هڪ سؤ ويهه قبل مسيح) ٻيو سيمپس، ٽيون بيبيون قلعي وارو دؤر، جِتي اڄ قاهره شهر آباد آهي اتي قديم شهر جو نالو هو ممفس، ان دؤر ۾ اهرام ٺهيا، بيبلون قلعي کي 640ع ۾ اسلامي لشڪر اچي ختم ڪيو.“
ايتري ۾ نيل ندي جو ڪنارو اچي وڃي ٿو ته مدد صاحب وارا نيل ندي جو سير ڪرائيندڙ لانچ واري سان ڳالهائي لانچ ۾ چڙهي نيل نديءَ جو سير ڪرڻ لڳن ٿا ته اُها نيل ندي تمام گهڻي خوبصورت هوندي به سائين مدد عليءَ کي سنڌو درياهه کان هرگز وڌيڪَ سهڻي نه لڳي هُئي، مدد صاحب لکي ٿو ته:
”الائي ڇو قاهره جي وچون وچ لنگهندڙ نيل، ان مهل مون کي ويڪر ۾ سنڌو درياهه کان بنهه ننڍي لڳي، سکر وٽ سنڌو درياهه جو ويڪرو پيٽ ۽ ان جي ٻنهي ڪنارن تي آباد سکر ۽ روهڙي جا ڪنارا مون کي نيل کان وڌيڪَ سهڻا لڳا.“
سائين مدد علي نيل نديءَ جو سير ڪندي وري اتان جي تاريخ تي ڳالهائي ٿو:
”هن ئي نيل مان هڪ چانڊوڪي رات جو هڪ نئون ڄايل ٻار موشي فرعون جي ڌيءُ کي لڌو هو، پوءِ اهو ٻار موسيٰ جي نالي سان فرعون جي فرعونيت سان و ڙهيو، چون ٿا ته جِتي اڄ قاهره شهر آباد آهي، اتي ئي ڪٿي فرعون جا محل هوندا هُئا“.
مدد صاحب قاهره ۽ نيل نديءَ جي تاريخي حيثيت، ان جي بي انتها خوبصورتي ۽ نيل نديءَ سان اُنَ وقت جي منسوب عقيدن ۽ ريتن، رسمن تي وڏي مهارت ۽ ڏاهپ سان ڳالهايو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس علمي، ادبي ۽ تاريخي سفرنامو ”شهر صحرا ڀانيان“ هڪ رات جي مختصر پيرڊ ۾ پاڻ ۾ تمام وڏو ڦهلاءُ ۽ تخليقي رنگ سمائي ڇڏيا آهن.
نيل نديءَ جي سير کانپوءِ مدد صاحب وارا جڏهن هوٽل تي واپس اچن ٿا ته کيس اندر جي عجيب بيچين ڪيفيت سمهڻ نٿي ڏئي، هُو ڪمري کان ٻاهر هليو اچي ٿو جِتي اڌ رات گذرڻ کان پوءِ به تمام وڏي رونق لڳي پئي آهي، ٻاهر ايندي ئي کيس مصطفيٰ ڊرائيور جون نظرون ڳولي وٺن ٿيون. مصطفيٰ کيس عمر خيام جي نالي واري وهسڪي پياري ٿو، سائين مدد علي اُنَ سان ايران جي رُباعي جي تمام وڏي شاعر عمر خيام تي ڳالهائي ٿو ته پريان هن سفرنامي جي اصل محرڪ ڪردار قلو پيٽرا کي ايندو ڏسي ٿو، جنهن جي بي انتها خوبصورتي ساڳيءَ طرح مدد صاحب کي ڇڪي وٺي ٿي ۽ عمر خيام وهسڪي جي چڙهيل کيپن ۾ مدد صاحب رهندو مدهوش ٿي وڃي ٿو، قلو پيٽرا پنهنجي ڪمري ڏانهن ويندي به وري جڏهن جلد ئي سڌو مدد صاحب ڏانهن واپس اچي ٿي ته اها پڪ ٿي ٿئي ته قلو پيٽرا مدد علي کان ايترو دور رهندي به ڄڻ ويجھو ويجھو پئي ڦري ٿي ڄڻ مدد صاحب سان ملڻ لاءِ عجيب بيچينيءَ جي ڪيفيت ۾ ٿيڙ کائيندي رهي ٿي ۽ جڏهن قلو پيٽرا ۽ مدد صاحب هڪ پراڻي واقفيت جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌجي وڃن ٿا ته مدد صاحب جي دل باغ بهار بڻجي وڃي ٿي، قلو پيٽرا جنهن جو اصل نالو ناديا آهي، اها پڻ مدد صاحب ۾ هڪ قسم جو اطمينان ۽ آٿت ڳولي وٺي ٿي، سندن ڳالهائڻ جو دائرو وسيع ٿيندو وڃي ٿو، قلو پيٽرا جو ڀڳل ۽ ڀُريل اندر لفظن جي صورت ۾ مدد صاحب اڳيان عيان ٿيندو وڃي ٿو، موٽ ۾ جبل جو ڏيکُ ڏيندڙ مدد صاحب پڻ ڀڄي ۽ ڀري پوي ٿو، سندس اندر جو لڪل عشق همدردي ۽ بي انتها محبت ۾ بدلجي وڃي ٿو، هُو، هُنَ جي دردناڪ ڪيفيتن کي وڌيڪَ ويجھڙائيءَ سان سمجھڻ ۽ محسوس ڪرڻ لڳي ٿو، رات باقي وڃي بچي ٿي وقت جو وايو منڊل تيزيءَ سان وڌندو رهي ٿو، قلو پيٽرا ۽ مدد صاحب ايترا ويجھا ٿيا ئي ڄن ڌار ٿيڻ لاءِ هُئا جو قلو پيٽرا کي ايئرپورٽ وڃڻ جو قوت اچي ويو هو ۽ کيس ڪنهن الڳ فلائيٽ ۾ نيو يارڪ وڃڻو هو. ايئن ئي هُو جيترو تيزيءَ سان ويجھا ٿيا هئا اوترو ئي تيزي سان ڌار ٿيڻ لڳا هئا، ان ڌار ٿيڻ جي لمحن ۾ جيڪا سندن روحاني ۽ وجودي ڀڃ ڊاهه ٿئي ٿي اها مدد صاحب جي لفظن ۾ ئي بيان ڪري هن مطالعي جي پُڄاڻي ڪريان ٿو:
”مون هن جي اُنَ ٻانهن تي هٿ رکيو، جنهن ۾ امام ضامن ٻڌل هو ۽ چيو، ”امام ضامن ته توکي اڳي ئي ٻڌل آهي، اهو تنهنجو هِن سڄي سفر ۾ ضامن رهندو، آخر ۾ ڇڙو هڪ دُعا ڪريان ٿو، خُدا توکي غمِ حسين کانسواءِ ٻيو ڪو به غم نه ڏي!“
هن پنهنجو خوبصورت مخروطي آڱرين وارو هٿ منهنجي هٿ تي رکندي چيو: ”سر ٿينڪ يو، مان توهان کي ڪڏهن به نه وساري سگهنديس!“
مدد صاحب اڳتي لکي ٿو:
”ان مهل مون پنهنجي دل ۾ هن لاءِ ڏاڍي اُڪير ۽ ڇِڪَ محسوس ڪئي، منهنجي دل گهريو ان مهل جيڪر آئون پنهنجي اندر جي ڪا ڳالهه ڪَري ڇڏيان، کيس چوان ته تون نه وڃ، کيس اهو چوان ته تون هلي ويندينءَ ته به تنهنجي يادن جون شمعون، منهنجي اندر ۾ سدائين روشن رهنديون، ڪڏهن به نه وسامنديون“.