پيش لفظ
[/b]ڪجهه ئي وقت اڳ مون کان اها هستي جدا ٿي ويئي، جنهن کان سواءِ زندگيءَ جون سموريون خوشيون ٿر جي ڪنهن مارجي ويل هرڻ جي هراسيل ۽ اداس اکين جھڙيون پيون لڳن. جنهن کان سواءِ زندگي هڪ جستجو هُن کي ڏسڻ جي، هڪ آس هن سان ملڻ جي. سو هِن اِي بڪ تي ڪيل سمورو پورهيو ارپيم ان محبوب جي اڻمئي ياد کي.
[b]راشد شر
[/b]
[b]پيش لفظ
[/b]
جي نه سُڃاڻَنِ سَچَ کي، وِههُ مَ تَنِين وَٽِ،
اَمُلهَه کي اَڌُ ڪَري، پاڻا هَڻَندا پَٽِ،
وَڃِي مُهرَ تَنِين وَٽِ مَٽِ، جي پارَکُو پارِسَ جا.
شاھ لطيف جي شاعري هڪ معجزو آهي؛ جنهن ۾ هڪ ئي وقت ڪيتريون ئي ڏسائون موجود آهن. ڀٽائيءَ جو سمورو ڪلام هن خطي جي تاريخ، ثقافت، تهذيب، ادب، اخلاقيات ۽ جاگرافي جو احاطو ڪري ٿو. شاھ سائينءَ جو ڪلام سنڌ جي بقا جو دستاويز آهي ڇاڪاڻ ته سندس ڪلام ۾ هتان جا سماجي ۽ اخلاقي قدر موجود آهن ۽ ڪو به سماج پنهنجي قدرن کانسواءِ نٿو بچي سگهي.
شاھ سائينءَ سان سنڌ جي ماڻهن جو عشق آهي. ڪيترائي ڏاها شاھ جي ڪلام ۾ پنهنجو ‘فرار’ يعني اسڪيپ ڳوليندا آهن. واقعي به شاھ سائين جو ڪلام اها آٿٿ آهي جيڪا ٻڏندڙ لاءِ سهارو مهيا ڪري ٿي ۽ ائين به نٿو چئي ته،
سُپرِيان جي تُرَهي، ٻُڏين، هَٿَ مَ لاءِ،
صُباحَ تان چُونداءِ: “اَسان تو اُڪارِيو.”
شاھ سائينءَ جي شاعري بيشڪ ته اهو ڏاهپ جو معراج آهي، جنهن ۾ سنڌ کان ويندي عالمگيريت جو تصور آهي، جنهن ۾ جهنگ، جهر، ڇپر، ڇمر، جهڪون، جهولا، پٿر، پاهڻ، ڪڪر، ٽڪر، ماڻهو، مرون، چرند، پرند، سج، چنڊ، تارا ۽ ٻيا فطرت جا لقاءَ موجود آهن. جنهن شاعر وٽ ايترا فطري منظر هوندا اهو يقينن صدين تائين سلامت رهڻ جا ڳڻ رکي سگهي ٿو.
شاھ سائين جو رسالو سڀ کان پهرين ارنيسٽ ٽرمپ 1866ع ۾ ترتيب ڏنو ۽ آخري رسالو فقير تاج محمد نظاماڻيءَ ترتيب ڏنو جيڪو 2007ع ۾ شايع ٿيو. اڃا به ڪي محقق شاھ سائينءَ جو رسالو تريتب ڏئي رهيا آهن، جن ۾ محترمه ج ع منگهاڻي سر فهرست آهي، سندن ترتيب ڏنل شاھ سائينءَ جو رسالو جلد شايع ٿيڻ جا امڪان آهن. هن وقت تائين جنهن رسالي جا سڀ کان وڌيڪ ڇاپا آيا آهن، اهو ڪلياڻ آڏواڻيءَ جو ترتيب ڏنل شاھ سائين جو رسالو آهي، جنهن جو سبب بيتن جو مناسب انگ ۽ بيتن جون سوليون پڙهڻيون آهن. سڀ کان پهريان انٽرنيٽ تي پڻ اهو ئي رسالو آيو. پر اهو لفظن جي معنائن ۽ سمجهاڻين کانسواءِ سائين ماجد ڀرڳڙي جي ويب سائيٽ تي ڏنو ويو هو. زير نظر ‘شاھ جو رسالو’ اسان جي دوست راشد شر ڪمپوز ڪيو آهي ۽ هن رسالي جي خوبي اها آهي ته هن ۾ بيتن جون سمجهاڻيون پڻ ڏنيو ويون آهن. اميد آهي ته راشد جي هيءَ ڪوشش صاب پوندي ۽ شاھ سائينءَ جي عاشقن کي هيءُ پورهيو پسند ايندو. هيءُ رسالو نه صرف عام پڙهندڙن لاءِ لاڀائتو ثابت ٿيندو بلڪه لطيفيات جا شاگرد پڻ هن رسالي مان فائدو پرائي سگهن ٿا.
دعا آهي ته رب سائين راشد شر کي اڃا وڌيڪ صلاحيتون عطا فرمائي ته جيئن هيءُ نوجوان علم ۽ ادب جي اڃا وڌيڪ خدمت ڪري سگهي.
مَحَبتَ پائي مَنَ ۾، رَنڊا روڙِيا جَنِ،
تَنِ جو صَرافُنِ، اَڻ تورِيو اَگهائِيو.
(شاھ)
[b]ڊاڪٽر شير مهراڻي
[/b]ڪراچي يونيورسٽي
29 نومبر 2016ع
[b]هن رسالي بابت
[/b]
”جي تو بيت ڀانيان، سي آيتون آهين.“
آگسٽ 1958ع ۾، هندستان ڪتاب گهر وارن صاحبن جي سرپرستيءَ هيٺ، منهنجو تيار ڪيل شاهه جي رسالي جو نسخو، نهايت زيب ۽ زينت سان ڇپجي، ظاهر ٿيو. جن صاحبن منهنجي خسيس محنت جو قدر ڪري منهنجي همت ۽ عزت افزائي ڪئي. تن جو مان دل و جان سان شڪر گذار آهيان. حقيقت ۾ هي رسالو سندن بنده نوازي ۽ ذره پروريءَ جي ڪري ئي وجود ۾ آيو آهي.
خوش قسمتيءَ سان، زندگيءَ جي دوران ۾ ڪن اهڙن اعليٰ انسانن ۽ صاحب دل بزرگن جي ڪيميا جھڙي صحبت نصيب ٿي اٿم. جن منهنجي جان کي هر خزان ۾ بهار ۽ بي بها هدايتن جي برڪت سان ئي هن رسالو نازڪ طبيعت هوندي به تيار ڪري سگھيو آهيان. خاص طرح، دادا منگھارام کيمچند مهتاڻيءَ جي صوفياڻي مزاج ۽ فقيراڻي طبيعت جو منهنجي دل تي گهرو اثر ٿيو آهي. هو صاحب ڀلاري ڀٽ ڌڻيءَ جي سونهاري ساڻيهه ۾ خير ۽ خوبيءَ سان پنهنجن پکن ۾ رهيو پيو آهي ۽ سرود ۽ سماع جون مجلسون جاري رکندو پيو اچي. هن سڀين پارين سهڻي صاحب سان منهنجو نياز منديءَ جو رستو آهي ۽ جڏهن به هتي سندس ديدار حاصل ٿيندو اٿم تڏهن منهنجي سلام جي وراڻيءَ ۾ شاه صاحب جا هيٺيان سخن فرمائي، منهنجي دلنوازي ڪندو آهي:
متان ٿئي ملور، ڪين آڳاهون آهيان.
ان جي جواب ۾، سندس خدمت ۾ منهنجي طرفان شاه جو صرف هي قول پيش آهي:
ڪي ويجھائي ڏور، ڪي ڏور به اوڏا سپرين.
هن رسالي ۾ جا ترتيب اختيار ڪئي وئي آهي سا هيءَ آهي: ڪلام هاڻوڪي تلفظ ۾ پيش ڪيو ويو آهي. جيئن ان جي پڙهڻ ۾ ڪنهن به صاحب کي ڪا دقت نه ٿئي. مڙني سرن مان داستان به داستان صرف اهي وايون ۽ بيت آندا ويا آهن جن ۾ ٻوليءَ توڙي خيال جي لحاظ کان، شاه جي رسالي جو سمورو جوهر يا مغز سمايو پيو آهي ۽ ساڳئي وقت جن جي سمجھاڻيءَ جي شاه جي ڪيترن ئي مشتاقن کي عين درڪار آهي. هونئن ته شاه صاحب جو هر هڪ بيت، هڪ بي بهار در آهي، پر هتي سليس بيت انهيءَ ڪري نه ڏنا ويا جو انهن جو مفهوم يا مطلب گوهر شناس سنڌي، ساعت ۾ پروڙيو وٺن. منهنجي خيال موجب هنن صاحبن کي ههڙي هڪ ٻئي دفتر جي حاجت هرگز ناهي.
هر هڪ سر اڳيان ان جو مهاڳ آهي. جنهن ۾ يا ان سان تعلق رکندڙ قصو، تمثيل سميت پيش ڪيل آهي يا ان جا مکيه خيال ظاهري توڙي باطني درج ٿيل آهن.
هر هڪ داستان جي مهڙ ۾ ان جا سار ڏنو ويو آهي. جيئن پڙهندڙ کي پريندي ئي ان جي پرک پئجي وڃي.
هر هڪ بيت جي سامهون ان جي سمجھاڻي سليس عبارت ۾ ڏني وئي آهي. ڏکين لفظن جي معنائن ۽ اعرابن ۾ ڪابه ڪفايت نه ڪئي وئي آهي. رسالي جي مهاڳ ۾ شاه صاحب جي زندگي ۽ شعر تي مختصر روشني وڌي وئي آهي. هر حالت ۾ اجائي اُپٽار کان ڪنارو ڪيو ويو آهي. ڇو ته سنڌي سڳورا اڪثر صوفيانه رازن ۽ رمزن جي بحر ۾ اڳيئي سراپا ٻڏا پيا آهن. جي رب چاهيو ته ٻين روحاني شاعرن جو ڪلام به ساڳي طرز تي درجي به درجي پيش ڪندو رهندس.
مون کي اميد آهي ته شاه جا مڙيئي شائق هن رسالي جي بخوبي آجيان ڪندا ۽ پڻ اسان جا ادبي صراف وينجھار جوهري ۽ غواص ان مان نوان معنيٰ جا موتي لهي ناچيز کي نوازيندا.
وڃن م وينجھار، پاڻيٺ جي پرکڻا.
ڪنير پائي اکئين، لهن سڀڪنهن سار.
موتيءَ جي مزاج جو، قدر منجهه ڪنار.
صرافنئون ڌار، ماڻڪ ملاحظو ٿئي.
[b]ڪلياڻ آڏواڻي
[/b]